Zeszyty naukowe nr 9

Zeszyty naukowe nr 9 Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni 2011 Bogusław Luchter Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Analiza porównawcza przemian użytkowania ziemi na terenie Bochni i Dębicy na przełomie XX i XXI wieku Streszczenie Celem niniejszego artykułu jest ocena przemian użytkowania ziemi zachodzących w wybranych 2 miastach powiatowych Małopolski: Bochni i Dębicy, w następstwie przeobrażeń społeczno-gospodarczych, związanych z przejściem od centralnie sterowanej gospodarki socjalistycznej do gospodarki rynkowej. Pomocne w realizacji tej problematyki badawczej okazały się zestawienia zbiorcze w zakresie ewidencji gruntów opracowywane każdego roku przez instytucje geodezyjne, funkcjonujące po zmianach administracyjnych Polski w 1998 r. (wiążących się z redukcją liczby województw z 49 do 16 i przywróceniem powiatów), przy starostwach powiatowych. Dzięki zawartym w nich danym dokonano oceny zarówno struktury rodzajowej użytkowania ziemi, jak i struktury własnościowej w ostatnich ponad 15 latach: dla Bochni w okresie: 1993 2010, a dla Dębicy: 1995 2010. Otrzymane wyniki badań porównano z rezultatami zawartymi w publikacjach, źródłach i materiałach statystycznych poświęconych Krakowowi, miastu stanowiącemu przedmiot wieloletnich zainteresowań naukowych autora niniejszego artykułu. Abstract Comparative analysis of changes in land use in Bochnia and Dębica at the turn of the 20 th and 21 st centuries The aim of this article is to make an assessment of the changes in land use in 2 chosen city powiats (counties) from the Lesser Poland region: Bochnia and

122 Dębica. The changes occurred as a consequence of social and economic transformations involved in the transition from the communist centrally-planned economy to a free market economy. Collective statements regarding land accounting carried out eachyear by geological institutions were helpful in completion of this research. These institutions were established in powiatstarosties after the administrative changes in 1998, when the former 49 voivodeships (provinces) were reduced to 16 and powiats were brought back. Based on statements from existing data both the assessment of the type of land use structure, and property structure was carried out. The time period refers to the years 1993-2010 for Bochnia and 1995-2010 for Dębica. The results were compared with those included in publications, source references and statistical data dedicated to Krakow a subject of scientific interest for the author of this article. 1. Wstęp Przemiany społeczno-gospodarcze zachodzące w Polsce po 1989 r. wpłynęły istotnie na przeobrażenia struktury użytkowania ziemi w Polsce ogółem, a także poszczególnych miejscowości, w tym także miast, stanowiących z geodezyjnego punktu widzenia podstawowe jednostki ewidencyjne 1. Przekształcenia te miały charakter zarówno ilościowy, jak i jakościowy. Zmiany ilościowe wiązały się z wolniejszym w stosunku do wcześniejszego okresu (tj. gospodarki centralnie sterowanej) tempem przyrostu, względnie ubytku powierzchni wybranych użytków, a także mniejszymi przeobrażeniami ogólnej struktury użytkowania ziemi. Niewielkie stosunkowo przekształcenia wynikały z zahamowania tempa realizacji wielu inwestycji, zwłaszcza o charakterze przemysłowym i mieszkaniowym, z racji rozpoczęcia wdrażania zasad gospodarki rynkowej, w tym przywrócenia mechanizmu renty gruntowej. Przeobrażenia jakościowe polegały przede wszystkim na przemianach struktury rodzajowej form użytkowania ziemi, zwłaszcza charakterystycznych dla miast tj. użytków technicznych 2. W miejsce uciążliwych dla środowiska geograficznego i już nieekonomicznych zakładów przemysłowych, zaczęto lokalizować obiekty o charakterze usługowym (handlowym, kulturowym) czy mieszkaniowym, często o wysokim standardzie. W przeciwieństwie do okresu gospodarki centralnie sterowanej nastąpił większy relatywnie przyrost powierzchni terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej niż wielorodzinnej. W grupie terenów komunikacyjnych wzrostowi powierzchni terenów dróg, ulic i placów towarzyszył spadek powierzchni terenów kolejowych, przejmowanych (podobnie jak przemysłowe) przez zabudowę mieszkaniową bądź usługową. Zmiany dostrzec można było również w obrębie charakterystycznych dla terenów wiejskich użyt-

123 ków rolnych, w ramach których zaobserwować można było spadek powierzchni gruntów ornych i pastwisk, a wzrost powierzchni ogrodów przydomowych, towarzyszących nowej zabudowie mieszkaniowej. Zmiany jakościowe wiązały się też ze wznoszeniem obiektów odznaczających się lepszymi rozwiązaniami technicznymi, większym gabarytem i wyższym standardem, finansowanych częściowo przez Unię Europejską, do której Polska przystąpiła w 2004 r. Za przykład mogą posłużyć obiekty komunikacyjne, czy też służące ochronie środowiska (np. oczyszczalnie ścieków) i in. Przemiany jakościowe można zaobserwować również w strukturze własnościowej ziemi. W okresie centralnie sterowanej gospodarki socjalistycznej wiele użytków zostało upaństwowionych. W następstwie wdrażania zasad gospodarki rynkowej, część tych gruntów przekazano głównie gminom i związkom międzygminnym, co spowodowało wzrost udziału tzw. własności komunalnej. Stosunkowo niewielkie przeobrażenia były w obrębie gruntów należących do osób fizycznych. Celem niniejszego artykułu jest analiza porównawcza przemian użytkowania ziemi na terenie Bochni i Dębicy, w następstwie wdrażania zasad gospodarki rynkowej na przełomie XX i XXI wieku. 2. Uzasadnienie wyboru tematu badań Wybór dla celów analizy porównawczej procesu przemian użytkowania ziemi w 2 miastach: Bochni i Dębicy, wynikał z kilku przyczyn. Obydwa znajdują się na pograniczu 2 krain fizycznogeograficznych: Północnego Podkarpacia (reprezentowanego tu przez Kotlinę Sandomierską) oraz Zewnętrznych Karpat Zachodnich: w rejonie Bochni Pogórza Zachodniobeskidzkiego, a Dębicy Środkowobeskidzkiego (ryc. 1) 3. Uwzględnione w analizie miasta są ośrodkami powiatowymi. W latach 1975 1998 oba znajdowały się w województwie tarnowskim. Od 1999 r. Bochnia leży w woj. małopolskim, a Dębica w podkarpackim (por. ryc. 2). Do 1918 r. znajdowały się zaś w zaborze austriackim. Zarówno Bochnia jak i Dębica swoje powstanie zawdzięczają przecięciu się szlaków handlowych prowadzących dolinami rzecznymi z południa na północ (tj. m.in. z Węgier nad Bałtyk) z tymi biegnącymi ze wschodu na zachód wzdłuż Pogórza Karpackiego. Przez badane miasta przebiega linia kolejowa Kraków Przemyśl, wybudowana w latach 1856 1858 [Lijewski 1977, s 23.] oraz droga krajowa A-4. Bochnia i Dębica stały się znanymi ośrodkami przemysłowymi. Rozwój tej gałęzi gospodarki w Bochni sięga XIII w. czasów Bolesława Wstydliwego, kiedy zaczęto tam eksploatować sól kamienną 4. Uprzemysłowienie Dębicy wiąże się z okresem późniejszym, zwłaszcza międzywojennym, kiedy zaczęto

124 tworzyć Centralny Okręg Przemysłowy 5. Miasta te w dalszym ciągu znane są z zakładów przemysłowych: Dębica przede wszystkim z Firmy Oponiarskiej Dębica S.A. (pierwotnie Fabryki Gum Jezdnych, uruchomionej w 1939 r.), a Bochnia - z przedsiębiorstwa Stalprodukt S.A. (początkowo filii Huty im. W.I. Lenina). Wybór okresu ponad 15 lat dla celów porównawczych związany był z dostępnością danych, zawartych w zestawieniach ewidencji gruntów, sporządzanych w ostatnich latach co roku. Dla Bochni przyjęto okres: 1993 2010, dla Dębicy: 1995 2010 6. 3. Ocena dotychczasowej literatury Oba miasta odznaczają się dość bogatą literaturą. Są to jednak przeważnie pozycje omawiające ich przeszłość historyczną, względnie przewodniki turystyczne. W przypadku opracowań o charakterze historycznym, odnośnie Bochni wymienić można publikacje S. Fischera [1927; 1928; 1934a; 1934b, 1952, 1962], J. Flaszy [1983; 1989], J. Kęsek [1986], F. Kiryka [1977, 1979], H. Machnickiego [1887] i in. 7. Dębica posiada skromniejszą bibliografię. Poza publikacjami omawiającymi jej ogólny rozwój [Wyrobek 1908-1917; Dębica 1995], wymienić można pozycje poświęcone tamtejszym zakładom przemysłowym tego miasta [Kosma, Zieliński 1988; Maziarka 2009; 30 lat 1969; Wanatowicz 1989 i in.]. Ważną grupę wśród opublikowanych pozycji stanowią przewodniki turystyczne poświęcone analizowanym miastom i najbliższemu im regionowi [Bielak 2006; Bochnia 1980; Fischer 1930; Flasza 2005; Korzec 2002; Warcholik 1952; Wojciechowski 1979 w przypadku Bochni; Ambrozowicz 1994, 2006a, 2006b; Ziemia Dębicka 2003 i in. w przypadku Dębicy]. Literatura poświęcona użytkowaniu ziemi rejonu Bochni i Dębicy obejmuje kilka pozycji. Najstarszą z nich jest publikacja C. Guzika [1967, s. 61-94] prezentująca głównie rolnicze użytkowanie ziemi w wybranych 4 ówczesnych gromadach powiatu bocheńskiego: Brzeziu, Książnicach, Siedlcu i Szarowie. Stanowiła ona fragment pracy magisterskiej [Guzik 1961], której promotorem był K. Bromek [Górka 2009, s. 15]. Nowsze badania zrealizowane zostały na terenie gminy Bochnia na Wydziale Inżynierii Środowiska i Geodezji Akademii Rolniczej (obecnie Uniwersytetu Rolniczego) w Krakowie [Wcisło, 2006]. Problematyka użytkowania ziemi przestrzeni miejskiej Bochni i Dębicy pojawiła się w pracach magisterskich, wykonywanych w Instytucie Geografii UJ (od 2002 r. Instytucie Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ). Objęły one swym zasięgiem centralne części obydwu tych miast. W przypadku Dębicy była to praca R. Pieńkowskiego [1983], wykonana pod kierunkiem K. Bromka i Z. Górki, a w przypadku Bochni opracowanie A. Seweryn [2003], zrealizowane pod opieką Z. Górki. Pierwsza pozycja objęła prawie 71 ha, druga niecałe 8 ha. A. Seweryn w swojej pracy szczegółowo zaś przeanalizowała strukturę użytko-

125 wania domów w centralnej części Bochni według kondygnacji. W obydwu tych pracach posłużono się mapami, wykonanymi w skali 1: 1 000, zgodnie z zasadami przyjętymi w instrukcji opublikowanej przez K. Bromka i R. Mydela [1972, s. 149-160]. Z innych pozycji, związanych w pewnym stopniu z użytkowaniem ziemi należy wymienić pracę magisterską K. Kantor [2010], napisaną pod kierunkiem A. Zborowskiego. Autorka dokonuje w niej oceny poziomu i jakości życia mieszkańców Dębicy, analizując między innymi standard gospodarstw domowych, w tym powierzchni działek oraz powierzchni użytkowej mieszkań i domów, liczby izb w mieszkaniach i domach itp. W artykule niniejszym wykorzystano dokumenty prawne, zgodnie z którymi możliwe było przeprowadzenie analizy porównawczej. Wymienić wśród nich należy: Zarządzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów [Zarządzenie. 1969] oraz Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów [Rozporządzenie. 2001]. Wykorzystano też geodezyjne źródła statystyczne, takie jak: Roczne sprawozdania: wykaz gruntów, sporządzane przez Oddziały Rolnictwa, Geodezji i Gospodarki Gruntami przy Urzędach Rejonowych w Bochni i Dębicy (do 1998 r. włącznie), oraz Zestawienia zbiorcze, według stanu na dzień 1. 01. każdego roku, wykazywane przez Wydziały Geodezji, Kartografii, Katastru i Gospodarki Nieruchomościami przy Starostwach Powiatowych 8 (od 1999 r.). 4. Zarys procedury badawczej Roczne zestawienia ewidencji gruntów zostały opracowane na podstawie: Zarządzenia Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z 1969 r. [Zarządzenie 1969] oraz Rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z 2001 r. [Rozporządzenie 2001]. W Zarządzeniu z 1969 r. (obowiązującym do 2001 r.) wyróżniono 8 kategorii użytków (w podziale użytków pierwszego stopnia szczegółowości 9 ): użytki rolne, grunty pod lasami, grunty pod wodami, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, tereny osiedlowe, tereny różne i nieużytki. W obrębie wyróżnionych 8 kategorii użytków wyszczególniono, w podziale 2 stopnia szczegółowości, 17 grup użytków (tab. 1). W Rozporządzeniu z 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów (obowiązującym od 2002 r.), wyodrębniono 7 kategorii, 22 grup użytków i 24 formy użytkowania ziemi (tab. 2). Niestety klasyfikacje te różnią się ze sobą. Na przykład charakterystyczne dla miast tereny osiedlowe, wyróżnione w Zarządzaniu z 1969, znalazły się, zgodnie z Rozporządzeniem z 2001 r. (wraz z terenami komunikacyjnymi i użytkami kopalnymi) w obrębie tzw. gruntów zabudowanych i zurbanizowanych. W Rozporządzeniu z 2001 r. jako osobną kate-

126 gorię wyróżniono użytki ekologiczne, których w Zarządzeniu z 1969 r. nie wyszczególniono ze względu na to, iż tego typu użytki, po raz pierwszy wymieniono jako formę ochrony przyrody dopiero w Ustawie z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody [Ustawa 1991]. Wszystko to spowodowało, że chcąc porównać zmiany użytkowania ziemi w dłuższym okresie czasu (ponad 10 lat) należało przeliczyć wartości liczbowe w układzie użytków przyjętych w Zarządzeniu z 1969 r. (tab. 3). Przemiany struktury rodzajowej użytkowania ziemi prześledzono też posługując się zmodyfikowaną przez autora niniejszego artykułu klasyfikacją użytków przyjętą przez K. Bromka i R. Mydela [1972, s. 155] por. tab. 4. Zmiany w zakresie ewidencji gruntów objęły również formy własności. Dla oceny procesu przemian użytkowania ziemi przyjęto, zgodnie z prawem cywilnym 4 formy własności: państwową, gmin i związków międzygminnych (komunalną), osób fizycznych oraz pozostałą (w tym powiatów, województw, kościołów i związków wyznaniowych i in.) odgrywającą niewielką rolę [Podstawy 2010, s. 265]. Przyjęte w Zarządzeniu z 1969 r. jednostki rejestrowe 10 zestawione zostały w 19 grup rejestrowych [Zarządzenie 1969, s. 227] i przyporządkowane 4 formom własności (por. tab. 5). Podobnie postąpiono z 15 grupami rejestrowymi, wyróżnionymi w Rozporządzeniu z 2001 r. (por. tab. 6). Przyporządkowanie grup rejestrowych formom własności, nie zawsze było precyzyjne, z uwagi na stopień szczegółowości prowadzonych ewidencji gruntów, zwłaszcza w układzie sprzed 2001 r. Utrudniło to precyzyjną porównywalność analizowanego zjawiska w czasie 11. Dlatego też zaobserwowane w ostatnich latach przeobrażenia mogą wynikać nie tylko z racji przemian własnościowych, lecz również różnic klasyfikacyjnych. Dla śledzenia procesu przemian zarówno struktury rodzajowej jak i własnościowej użytkowania ziemi wykorzystano sumaryczne wartości dodatnich lub ujemnych odchyleń zmienności udziału procentowego poszczególnych użytków ( z i ) 12. Zgodnie z założeniami, wartość ta może wahać się w przedziale 0 z i 100 [Luchter 2010, s. 82]. z i = 0 oznacza brak zmian w czasie, natomiast z i = 100 oznacza zmiany maksymalne. Wartość z i umożliwia ocenę procesu przemian przy zmiennej powierzchni. Dlatego też zmiany liczone są w punktach procentowych a nie w procentach. W przypadku przyjęcia do badań jednostek administracyjnych (sołectw, miast, gmin, powiatów, województw) czy politycznych (państw) z i < 100. Wartość z i nie może jednak osiągnąć 100. Na terenie genetycznie wykształconych jednostek osadniczych, z racji pełnionych przez nie funkcji polityczno-administracyjnych, trwa podstawowa tkanka osadnicza (centrum wsi, centrum miasta), na terenie której zmiany są niewielkie lub nie ma ich wcale, co wpływa na wielkość wartości z i. Wartość z = 100, możliwa jest jedynie w przypadku jednostek przestrzennych przyjętych pomocniczo do badań, niepełniących (w i prze-

127 szłości czy współcześnie) funkcji administracyjno-politycznych, spójnych pod względem własności, względnie sposobu zagospodarowania, jak np.: działek ewidencyjnych, jednostek urbanistycznych, bloków urbanistycznych 13, w przypadku których jednorodnie użytkowany teren (np. grunt orny) może zostać przeobrażony w obszar o innym charakterze (np. mieszkalnictwa wielorodzinnego). Wyniki badań przeprowadzonych w Bochni i Dębicy porównano z rezultatami otrzymanymi dla Krakowa, będącego od wielu lat przedmiotem zainteresowań naukowych autora niniejszego artykułu. 5. Użytkowanie ziemi w Bochni i Dębicy w 2010 r. Zarówno w Bochni jak i Dębicy największy odsetek przypadał w 2010 r. na tereny zielone 14 - tj. użytki rolne, grunty pod lasami, terenami zadrzewionymi i zakrzewionymi oraz pozostałe tereny zielone (tereny rekreacyjno-wypoczynkowe). W Bochni stanowiły one 69 % a w Dębicy 61 % (tab. 7, ryc. 3 i 4). W obydwu miastach największą powierzchnię w obrębie terenów zielonych zajmowały użytki rolne (w Bochni stanowiły one 83 % terenów zielonych, w Dębicy 62 %). Na drugim miejscu w obrębie zieleni znajdowały się lasy, tereny zadrzewione i zakrzewione. Zdecydowanie większą powierzchnię zajmowały one w Dębicy (36 % ogółu terenów zielonych) niż w Bochni (15 %), choć Dębica w granicach administracyjnych odznacza się nieco większą powierzchnią 15. Zarówno w Bochni jak i Dębicy najmniejszą powierzchnię zajmowała zieleń pozostała, o charakterze rekreacyjno-wypoczynkowym. W Bochni przypadało na nią 2,3 % terenów zielonych, a w Dębicy ok. 3,5 % 16. Charakterystyczne dla jednostek osadniczych typu miejskiego użytki techniczne (których nazwę po raz pierwszy wprowadził do literatury K. Bromek 17 [Bromek 1966, s. 9], a do których należy zaliczyć, nawiązując do klasyfikacji geodezyjnych: tereny zabudowane, tereny komunikacyjne i użytki kopalne) odznaczały się mniejszym udziałem w powierzchni ogólnej obydwu miast, niż tereny zielone. W Bochni było to 29 % powierzchni miasta, a w Dębicy 32 % 18. Zarówno w Bochni jak i w Dębicy w obrębie użytków technicznych największa powierzchnia przypadała na tereny zabudowane. W Bochni stanowiły one 74 % powierzchni użytków technicznych, a w Dębicy (podobnie jak w Krakowie) - 72 %. Wśród terenów zabudowanych największe znaczenie miały tereny zabudowy mieszkaniowej. W Bochni przypadało na nie 54 % powierzchni terenów zabudowanych, a w Dębicy 52 %. Największy udział powierzchni terenów zabudowanych mieszkaniowych w powierzchni ogólnej użytków technicznych należy uznać za zjawisko korzystne i zgodne z tendencjami ogólnoświatowymi, choć w dalszym ciągu udział ten jest w polskich miastach niższy niż w państwach Europy Zachodniej, gdzie prze-

128 kracza 40 % powierzchni terenów zainwestowanych [Podstawy gospodarki 2005, s. 114]. W Bochni (podobnie jak w Krakowie) na drugim miejscu pod względem zajmowanej powierzchni w obrębie terenów zabudowanych (po zabudowie mieszkaniowej), znajdowały się tereny przemysłowe, natomiast w Dębicy tzw. inne tereny zabudowane, do których, zgodnie z Rozporządzeniem z 2001 r. zaliczono przeważnie tereny usługowe 19. Stanowiły one w 2010 r. ok. 17 % terenów zabudowanych, tego miasta (w Krakowie ok. 16 %, w Bochni 11 %). Na tereny przemysłowe przypadało w Dębicy zaledwie 7 % powierzchni użytków technicznych, a więc mniej niż na grunty rolne zabudowane zajmujące 11 % powierzchni tej kategorii użytkowania ziemi. Około 1 4 powierzchni użytków technicznych stanowiły tereny komunikacyjne, głównie drogi kołowe. Udział powierzchni terenów kolejowych w Bochni był prawie dwukrotnie niższy niż w Dębicy i wynosił 18 % ogółu powierzchni terenów komunikacyjnych (wobec 35 % w Dębicy). Wyższy udział powierzchni terenów kolejowych w Dębicy związany był z przebiegiem linii kolejowej łączącej Dębicę z Rozwadowem (obecnie dzielnica Stalowej Woli), stanowiącej odgałęzienie magistrali Kraków - Przemyśl 20. Pozostałe kategorie użytkowania ziemi stanowiły w przypadku Bochni ok. 3 %, a Dębicy 6 %, w tym na wody przypadało niecałe 2 % (w Bochni mniej niż 1 %). Podobnie jak w Krakowie 21 podstawowe znaczenie miały wody płynące. W Bochni udział powierzchni zajętej przez wody płynące wyniósł w 2010 r. ponad 83 % ogółu powierzchni zajętej przez wody, a w Dębicy ponad 75 % 22. Niewielkie znaczenie miały wody stojące, zajmując ponad 4 % powierzchni ogółu wód w Bochni i ponad 11 % w Dębicy (por. ryc. 3 i 4). 6. Przemiany użytkowania ziemi w Bochni i Dębicy w latach 1993 2010 6.1. Uwagi ogólne Przemiany użytkowania ziemi w obydwu miastach, zachodzące na przełomie XX i XXI wieku przeanalizowano na podstawie danych zawartych w rocznych sprawozdaniach wykazu gruntów sporządzanych do 1998 r. przez Urzędy Rejonowe, a po zmianach administracyjnych od 1. 01. 1999 r. przez Starostwa Powiatowe. W przypadku Bochni pierwsze dane po 1990 r. uzyskano dla 1993 r. (stan za 1. 01. 1994 r.), natomiast Dębicy dla 1995 r. (stan za 31. 12. 1995 r.). Najnowsze dane dla obydwu miejscowości uzyskano za 1. 01. 2011 r. A zatem w przypadku Bochni okres porównawczy wyniósł 17 lat (1993-2010), a Dębicy 15 (1995-2010).

129 6.2. Przeobrażenia struktury rodzajowej użytkowania ziemi Przemiany struktury rodzajowej użytkowania ziemi w obydwu miastach w okresie początkowym wdrażania zasad gospodarki rynkowej tj. przełomu XX i XXI wieku odznaczały się podobnymi tendencjami (por. tab. 8 i 9). Średnioroczne tempo zmian, uwzględniając podział użytków przyjęty według, zmodyfikowanej przez autora, klasyfikacji użytków opracowanej przez K. Bromka, R. Mydela [1972, s. 155], w podziale użytków pierwszego stopnia szczegółowości na kategorie było zarówno w Dębicy jak i Bochni niższe niż w okresie centralnie sterowanej gospodarki socjalistycznej i wyniosło w podziale użytków pierwszego stopnia szczegółowości na kategorie odpowiednio: 0,19 i 0,27 punktu procentowego 23. W podziale drugiego stopnia szczegółowości użytków na grupy i trzeciego na formy użytkowania ziemi, wartości dla Dębicy wyniosły odpowiednio: 0,37 i 0, 47 punktu procentowego (wobec 0,31 dla Bochni zarówno w podziale na grupy jak i formy). Oznaczało to, że w Dębicy większe proporcjonalnie zmiany w ciągu ostatnich ponad 15 lat (w porównaniu z Bochnią) zaobserwowano w obrębie form użytkowania ziemi (według podziału użytków trzeciego i czwartego stopnia szczegółowości), względnie grup (w podziale drugiego stopnia szczegółowości) aniżeli kategorii (użytków wyróżnionych zgodnie z pierwszym stopniem szczegółowości).. W obydwu miejscowościach, uwzględniając podział użytków na kategorie, zaobserwowano w analizowanym okresie (tj. 1993 2010 dla Bochni i 1995 2010 dla Dębicy) spadek powierzchni terenów zielonych a wzrost powierzchni użytków technicznych, co jest też zjawiskiem charakterystycznym dla pozostałych miast polskich, w tym Krakowa [Luchter 2010, s. 122]. Pozostałe kategorie, przyjęte według wspomnianej klasyfikacji K. Bromka, R. Mydela nie wykazywały większych prawidłowości rozwojowych. Przykładowo w Bochni zaobserwowano wyraźny spadek powierzchni użytków pozostałych (głównie wskutek spadku powierzchni terenów niezabudowanych) i niewielki wód oraz stagnację (brak zmian) powierzchni nieużytków. W Dębicy zarejestrowano tendencję odwrotną. Wzrósł udział powierzchni wód i użytków pozostałych a zmalał nieużytków. W tym ostatnim przypadku tego rodzaju zmiany można uznać za korzystne. Spadek udziału powierzchni terenów zielonych spowodowany był przede wszystkim istotnym zmniejszeniem się powierzchni zaliczanych do nich użytków rolnych (szybszy relatywnie ubytek ich powierzchni zaobserwowano w Dębicy por. tab. 8 i 9). Ubytek udziału powierzchni użytków rolnych w obydwu miastach, nie został zrekompensowany niewielkim przyrostem powierzchni terenów leśnych, co oznaczało, iż użytki te przeznaczone zostały także pod zabudowę (por. tab. 8 i 9). Największy przyrost powierzchni leśnej zaobserwowano w Dębicy (w latach 1995 2010 udział powierzchni zajętej przez lasy, tere-

130 ny zadrzewione i zakrzewione wzrósł o 2,4 punktu procentowego tj. z 19,5 % do 21,9 % 24 ). Odmienną tendencję wykazywały tereny zielone - pozostałe (tereny rekreacyjno-wypoczynkowe). W Dębicy zaobserwowano spadek udziału ich powierzchni (podobnie zresztą jak w Krakowie 25 ), podczas gdy w Bochni powierzchnia tego typu użytków nie zmieniła się (por. tab. 8 i 9). Brak przyrostu ich powierzchni, a zasadniczo jej spadek, z punktu widzenia gospodarki miejskiej negatywnie świadczy o przemianach struktury przestrzennej w miastach Polski w ostatnich latach. W pewnym stopniu na wartości liczbowe miały wpływ różnice klasyfikacyjne, jako że w myśl Rozporządzenia z 2001 r., do tzw. terenów rekreacyjno-wypoczynkowych, zaliczanych do terenów zabudowanych i zurbanizowanych, zakwalifikowano między innymi (oprócz obiektów pokrytych roślinnością), także takie, gdzie udział zieleni jest niewielki jak np.: ruiny zamków, tory saneczkowe, kąpieliska, tereny spełniające funkcje rozrywkowe: lunaparki, wesołe miasteczka [Rozporządzenie 2001, s. 2845] 26. Podobnie jak w przypadku terenów zielonych, w obrębie kategorii - użytków technicznych, wykazujących w ostatnich ponad 15 latach generalnie przyrost powierzchni, zaobserwowano różnice w tendencjach rozwojowych poszczególnych grup i form użytkowania ziemi. Wyróżnione dla analizy porównawczej 3 grupy użytków: tereny zabudowane ogółem 27, tereny komunikacyjne i użytki kopalne wykazywały różne tendencje rozwojowe. Stały wzrost powierzchni, rzutujący na globalny przyrost użytków technicznych wykazywały tereny zabudowane (w Bochni w latach 1993 2010 nastąpił ich przyrost o blisko 4,8 punktu procentowego, a w Dębicy ponad 2,5). Powierzchnia terenów komunikacyjnych wzrosła w Dębicy, na co miał wpływ przyrost powierzchni dróg kołowych (powierzchnia terenów kolejowych i pozostałych nie zmieniła się w tym mieście w ciągu ostatnich 15 lat: 1995 2010). W Bochni natomiast spadek udziału powierzchni terenów kolejowych i pozostałych był większy od przyrostu powierzchni dróg kołowych, co spowodowało, iż w ostatnich 17 latach (1993 2010) zaobserwowano spadek powierzchni terenów komunikacyjnych ogółem (por. tab. 8 i 9). W Krakowie tendencja ta miała odmienny charakter niż w Bochni czy Dębicy. Powierzchnia terenów komunikacji drogowej odznaczała się na tyle dużym przyrostem, że wpłynęła, mimo ubytku powierzchni terenów kolejowych i pozostałych, na ogólny przyrost powierzchni terenów komunikacyjnych. Wśród zmian powierzchni pozostałych grup i form użytkowania ziemi trudno wysunąć jakieś prawidłowości. Wahania udziału powierzchni niektórych użytków należy wiązać głównie z różnicami klasyfikacyjnymi, wynikającymi z zasad przyjętych w Zarządzeniu z 1969 r. i Rozporządzeniu z 2001 r. Za przykład posłużyć mogą wody: zarówno na terenie Bochni jak i Dębicy, których udział w powierzchni ogólnej zmalał w obrębie Bochni a wzrósł w Dębicy.

131 Trudnym zwłaszcza do wytłumaczenia jest fakt przyrostu w Dębicy udziału powierzchni rowów melioracyjnych zaliczanych do wód. Powierzchnia tego miasta w latach 1995 2010 niewiele zmieniła się 28. Nie przyłączono w tym okresie zatem nowych użytków rolnych, które mogłyby spowodować przyrost powierzchni tego typu użytków 29. 6.3. Przekształcenia struktury własnościowej Przemiany struktury własnościowej prześledzone zostały w oparciu o przeobrażenia zachodzące w obrębie głównych kategorii użytków przyjętych zgodnie z Zarządzeniem z 1969 r. (por. tab. 1) oraz grupy rejestrowe właścicieli nieruchomości i władających, które uporządkowano według 4 form własności, odznaczających się największym udziałem użytkowanych gruntów (por. rozdział 3): własności państwowej, gmin i związków międzygminnych (do 2001 r. nazywanej w geodezyjnych zestawieniach ewidencji gruntów, zgodnie z obowiązującym Zarządzeniem z 1969 r. - własnością komunalną [Zarządzenie 1969]), osób fizycznych i pozostałych właścicieli (w tym powiatów, województw, spółdzielni mieszkaniowych, kościołów i związków wyznaniowych, spółek prawa handlowego, partii politycznych, stowarzyszeń in. por. tab. 6). Śledzenie przemian struktury własnościowej w dłuższym okresie czasu (powyżej 8 lat) jest utrudnione, z racji zmian w sprawozdawczości statystycznej, realizowanej w oparciu o cytowane już dokumenty prawne [Zarządzenie 1969, Rozporządzenie 2001]. Nie mniej zgodnie z zasadami podanymi w rozdziale 3 niniejszego artykułu (por. tab. 5 i 6), można wysunąć wniosek, iż zarówno w Bochni jak i Dębicy zarejestrowano zmiany struktury własnościowej charakterystyczne dla większości miast w Polsce. Zaobserwowany został w ostatnich ponad 15 latach (1993-2010 w przypadku Bochni i 1995-2010 w przypadku Dębicy) spadek powierzchni ogólnej terenów należących do własności państwowej, a wzrost powierzchni będącej we władaniu gmin i związków międzygminnych oraz podmiotów pozostałych za wyjątkiem osób fizycznych (por. tab. 10 i 11). W przypadku gruntów należących do osób fizycznych zaobserwowano stagnację, przy czym niewielki wzrost ich udziału nastąpił w Dębicy a spadek w Bochni 30. Mimo niewielkich zmian powierzchni użytków należących do osób fizycznych, udział tej grupy właścicieli był w skali obydwu analizowanych miast a także Krakowa najwyższy. W Bochni osiągnął on blisko 62 % powierzchni miasta a w Dębicy 51 % (wobec 45 % w Krakowie, gdzie w 1992 r. udział ten wynosił ponad 46 %). Na drugim miejscu pod względem zajmowanej powierzchni znajdowały się grunty należące do Skarbu Państwa, mimo utrzymującej się tendencji spadkowej. Największy ich udział odnotowano na terenie Dębicy (ponad 30 %). Zdecydowanie mniej było ich w Bochni (17 %). W obrębie niemal wszystkich

132 kategorii użytkowania ziemi przyjętych zgodnie z Zarządzeniem z 1969 r. (w podziale użytków pierwszego stopnia szczegółowości) zanotowano spadek udziału ich powierzchni (wzrost zaobserwować można było w przypadku tylko 1 na 8 kategorii w przypadku Dębicy dotyczyło to nieużytków, a Bochni terenów komunikacyjnych 31 ). Wzrastał udział powierzchni gruntów znajdujących się we władaniu gmin i związków międzygminnych. Największy był w Krakowie (ponad 20 %), nieco mniejszy w Bochni (ponad 16 %), a najmniejszy w Dębicy (ok. 15 %). Wzrost powierzchni tej formy własności zaobserwowano w obrębie prawie wszystkich kategorii użytkowania ziemi za wyjątkiem terenów komunikacyjnych, co wynikało, jak wspomniano wcześniej, z różnic klasyfikacyjnych. Niewielkie znaczenie posiadali pozostali właściciele, w tym powiatowe osoby prawne, wojewódzkie osoby prawne, kościoły i związki wyznaniowe, spółdzielnie mieszkaniowe, spółki prawa handlowego i inni. Najwięcej gruntów należało do nich w Krakowie (po początkowym spadku w latach 1992 2003, nastąpił w latach 2003 2010 wzrost udziału powierzchni znajdujących się w ich posiadaniu użytków w powierzchni ogólnej miasta do ok. 9 %). W Bochni tereny znajdujące się we władaniu tej grupy właścicieli stanowiły ponad 5 % (wobec ponad 1 % w 1993 r.) a w Dębicy 4 % (niecałe 3 % w 1995 r.) Mimo spadku udziału powierzchni gruntów należących do Skarbu Państwa, w dalszym, ciągu głównie w ich władaniu znajdowały się w obydwu analizowanych miastach grunty pod lasami, terenami zadrzewionymi i zakrzewionymi (w Bochni w ok. 77 % w 2010 r. wobec 81 % w 1993 r., a w Dębicy w 81 % - przy 91 % w 1995 r.) a także grunty pod wodami (odpowiednio: 75 % i 85 % oraz 82 % i 100 %). Dość wysoki udział powierzchni należącej do osób fizycznych zanotowano w przypadku użytków rolnych: w Bochni 79 % w 2010 r. a w Dębicy ok. 87 % w tym samym czasie. W obydwu tych miastach uwidocznił się w ostatnich ponad 15 latach spadek udziału tej formy własności w strukturze własnościowej powierzchni użytków rolnych. Wyniósł on dla Bochni w 1993 r. 85 %, a dla Dębicy w 1995 r. 88 %. Tendencję wzrostową wykazywał udział powierzchni terenów osiedlowych znajdujących się we władaniu osób fizycznych, nie tylko z racji przejmowania (a zwłaszcza odzyskiwania) obiektów znajdujących się do 1989 r. w posiadaniu Państwa, lecz również z uwagi na realizację przez tę grupę właścicieli nowych inwestycji: w Bochni z 45 % w 1993 r. do 58 % w 2010 r., a w Dębicy z 37 % w 1995 r. do 51 % w 2010 r. (por. tab. 10, 11) 32

133 Uwagi końcowe Przeprowadzone badania porównawcze przemian użytkowania ziemi na terenie Bochni i Dębicy wykazały istotne podobieństwa wynikające z: - po pierwsze, zbliżonego położenia obydwu miejscowości (na pograniczu Pogórza Karpackiego i Kotliny Sandomierskiej), - po drugie rozwoju w podobnych warunkach polityczno-gospodarczych w ostatnich latach, tj. po 1989 r., w realiach przemian związanych z przejściem od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej. Zmiany te miały charakter zarówno jakościowy jak i ilościowy. Zmiany jakościowe polegały, w przypadku struktury rodzajowej na przyroście powierzchni użytków technicznych, przede wszystkim poprzez przyrost powierzchni zabudowanej. Przemiany jakościowe w odniesieniu do struktury własnościowej wiązały się przede wszystkim ze spadkiem powierzchni użytków należących do 1989 r. głównie do Skarbu Państwa i przejęciu ich przez gminy i związki międzygminne, których wzrost udziału w strukturze własnościowej dał się wyraźnie zaobserwować. W ostatnich latach zwiększył się udział pozostałych właścicieli, w tym m. in. kościołów i związków wyznaniowych, powiatów, województw i in. Zmiany ilościowe nie były znaczące, na co wpłynął wyraźnie kryzys polityczno-gospodarczy w kraju, zarysowujący się szczególnie w latach 80. XX w., w następstwie którego zaczęto stosować zasady mające na celu zmianę gospodarki centralnie sterowanej na gospodarkę rynkową. Przemiany te spowodowały dalszy spadek tempa realizacji wielu inwestycji, co uwidoczniło się niewielkimi przeobrażeniami w strukturze użytkowania ziemi w miastach Polski. Badania wykazały jednak pewne nieprawidłowości w rozwoju przestrzennym obydwu miast, zachodzące w procesie przemian. Dotyczyło to przede wszystkim niewielkiego przyrostu, a nawet ubytku powierzchni terenów komunikacyjnych. Innym negatywnym przykładem zachodzących przemian w strukturze użytkowania ziemi jest ubytek powierzchni terenów zielonych o charakterze rekreacyjno-wypoczynkowym (do 2001 r. zieleni osiedlowej). Wśród pozytywnych przeobrażeń ostatnich ponad 15 lat należy wymienić niewielki spadek powierzchni nieużytków (np. w Dębicy i w Krakowie). Niestety, nielicznie wyróżnione użytki w geodezyjnych zestawieniach ewidencji gruntów (por. tab. 1-3) nie pozwalają na bardziej szczegółową ocenę procesu przemian użytkowania ziemi. Świadczą o tym wyliczone wartości dodatnich względnie ujemnych odchyleń zmienności udziału procentowego poszczególnych użytków (z i ), niewiele różniące się w podziale na kategorie, grupy czy formy użytkowania ziemi (w tym ostatnim przypadku stosując zmodyfikowaną klasyfikację K. Bromka i R. Mydela [Bromek, Mydel 1972, s. 149-160]).

134 Mimo corocznie opracowanych przez instytucje geodezyjne zestawień ewidencji gruntów wątpliwości mogą budzić przytaczane w nich niektóre dane. Za przykład posłużyć może wykazywana powierzchnia użytków ekologicznych w Krakowie, wynosząca dla 2010 r. 9 ha [Zestawienie zbiorcze według stanu na dzień1 stycznia 2011 r.: województwo: małopolskie: powiat: Kraków 2011]. W świetle informacji zawartych w Dzienniku Urzędowym Województwa Małopolskiego, obecnie na terenie tego miasta powierzchnia użytków ekologicznych wynosi niecałe 89 ha 33, a więc 10 razy więcej niż wykazują zestawienia geodezyjne. W celu bardziej szczegółowej analizy procesu przemian użytkowania ziemi najbardziej wiarygodne mogą być własne badania terenowe. Z racji jednak dużej pracochłonności ograniczają się one tylko do niewielkich fragmentów miast, co dowiodły badania przeprowadzone przez Z. Górkę [2004], lub pod jego kierunkiem [Nowakowska 1991; Seweryn 2003], a także wcześniej - pod opieką K. Bromka [Pieńkowski 1983] a także przez autora [Luchter 2010]. Ocena przemian użytkowania ziemi w oparciu o ewidencję geodezyjną może mieć jedynie charakter ogólny, co starano się zaprezentować w niniejszym artykule.

135 Ryc. 1. Położenie Bochni i Dębicy na tle głównych regionów fizycznogeograficznych: A = megaregiony Europy (3 = Pozaalpejska Europa Środkowa; 5 = Karpaty, Podkarpacie i Nizina Panońska; 8 = Niż Wschodnioeuropejski), B = prowincje wchodzące w skład megaregionów (51 = Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem; 52 = Karpaty Wschodnie), C = podprowincje wchodzące w skład prowincji (512 = Północne Podkarpacie; 513 = Zewnętrzne Karpaty Zachodnie; 514 = Centralne Karpaty Zachodnie), D = wybrane makroregiony (512.4 = Kotlina Sandomierska; 513.3 = Pogórze Zachodniobeskidzkie; 513.6 = Pogórze Środkowobeskidzkie), E = granice megaregionów, F = granice prowincji, G = granice podprowincji, H = granice makroregionów, I = granice państw; J = ważniejsze rzeki, K = analizowane miasta. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kondracki J. [2000], Geografia regionalna Polski, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, s. 32-35.

136 Ryc. 2. Położenie Bochni i Dębicy na tle podziału administracyjnego Polski i województw małopolskiego i podkarpackiego: A = nazwy państw, sąsiadów Polski, B = nazwy województw, C = wybrane miejscowości, D = granice państw, E = granice województw, F = granice powiatów województwa małopolskiego i podkarpackiego. Źródło: opracowanie własne na podstawie : Geograficzny Atlas Polski [1999], Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera S.A., wyd. 5, Warszawa-Wrocław.

137 Ryc. 3. Użytkowanie ziemi w Bochni w 2010 r.: 1 = użytki rolne, 2 = lasy, tereny zadrzewione i zakrzewione, 3 = tereny zielone pozarolnicze i pozaleśne, 4 = tereny zabudowane zabudowy mieszkaniowej, 5 = tereny zabudowane zabudowy przemysłowej, 6 = tereny zabudowane zabudowy pozostałej, 7 = użytki kopalne, 8 = tereny komunikacyjne komunikacji kolejowej, 9 = tereny komunikacyjne komunikacji samochodowej, 10 = tereny budowy, 11 = wody płynące, 12 = wody stojące, 13 = nieużytki, 14 = granice miasta. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bochnia: szczegółowy plan miasta: skala 1 : 9403 [2005], Urząd Miejski w Bochni, Bochnia

138 Ryc. 4. Użytkowanie ziemi w Dębicy w 2010 r.: 1 = użytki rolne, 2 = lasy, tereny zadrzewione i zakrzewione, 3 = tereny zielone pozarolnicze i pozaleśne, 4 = tereny zabudowane - zabudowy mieszkaniowej, 5 = tereny zabudowane zabudowy pozostałej, 6 = tereny komunikacyjne, komunikacji kolejowej; 7 = tereny komunikacyjne, komunikacji samochodowej, 8 = wody płynące, 9 = wody stojące, 10 = nieużytki, 11 = granice miasta. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Dębica: plan miasta [2004], Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne, Rzeszów.

139 Tabela 1. Kategorie 1 i grupy 2 użytków przyjęte w Zarządzeniu Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów I. UŻYTKI ROLNE 1. Grunty orne 2. Sady 3. Łąki trwałe 4. Pastwiska trwałe II. III. IV. GRUNTY POD LASAMI I ZADRZEWIENIAMI 1. Lasy i grunty leśne 2. Grunty zadrzewione i zakrzewione GRUNTY POD WODAMI 1. Wody stojące 2. Wody płynące 3. Rowy UŻYTKI KOPALNE V. TERENY KOMUNIKACYJNE 1. Drogi 2. Tereny kolejowe i inne tereny komunikacyjne VI. VII. TERENY OSIEDLOWE 1. Zabudowane 2. Niezabudowane 3. Zieleni. TERENY RÓŻNE VIII. NIEUŻYTKI 1 zgodnie z podziałem pierwszego stopnia szczegółowości użytków (na tzw. kategorie). 2 zgodnie z podziałem drugiego stopnia szczegółowości użytków (na tzw. grupy) Źródło: Zarządzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn. 20 lutego 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów [1969], Monitor Polski. Dziennik Urzędowy PRL, nr 11, poz. 98, s. 223

140 Tabela 2. Kategorie 1, grupy 2 i formy 3 użytkowania ziemi przyjęte zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn. 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków I. UŻYTKI ROLNE (7-14) 1. Grunty orne (7) 4 2. Sady (8) 3. Łąki trwałe (9) 4. Pastwiska trwałe (10) 5. Grunty rolne zabudowane (11) 6. Grunty pod stawami (12) 7. Grunty pod rowami (13) II. GRUNTY LEŚNE oraz ZADRZEWIONE I ZAKRZEWIONE (15-17) 1. Lasy (15) 2. Grunty zadrzewione i zakrzewione (16) III. GRUNTY ZABUDOWANE I ZURBANIZOWANE (18-27) 1. Tereny mieszkaniowe (18) 2. Tereny przemysłowe (19) 3. Inne tereny zabudowane (20) 4. Zurbanizowane tereny niezabudowane (21) 5. Tereny rekreacyjno-wypoczynkowe (22) 6. Tereny komunikacyjne (23-25) a) Drogi (23) b) Tereny kolejowe (24) c) Inne (25) 7. Użytki kopalne (26) IV. GRUNTY POD WODAMI (28-31) 1. Morskimi wewnętrznymi (28) 2. Powierzchniowymi płynącymi (29) 3. Powierzchniowymi stojącymi (30) V. UŻYTKI EKOLOGICZNE (32) VI. NIEUŻYTKI (33) VII. TERENY RÓŻNE (34) 1 zgodnie z podziałem użytków przyjętych według pierwszego stopnia szczegółowości na tzw. kategorie, 2 zgodnie z podziałem użytków przyjętych według drugiego stopnia szczegółowości na tzw. grupy, 3 zgodnie z podziałem użytków przyjętych według trzeciego stopnia szczegółowości na tzw. formy użytkowania ziemi. 4 Numeracja form użytkowania ziemi przyjęta w Zestawieniach zbiorczych ewidencji gruntów. Źródło: opracowanie własne na podstawie: - Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn. 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków [2001], Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, nr 38, poz. 454, s. 2778-2794 - Zestawienie zbiorcze według stanu na dzień 1. 01. 2011 r. : województwo : małopolskie : powiat : bocheński : gmina : Bochnia miasto [2011], Starostwo Powiatowe : Wydział Geodezji, Kartografii, Katastru i Gospodarki Nieruchomościami, Bochnia.

141 Tabela 3. Formy użytkowania ziemi wyróżnione w Rozporządzeniu Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków w układzie kategorii i grup użytkowania ziemi przyjętych zgodnie z Zarządzeniem Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów I. UŻYTKI ROLNE 1. Grunty orne (7) 1 2. Sady (8) 3. Łąki trwałe (9) 4. Pastwiska trwałe (10) II. GRUNTY POD LASAMI I ZADRZEWIENIAMI 1. Lasy (15) 2. Grunty zadrzewione i zakrzewione (16) III. GRUNTY POD WODAMI 1. Wody stojące a) grunty pod stawami (12) b) grunty pod wodami powierzchniowymi stojącymi (30) 2. Wody płynące a) grunty pod wodami powierzchniowymi płynącymi (29) 3. Rowy a) grunty pod rowami (13) 4. Pozostałe wody 2 a) grunty pod wodami morskimi wewnętrznymi (28) IV. UŻYTKI KOPALNE (26) 3 V. TERENY KOMUNIKACYJNE 3 1. Drogi (23) 2. Kolejowe i inne tereny komunikacyjne a) tereny kolejowe (24) b) inne tereny komunikacyjne (25) VI. TERENY OSIEDLOWE 3 1. Tereny zabudowane a) tereny mieszkaniowe (18) b) tereny przemysłowe (19) c) grunty rolne zabudowane (11) d) inne tereny zabudowane (20) 2. Tereny niezabudowane a) zurbanizowane tereny niezabudowane (21) 3. Tereny zieleni a) tereny rekreacyjno-wypoczynkowe (22) VII. TERENY RÓŻNE I POZOSTAŁE 4 (32, 34) 1. Użytki ekologiczne (32) 5 2. Tereny różne (34) VIII. NIEUŻYTKI (33) 1 numeracja form użytkowania ziemi przyjęta zgodnie z Rozporządzeniem z 2001 r. 2 forma użytkowania ziemi nie uwzględniona w Zarządzeniu z 1969 r. 3 W Rozporządzeniu z 2001 r. sklasyfikowane z gruntami zabudowanymi i zurbanizowanymi. 4 w Zarządzeniu z 1969 r. wyróżniono tylko tereny różne. Z uwagi na to, że w 1969 r. nie wyszczególniono użytków ekologicznych, dla celów porównawczych włączono je do terenów różnych i dla odróżnienia tą kategorię użytkowania ziemi nazwano : tereny różne i pozostałe. 5 w Rozporządzeniu z 2001 r. wyróżnione zostały jako osobna kategoria użytkowania ziemi. Źródło: opracowanie własne na podstawie : - Zarządzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn. 20 lutego 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów [1969], Monitor Polski, Dziennik Urzędowy PRL, nr 11, poz. 98, s. 221-236 - Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn. 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków [2001], Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, nr 38, poz. 454, s. 2778-2794.

142 Tabela 4. Relacja grup i form użytkowania ziemi uwzględnionych w Rozporządzeniu Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn. 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków względem kategorii użytków przyjętych przez K. Bromka i R. Mydela I. TERENY ZIELONE 1. Użytki rolne a) grunty orne (7) 1 b) sady (8) c) łąki trwałe (9) d) pastwiska trwałe (10) 2. Grunty pod lasami (Grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione 17) a) lasy (15) b) grunty zadrzewione i zakrzewione (16) 3. Tereny rekreacyjno-wypoczynkowe (22) II. UŻYTKI TECHNICZNE 1. Grunty zabudowane i zurbanizowane a) tereny mieszkaniowe (18) b) tereny przemysłowe (19) c) grunty rolne zabudowane (11) d) inne tereny zabudowane (20) 2. Treny komunikacyjne a) drogi (23) b) tereny kolejowe (24) c) inne (25) 3. Użytki kopalne (26) III. WODY 1. Wody stojące - ogółem a) grunty po stawami (12) b) grunty pod wodami powierzchniowymi stojącymi (30) 2. Wody płynące ogółem a) grunty pod wodami powierzchniowymi płynącymi (29) 3. Grunty pod rowami (13) 4. Grunty pod wodami morskimi wewnętrznymi (28) IV. UŻYTKI POZOSTAŁE 1. Tereny różne (34) 2. Tereny pozostałe a) zurbanizowane tereny niezabudowane (21) b) użytki ekologiczne (32) V. NIEUŻYTKI (33) 1 Numeracja użytków przyjęta zgodnie z Zestawieniami zbiorczymi ewidencji gruntów Źródło: opracowanie własne na podstawie: - Bromek K., Mydel R. [1972], Uwagi metodyczne do opracowania szczegółowej mapy użytkowania ziemi przestrzeni miejskiej, Folia Geographica, Series Gerographica-Oeconomica, t. 5, s. 149-160, - Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn. 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków [2001], Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, nr 38, poz. 454, s. 2778-2794, - Zestawienie zbiorcze według stanu na dzień 1. 01. 2011 r. : województwo : małopolskie : powiat : bocheński : gmina : Bochnia miasto [2011], Starostwo Powiatowe : Wydział Geodezji, Kartografii, Katastru i Gospodarki Nieruchomościami, Bochnia.

143 Tabela 5. Grupy rejestrowe zawarte w Zarządzeniu z 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów według przyjętych form własności 1. GRUNTY SKARBU PAŃSTWA (WŁASNOŚĆ PAŃSTWOWA): a) Państwowych gospodarstw rolnych (I) 1 b) Lasów państwowych (II) c) Innych państwowych i społecznych gospodarstw rolnych (nie objęte grupami I i II; III) d) Grunty Państwowe przekazane w zarząd lub użytkowanie (IVa) e) Grunty Państwowe przekazane w wieczyste użytkowanie (IVb) f) Grunty państwowe będące w dyspozycji terenowych organów administracji państwowej, przeznaczone na cele zabudowane (IVc) g) Inne państwowe i społeczne grunty nie będące gospodarstwami rolnymi (nie objęte grupami I-IVc; IVd) h) Inne grunty (IVdi) i) Grunty Agencji Rolnej Skarbu Państwa (IXa) j) Pozostałe Grunty Skarbu Państwa (IXb) k) Państwowe wody i rowy (X) l) Inne tereny komunikacyjne (bez dróg; XII) 2. WŁASNOŚĆ GMIN I ZWIĄZKÓW MIĘDZYGMINNYCH (KOMUNALNA): a) Wspólnoty gruntowe (VIII) b) Drogi publiczne i inne będące w powszechnym korzystaniu (XI) 3. WŁASNOŚĆ OSÓB FIZYCZNYCH: a) Indywidualnych gospodarstw rolnych (VIa) b) Innych gruntów indywidualnych (VIb) 4. WŁASNOŚĆ POZOSTAŁA: a) Rolniczych spółdzielni produkcyjnych (Va) b) Kółek rolniczych (Vb) c) Ogrodów działkowych (VII) 1 Numery grup rejestrowych właścicieli przyjęte zgodzie z Zarządzeniem Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dnia 20 lutego 1969 w sprawie ewidencji gruntów [Zarządzenie 1969, s. 227] Źródło: opracowanie własne na podstawie: - Podstawy prawa cywilnego z umowami w administracji [2010], red. P. Stec, M. Załucki, Difin S.A., Warszawa, s. 265. - Zarządzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn. 20 lutego 1969 r. w sprawie ewidencji gruntów [1969}, Monitor Polski, Dziennik Urzędowy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nr 11, poz. 98, s., 227.

144 Tabela 6. Grupy i jednostki rejestrowe zawarte w Rozporządzeniu z 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków według przyjętych form własności. 1. GRUNTY SKARBU PAŃSTWA a) Grunty wchodzące w skład Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa (1.1.). b) Grunty w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (1.2.). c) Grunty w trwałym zarządzie państwowych jednostek organizacyjnych z wyłączeniem gruntów PGL (Państwowych Gospodarstw Leśnych) (1.3.). d) Grunty wchodzące w skład zasadniczych nieruchomości Skarbu Państwa z wyłączeniem gruntów przekazanych w stały zarząd (1.4.). e) Grunty Skarbu Państwa przekazane do zagospodarowania Agencji Mienia Wojskowego (1.5.). f) Grunty Skarbu Państwa przekazane do zagospodarowania Wojskowej Agencji Mieszkaniowej (1.6.). g) Pozostałe grunty Skarbu Państwa spośród gruntów zaliczanych do 1 grupy (1.7.). h) Grunty Skarbu Państwa w użytkowaniu wieczystym osób fizycznych (2.1.). i) Grunty Skarbu Państwa w użytkowaniu wieczystym państwowych osób prawnych (2.2.). j) Grunty Skarbu Państwa w użytkowaniu wieczystym spółdzielni mieszkaniowych (2.3.). k) Grunty Skarbu Państwa w użytkowaniu wieczystym pozostałych osób (2.4.). l) Grunty spółek Skarbu Państwa, przedsiębiorstw państwowych i innych państwowychosób prawnych (3.). 2. GRUNTY GMIN I ZWIĄZKÓW MIĘDZYGMINNINNYCH (KOMUNALNE) a) Grunty wchodzące w skład gminnych zasobów nieruchomości z wyłączeniem gruntów przekazanych w trwały zarząd (4.1.). b) Grunty gmin i związków międzygminnych przekazane w trały zarząd gminnym jednostkom organizacyjnym (4.2.). c) Pozostałe grunty spośród gruntów zaliczonych do 4 grupy (4.3.). d) Grunty gmin i ich związków w użytkowaniu wieczystym osób fizycznych (5.1.). e) Grunty gmin i ich związków w użytkowaniu wieczystym gminnych osób prawnych (5.2.). f) Grunty gmin i ich związków w użytkowaniu wieczystym spółdzielni mieszkaniowych (5.3.). g) Grunty gmin i ich związków w użytkowaniu wieczystym pozostałych osób (5.4.). h) Grunty, które są własnością gminnych osób prawnych, oraz grunty których właściciele są nieznani (6.1.). i) Wspólnoty gruntowe (10.). 3. GRUNTY OSÓB FIZYCZNYCH a) Grunty osób fizycznych wchodzące w skład gospodarstw rolnych (7.1.). b) Grunty osób fizycznych nie wchodzące w skład gospodarstw rolnych (7.2.).

145 4. GRUNTY POZOSTAŁYCH WŁAŚCICIELI a) Grunty, które są własnością powiatowych osób prawnych oraz grunty, których właściciele są nieznani (6.2.) b) Grunty, które są własnością wojewódzkich osób prawnych oraz grunty, których właściciele są nieznani (6.3.). c) Grunty, które są własnością rolniczych spółdzielni produkcyjnych i ich związków oraz grunty, których właściciele nie są znani (8.1.). d) Grunty, które są własnością spółdzielni mieszkaniowych i ich związków oraz grunty, których właściciele nie są znani (8.2.). e) Pozostałe grunty spośród gruntów zaliczanych do 8 grupy (8.3.). f) Grunty kościołów i związków wyznaniowych (9.). g) Grunty wchodzące w skład powiatowych zasobów nieruchomości z wyłączeniem gruntów przekazanych w trwały zarząd 11.1.). h) Grunty powiatów przekazane w trwały zarząd oraz grunty których właściciele są nieznani (11.2.). i) Pozostałe grunty spośród gruntów zaliczanych do 11 grupy (11.3.). j) Grunty powiatów w użytkowaniu wieczystym osób fizycznych (12.1.). k) Grunty powiatów w użytkowaniu wieczystym powiatowych osób prawnych (12.2.). l) Grunty powiatów w użytkowaniu wieczystym spółdzielni mieszkaniowych (12.3.). ł) Grunty powiatów w użytkowaniu wieczystym pozostałych osób (12.4.). m) Grunty wchodzące w skład wojewódzkich zasobów nieruchomości z wyłączeniem gruntów przekazanych w trwały zarząd (13.1.). n) Grunty województw przekazane w trwały zarząd oraz grunty, których właściciele nie są znani (13.2.). o) Pozostałe grunty, spośród gruntów zaliczonych do 13 grupy (13.3.). p) Grunty województw w użytkowaniu wieczystym osób fizycznych (14.1.). q) Grunty województw w użytkowaniu wieczystym wojewódzkich osób prawnych (14.2.). r) Grunty województw w użytkowaniu wieczystym spółdzielni mieszkaniowych (14.3.). s) Grunty województw w użytkowaniu wieczystym pozostałych osób (14.4.). t) Grunty spółek prawa handlowego (15.1.). u) Grunty partii politycznych i stowarzyszeń (15.2.). v) Pozostałe grunty spośród gruntów zaliczanych do 15 grupy (15.3.). Źródło: opracowanie własne na podstawie : - Podstawy prawa cywilnego z umowami w administracji [2010], red. P. Stec, M. Załucki, Difin S.A., Warszawa, s. 265. - Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dn. 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków [2001], Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, nr 38, poz. 454, s. 2778-2794,