Opinia ornitologiczna dotycząca zabudowań folwarcznych przy zespole pałacowo-parkowym w Krotoszycach.

AVIAN Ekspertyzy Przyrodnicze 59-550 Wojcieszów, ul. B. Chrobrego 9, tel. (+48) 601 089 007; NIP 6941545746 REGON 021364852 Opinia ornitologiczna dotycząca zabudowań folwarcznych przy zespole pałacowo-parkowym w Krotoszycach. Wykonawca: AVIAN Ekspertyzy Przyrodnicze ul. B. Chrobrego 9, 59-550 Wojcieszów Autor: mgr Kamil Struś Zamawiający:? Grudzień 2012

1. Wstęp 1.1. Zakres ekspertyzy Przedmiotowa ekspertyza zawiera wyniki inwentaryzacji przyrodniczej wykonanej w budynkach folwarcznych w zespole pałacowo-parkowym w Krotoszycach. Inwentaryzację wykonano w celu wykrycia miejsc gniazdowania ptaków, a w szczególności gatunków takich jak: pustułka Falco tinnunculus, jerzyk Apus apus, oknówka Delichon urbica, dymówka Hirundo rustica, płomykówka Tyto alba, pójdźka Athene noctua, puszczyk Strix aluco, kopciuszek Phoenicuros ochruros, pliszka siwa Motacilla alba, muchołówka szara Muscicapa striata, szpak Sturnus vulgaris i in. 1.2. Inwestycja Inwentaryzacja dotyczyła zabudowań folwarcznych, które poddane zostaną gruntownemu remontowi zarówno dachów jak i elewacji. Kontrola przyrodnicza w celu wykrycia miejsc gniazdowania ptaków została przeprowadzona 20.12.2012 r., a więc w okresie poprzedzającym zaplanowane prace. 1.3. Podstawa prawa Konieczność uwzględniania obecności ptaków w budynkach w trakcie prowadzenia prac remontowych wynika z następujących przepisów obowiązującego w Polsce prawa: - Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt. - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. - Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. - Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie. - Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. Tekst powyższych ustaw zamieszczony jest w Załączniku 1. 2. Gniazdowanie ptaków w budynkach Gatunki zasiedlające miasta, są zwykle związane z środowiskiem antropogenicznym od setek lat. W środowisku naturalnym należą one często do gatunków preferujących w trakcie 2

wyprowadzania lęgów dziuple i półdziuple, a także różnego rodzaju półki i załomy w środowisku skalnym. Stare, nieremontowane kamienice z niezabezpieczonymi otworami, pustymi miejscami pod parapetami, przestrzeniami pomiędzy cegłami i rynnami oraz z ubytkami w dachu stanowią dogodne miejsce do założenia gniazda. Niezbędne prace remontowe związane z termoizolacją ścian lub zmianą pokrycia dachowego niosą za sobą zagrożenie utraty siedlisk lęgowych lub śmierci gatunków chronionych polskim prawem. Zdarzają się przypadki, zwykle nieświadomego niszczenia gniazd, jaj lub zamurowywania znajdujących się w gniazdach piskląt lub wysiadujących ptaków. Inwentaryzacja przyrodnicza zapobiega takim sytuacjom i jednocześnie pozwala przeprowadzić remont w zgodzie z prawem ochrony zwierząt. 2.1. Gatunki gniazdujące w budynkach Ze względu na sposób gniazdowania gatunki ptaków zasiedlające budynki można podzielić na cztery grupy: gnieżdżące się na strychach, stropodachach, w różnego rodzaju niszach, np. gołąb miejski, pustułka, pójdźka, jerzyk, wróbel domowy, mazurek, kopciuszek, puszczyk. gnieżdżące się na elewacji, w niewielkich szczelinach i otworach np. szpak, kopciuszek, sikora bogatka, sikora modra, czasami sierpówka, grzywacz i muchołówka szara. na elewacji budynku umieszczają swoje gniazda jaskółki oknówki. na balkonach często zakładają gniazda gołębie miejskie, sierpówki, czasami kosy, kopciuszki i pustułki. 2.2. Opis wybranych gatunków gniazdujących na zabudowaniach Gołąb miejski Columba livia f. urbana Gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową. Zasiedla centra miast i mniejszych miejscowości, wybierając zazwyczaj stare budownictwo. Gniazda buduje w szczelinach i zakamarkach budynków, na balkonach, parapetach. Sezon lęgowy tego gatunku trwa niemal cały rok. 3

Wróbel Passer domesticus Gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową. Gatunek ściśle związany z osiedlami ludzkimi. Najczęściej gniazduje w szczelinach i zakamarkach budynków, budkach lęgowych. Opuszcza budynki niezamieszkane. Sezon lęgowy wróbli rozpoczyna się w marcu i trwa do sierpnia. Jerzyk Apus apus Gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową. W miastach gniazda buduje najczęściej w wielopiętrowych budynkach mieszkalnych, w szczelinach otworów i murów, pod dachówkami, rynnami, zwykle na wysokości przynajmniej 5 m od ziemi. Wyraźnie mniej licznie gniazduje w nowych osiedlach mieszkaniowych i w zabudowie willowej. Okres lęgowy jerzyka trwa od początku maja do końca września, ale zdarzają się późne lęgi, z których młode opuszczają gniazdo dopiero we wrześniu. Oknówka Delichon urbicum Gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową. W miastach gnieździ się w osiedlach w zwartej i rozproszonej zabudowie, z reguły w skupieniach, a czasami nawet w koloniach. Oknówki przylatują do Polski pod koniec kwietnia lub na początku maja. Zaraz po przylocie przystępują do gniazdowania. Ptaki mogą wyprowadzać dwa lęgi w roku. Kawka Corvus monedula Gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową. Kawka zakłada gniazda na budynkach, najczęściej w kominach lub otworach wentylacyjnych, a poza zabudową w dziuplach drzew i dużych skrzynkach lęgowych. Okres lęgowy tego gatunku rozpoczyna się na początku kwietnia i trwa do końca czerwca. Ptaki wyprowadzają tylko jeden lęg w roku. Pustułka Falco tinunculus Gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej. Jest to jeden z nielicznych gatunków ptaków szponiastych zamieszkujący miasta. Najliczniej gniazduje w dużych miastach, w różnego rodzaju szczelinach i zakamarkach budynków, w otworach wentylacyjnych, często w starych gniazdach gołębi miejskich. Bardzo chętnie zasiedla skrzynki lęgowe. Okres lęgowy pustułek zaczyna się na przełomie marca i kwietnia i trwa do połowy lipca, a w przypadku lęgów powtarzanych do sierpnia (Kepel et all 2007), przy czym 4

zdecydowana większość ptaków rozpoczyna znoszenie jaj pomiędzy połową kwietnia a połową maja (Śliwa i Rejt 2006). Płomykówka Tyto alba Gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej. Gatunek związany zarówno ze środowiskiem wiejskim jak i miejskim. Gniazduje w różnego rodzaju budynkach, na strychach, wieżach kościelnych, opuszczonych budynkach gospodarczych. Okres lęgowy trwa od lutego do lipca. Puszczyk Strix aluco Gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej. Gniazduje głównie na terenach leśnych, jednak część populacji zasiedla tereny miejskie, gniazdując na strychach, starych kominach lub różnego rodzaju wyłomach i otworach w budynkach. Sezon lęgowy rozpoczyna się w marcu i trwa do późnej wiosny. Pójdźka Athene noctua Gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej. Gatunek związany z dolinami rzecznymi i krajobrazem rolniczym o luźnej zabudowie z licznymi budynkami gospodarskimi oraz samotnymi stodołami. Obecnie nierzadko jednak spotykany również w stropodachach w obrębie zabudowy miejskiej. Kopciuszek Phoenicuros ochruros Gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej. Zamieszkuje różnorodne siedliska, takie jak kompletnie pozbawione roślinności betonowe osiedla, obiekty przemysłowe i place budów, wszelkiego rodzaju miasta i wsie, kamieniołomy, zabytkowe ruiny i in. Okres lęgowy rozpoczyna się w kwietniu. 3. Metodyka inwentaryzacji W obiektach przeprowadzono inwentaryzacje pod kątem występowania miejsc gniazdowania oraz wszelkich śladów obecności ptaków, takich jak pustułka Falco tinnunculus, jerzyk Apus apus, oknówka Delichon urbica, dymówka Hirundo rustica, płomykówka Tyto alba, pójdźka Athene noctua, puszczyk Strix aluco, kopciuszek Phoenicuros ochruros, pliszka 5

siwa Motacilla alba, muchołówka szara Musrcicapa striata, szpak Sturnus vulgaris i in. W celu wykrycia miejsc ich występowania, dnia 20.12.2012 roku przeprowadzono kontrolę budynków, przeglądając wszystkie potencjalne miejsca, w których mogłyby gniazdować ptaki. Zwracano uwagę na obecność śladów w postaci piór lub wypluwek świadczących o wykorzystaniu budynku przez poszukiwane gatunki. Dokonano przeglądu szczelin i otworów, mogących stanowić potencjalne miejsce gniazdowania, a następnie oceniono ich wartość przyrodniczą. Poszukiwano również śladów po gniazdach oknówki, mogących znajdować się w załomach okien lub pod gzymsami i dachem. Sprawdzono wszelkiego rodzaju nisze, okolice rynien, szczeliny i półki, czy nie ma tam zlokalizowanych gniazd lub odchodów świadczących o wykorzystywaniu ich przez ptaki. 4. Wyniki inwentaryzacji Przeprowadzona kontrola budynków przeznaczonych do remontu wykazała obecności odpowiednich siedlisk lęgowych, służących ptakom jako miejsce gniazdowania i odpoczynku. Budynek folwarczny nr 1 spichlerz Ze względu na łatwy dostęp do wnętrza budynku (szczeliny w dachu, nieszczelne bramy, otwory wentylacyjne) stanowi on odpowiednie miejsce gniazdowania dla kopciuszka i pliszki siwej. Gatunki te wykorzystują do tego celu nisze na belkach w obrębie drewnianej konstrukcji dachu o czym świadczą resztki gniazd. 6

Fot. 1. Brama wjazdowa Fot. 2. Wnętrze spichlerza 7

Fot. 3. Otwory wentylacyjne Fot. 4. Konstrukcja dachowa i ubytki w pokryciu dachowym. 8

Działania kompensacyjne i ochronne dla budynku folwarcznego nr 1 spichlerz Wskazane jest by prace budowlane przeprowadzone były poza sezonem lęgowym (kwiecień-lipiec). W przypadku gdy prace remontowe muszą być wykonane w tym okresie konieczne jest zaplanowanie kontroli ornitologicznych w celu zminimalizowania negatywnego oddziaływania na ptaki. Pierwsza kontrola musi być przeprowadzona bezpośrednio przed rozpoczęciem prac budowlanych. W ramach działań kompensujących utratę siedlisk lęgowych należy zawiesić w szczytowych partiach budynku budki lęgowe. Na ścianie północnej budkę lęgową dla kopciuszka (Fot. 5, Fot. 6), natomiast na ścianie południowej budkę lęgową dla pliszki siwej (Fot. 7, Fot. 8). Po zakończeniu prac należy uzyskać opinię ornitologa zaświadczającą wykonanie czynności zabezpieczających i kompensujących. Fot. 5. Lokalizacja budki lęgowej dla kopciuszka. 9

Fot. 6. Budka lęgowa dla kopciuszka. Fot. 5. Lokalizacja budki lęgowej dla pliszki siwej. 10

Fot. 8. Budka lęgowa dla pliszki siwej. Budynek folwarczny nr 2 garaże Ze względu na łatwy dostęp do wnętrza budynku (szczeliny w podmurówce dachu, nieszczelne bramy) stanowi on odpowiednie miejsce gniazdowania dla wróbli oraz dymówek. Gatunki te wykorzystują do tego celu nisze na belkach w obrębie drewnianej konstrukcji dachu oraz pomieszczenia na parterze. Fot. 9. Ubytki w elewacji stanowiące siedlisko lęgowe wróbli. 11

Fot. 10. Gniazdo dymówki w pomieszczeniu parterowym. Fot. 11. Gniazda wróbli na poddaszu. 12

Działania kompensacyjne i ochronne dla budynku folwarcznego nr 2 garaże Wskazane jest by prace budowlane przeprowadzone były poza sezonem lęgowym (kwiecień-lipiec). W przypadku gdy prace remontowe muszą być wykonane w tym okresie konieczne jest zaplanowanie kontroli ornitologicznych w celu zminimalizowania negatywnego oddziaływania na ptaki. Pierwsza kontrola musi być przeprowadzona bezpośrednio przed rozpoczęciem prac budowlanych. W ramach działań kompensujących utratę siedlisk lęgowych należy zawiesić przy podmurówce dachu 4 budki lęgowe dla wróbli (Fot. 12) oraz 2 platformy gniazdowe dla dymówki (Fot. 13). Skrzynki dla wróbli (typ A średnica otworu wlotowego 33 mm) powinny być umieszczone na ścianie wschodniej i zachodniej (po dwie na każdej ścianie) (Fot. 14, Fot. 15) natomiast platformy dla dymówki od strony frontowej (Fot. 16). Po zakończeniu prac należy uzyskać opinię ornitologa zaświadczającą wykonanie czynności zabezpieczających i kompensujących. Fot. 12. Budka lęgowa typu A dla wróbla. 13

Fot. 13. Platforma lęgowa dla dymówki. Fot. 14. Lokalizacja dwóch budek lęgowych dla wróbli. 14

Fot. 15. Lokalizacja dwóch budek lęgowych dla wróbli. Fot. 16. Lokalizacja dwóch platform lęgowych dla dymówki. 15

Budynek folwarczny nr 3 magazyn tym budynku. Podczas przeprowadzonej kontroli nie stwierdzono śladów gniazdowania ptaków w Fot. 17. Magazyn Fot. 18. Wnętrze magazynu. 16

Działania kompensacyjne i ochronne dla budynku folwarcznego nr 3 magazyn W związku z tym, że przeprowadzona kontrola budynku przeznaczonego do remontu nie wykazała obecności odpowiednich siedlisk lęgowych wykonanie działań zabezpieczających i kompensujących nie jest wymagane. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że prace remontowe mogą odbywać się w sezonie lęgowym, w trakcie ich trwania należy zaplanować kontrole ornitologiczne. 17

Literatura Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska. Uniwersytet Wrocławski, Zakład Ekologii Ptaków. Chylarecki P., Jawińska D., Kuczyński L. 2006. Monitoring Pospolitych ptaków lęgowych. Raport z lat 2003-2004. OTOP Warszawa. Kepel A., Wylęgała P., Jaros R., Szkudlarek R., Paszkiewicz R. 2007. Docieplanie budynków w zgodzie z zasadami ochrony przyrody. Fundacja EkoFundusz, Warszawa. Luniak M., Kozłowska P., Nowicki W., Plit J. 2001. Atlas Warszawy. Z. 8. Ptaki Warszawy, 1962-2000. PAN IGiPZ, Warszawa. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Stój M., Dyczkowski J. 2001. Ptaki Jasła. Liczebność, rozmieszczenie i ochrona. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Śliwa P., Rejt Ł. 2006. Pustułka. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność, zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Wylęgała P., Dzięciołowski R., Jaros R. 2008. Standardy montowania ukryć dla ptaków i nietoperzy jako element prac dociepleniowych. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody Salamandra. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków. Ptaki. Część I. Pustułka: 260-264. Wydawnictwo Ministerstwa Środowiska, 2005. 18

Załącznik 1 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt. W przypadku remontów budynków, mamy często do czynienia z zamurowywaniem żywych zwierząt (np. ptaków siedzących na gniazdach, nielotnych młodych), albo z wyrzucaniem piskląt z gniazd i ich schronień, także powodującym ich śmierć, niszczeniem siedlisk nietoperzy. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Wszystkie gatunki ptaków, które często wykorzystują budynki, jako miejsca swego gniazdowania, objęte są na podstawie tego Rozporządzenia ścisłą ochroną gatunkową, co oznacza że obowiązuje w stosunku do nich m.in. zakaz zabijania, niszczenia ich jaj i postaci młodocianych, niszczenia ich siedlisk i ostoi, niszczenia ich gniazd, legowisk, zimowisk i innych schronień, wybierania ich jaj, umyślnego płoszenia i niepokojenia, przemieszczania z miejsc regularnego przebywania na inne miejsce. Miejsca rozrodu oraz schronienia są siedliskiem, a ich nagromadzenia w blokach ostoją tych gatunków. W 10 Rozporządzenia wymienia się przykłady działań, które traktuje się, jako sposoby ochrony gatunków zwierząt. Należy do nich m.in. budowanie sztucznych miejsc lęgowych oraz dostosowywaniu terminów i sposobów wykonywania prac budowlanych, remontowych i innych do okresów lęgu, rozrodu lub hibernacji. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Omówione w poprzednim punkcie Rozporządzenie zostało wydane na podstawie zapisu w art. 49 ustawy o ochronie przyrody. W ustawie tej zawarte są też przepisy karne, mające zastosowanie w przypadku łamania zasad ustanowionych w Rozporządzeniu, a także warunki przyznawania zezwoleń na odstępstwa od zakazów. W stosunku do czynności dotyczących chronionych gatunków zwierząt, które objęte są wymienionymi wcześniej zakazami, można na podstawie art. 56 ust. 1 pkt. 1 uzyskać zezwolenie na ich wykonywanie (np. na usuwanie z budynków opuszczonych gniazd ptasich także poza okresem, w którym zakaz ten nie obowiązuje). Jednak zezwolenie takie może być wydane wyłącznie w przypadku braku rozwiązań alternatywnych i jeżeli nie spowoduje to zagrożenia dla dziko występujących 19

populacji chronionych gatunków, a także, jeśli potrzeba wykonywania tych czynności wynika z jednej z 6 grup przyczyn, wymienionych w art. 56 ust. 4. Zgodnie w art. 60 tej ustawy, jeśli zmian w środowisku zagrażają lub mogą w przyszłości zagrozić zwierzętom objętym ochroną gatunkową (a z takimi przypadkami mamy do czynienia przy pracach remontowych mogących zagrozić siedliskom ptaków), Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska powinien podjąć działania w celu zapewnienia trwałego zachowania siedlisk lub ostoi chronionych gatunków, eliminowania przyczyn powstawania zagrożeń oraz poprawy stanu ochrony tych siedlisk lub ostoi. Na podstawie art. 123 Wojewoda ma obowiązek i prawo kontrolować przestrzeganie przepisów o ochronie przyrody w trakcie gospodarczego wykorzystania zasobów i składników przyrody przez wszelkie jednostki organizacyjne oraz osoby prawne i fizyczne. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie. Ustawa ta wprowadza kilka ważnych zasad, nakładających na wszystkie podmioty obowiązek zapobiegania szkodom w gatunkach chronionych, a jeśli szkoda wystąpi jej pełnego naprawienia i wynagrodzenia przyrodzie poniesionych szkód. W przypadku modernizacji i remontów budynków będących schronieniem ptaków wykonawca prac powinien podjąć środki zaradcze dostosowując terminy prac, zabezpieczając z wyprzedzeniem szczeliny przed zajęciem je przez ptaki i nietoperze itp. Następnie powinien zapewnić, by po remoncie użyteczność siedliska pozostała nieuszczuplona np. tworząc odpowiednią liczbę alternatywnych schronień i miejsc lęgowych (np. budki). Skuteczność tych działań powinna być kontrolowana. Należy zrównoważyć także ewentualne straty, jakie poniosły populacje chronionych gatunków w okresie remontu. Zaznaczyć należy, że skutki działań naprawczych powinny być długotrwałe. Zgodnie z Dyrektywą i ustawą, odpowiedzialność sprawcy trwa przez 30 lat od chwili wystąpienia czynnika powodującego szkodę. Działania naprawcze lub zaradcze podejmowane mają być z własnej inicjatywy przez sprawcę szkody lub przez organ ochrony przyrody, jeśli sprawca działań nie podjął (kosztami tych działań obciąża się wówczas sprawcę). Jednocześnie organ ochrony przyrody ma obowiązek przyjąć zgłoszenie o wystąpieniu zagrożenia lub szkody od każdego i musi podając odpowiednie działania. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. Zgodnie z art. 323 tej ustawy, w wypadku szkód wyrządzonych środowisku, jako dobru wspólnemu (z takim przypadkiem mamy do czynienia przy działaniach na szkodę gatunków chronionych i ich siedlisk) Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego, a także 20

organizacja ekologiczna może zażądać od podmiotu odpowiedzialnego za to zagrożenie lub naruszenie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i podjęcia środków zapobiegawczych, w szczególności przez zamontowanie instalacji lub urządzeń zabezpieczających przed zagrożeniem lub naruszeniem, a w razie, gdy jest to niemożliwe lub nadmiernie utrudnione, może żądać zaprzestania działalności powodującej to zagrożenie lub naruszenie. Jeżeli podmiot korzystający ze środowiska negatywnie oddziałuje na środowisko, na podstawie art. 362, 364 i 366 właściwy organ może, nałożyć obowiązek ograniczenia oddziaływania na środowisko, przywrócenia stanu właściwego, wykonania określonych czynności, a także wydać decyzję o wstrzymaniu tej działalności z rygorem natychmiastowej wykonalności. 21