173 Bo ena Budrewicz, Anna Kmiecik Politechnika Opolska Biblioteka G³ówna b.budrewicz@bg.po.opole.pl a.kmiecik@bg.po.opole.pl Zbiory tradycyjne a e-zbiory. Przesz³oœæ i przysz³oœæ? Traditional collections and e-collections. The past and the future? Abstrakt W artykule dokonano analizy wykorzystania nowoczesnych i tradycyjnych Ÿróde³ informacji w bibliotece Politechniki Opolskiej, opieraj¹c siê na badaniach ankietowych u ytkowników oraz doœwiadczeniach bibliotekarzy. Zmieniaj¹ce siê potrzeby i preferencje czytelników, a co za tym idzie koniecznoœæ ci¹g³ego rozszerzania us³ug informacyjno-bibliotecznych nak³adaj¹ na bibliotekarzy obowi¹zek takiego zarz¹dzania oferowan¹ informacj¹, aby by³a ona jak najbardziej dostêpna dla u ytkowników. The article gives the analysis of using some modern and traditional sources of information in the Library of Opole University of Technology. The analysis is based on the user inquiry research and the experience of librarians. The reader s changing needs and preferences as well as the necessity of continuous enlargement of library services make the librarians provide the information in such a way that it can be the most accessible to users. 1. Zbiory tradycyjne Ksiêgozbiór ka dej biblioteki uczelnianej stanowi zbiór podstawowych Ÿróde³ naukowych, które warunkuj¹ skutecznoœæ nauczania i realizowania programu szko- ³y wy szej. Dlatego tak wa ne jest zorganizowanie sprawnego warsztatu pracy u ytkownikom i spe³nienie wymagañ w zakresie zapotrzebowania na lekturê. Ksiêgozbiór rozumiany jako zbiory tradycyjne druki zwarte, ci¹g³e, specjalne (normy, patenty) chocia obecnie stanowi jedno z wielu Ÿróde³ zdobywania informacji, jest nadal wykorzystywany.
174 BO ENA BUDREWICZ, ANNA KMIECIK W bibliotece Politechniki Opolskiej ksiêgozbiór co roku jest sukcesywnie uzupe³niany i na dzieñ 31.12.2004 roku liczy³ 433.037 dokumentów bibliotecznych. Wielodziedzinowy zbiór biblioteczny gromadzony jest pod k¹tem zainteresowañ pracowników, jak i studentów. Zbiory biblioteczne udostêpniane s¹ w wypo yczalni i czytelni Biblioteki G³ównej oraz w czterech bibliotekach wydzia³owych. O jakoœci gromadzonych zbiorów œwiadczy liczba ich wypo yczeñ w danym roku. Liczba ta systematycznie wzrasta, a wraz z ni¹ wspó³czynnik aktywnoœci zbiorów (stosunek liczby wypo yczeñ do liczby zbiorów). Liczbê udostêpnionych w bibliotekach Politechniki Opolskiej zbiorów oraz wspó³czynnik aktywnoœci zbiorów w latach 2000, 2002 i 2004 przedstawia tabela nr 1. Tabela 1. Udostêpnianie zbiorów oraz wspó³czynniki aktywnoœci ksiêgozbioru w latach 2000, 2002 i 2004 1 Lata 2000 2002 2004 Liczba wypo yczonych zbiorów 413 835 522 265 801 657 Wspó³czynnik aktywnoœci zbiorów [%] 103,9 127,2 185 Wa na dla biblioteki jest tak e ocena u ytkowników dotycz¹ca ksiêgozbioru bibliotecznego, stopnia aktualnoœci oraz zaspokojenia potrzeb w zakresie doboru gromadzonych zbiorów. Ocena taka pozwala w pewnym stopniu dowiedzieæ siê o potrzebach czytelników. Na podstawie przeprowadzonych ankiet w latach 2000, 2002 i 2004 otrzymano nastêpuj¹ce wyniki, które przedstawiono na wykresach 1 i 2. Aktualnoœæ ksiêgozbioru oceni³o jako dobr¹ lub bardzo dobr¹ prawie 80% ankietowanych, natomiast wskazane przez studentów braki w zakresie konkretnych dziedzin wiedzy lub konkretnych tytu³ów pozwalaj¹ zaplanowaæ i uj¹æ ewentualne zakupy w bie ¹cym bud ecie. Niezale nie od liczby osób pozytywnie oceniaj¹cych tradycyjne zbiory biblioteki, koncentrujemy siê ci¹gle na systematycznym ich wzbogacaniu. Jest to konieczne ze wzglêdu na powstaj¹ce nowe kierunki i specjalnoœci w uczelni, a tak e oczekiwania spo³ecznoœci akademickiej na nowoœci wydawnicze. 1 ród³o: Sprawozdania z dzia³alnoœci biblioteki Politechniki Opolskiej za lata 2000, 2002, 2004.
Zbiory tradycyjne a e-zbiory. Przesz³oœæ i przysz³oœæ? 175 Wykres 1. Ocena stopnia aktualnoœci ksiêgozbioru 2 Wykres 2. Stopieñ zaspokojenia potrzeb czytelników w zakresie doboru gromadzonych zbiorów 3 2. E-zbiory czyli elektroniczne Ÿród³a informacji Do niedawna jedynym Ÿród³em uzyskania informacji by³y ksi¹ ki i czasopisma. Dziœ bezpowrotnie minê³y te czasy. Bogata w zbiory biblioteka naukowa przestaje byæ obecnie wystarczaj¹ca i nie jest w stanie zaspokoiæ potrzeb u yt- 2 3
176 BO ENA BUDREWICZ, ANNA KMIECIK kowników, opieraj¹c siê tylko na tradycyjnych zasobach. Stajemy siê spo³eczeñstwem informacyjnym, które jest kolejnym etapem rozwoju cywilizacyjnego, a jego dalszy rozwój wydaje siê niepowstrzymany. Do ycia bibliotek i bibliotekarzy na sta³e wkroczy³ komputer, a wraz z nim Internet i jego liczne mo liwoœci miêdzy innymi udostêpniania zbiorów elektronicznych (baz danych, czasopism pe³notekstowych), szybszego gromadzenia nowoœci wydawniczych czy realizowania zamówieñ miêdzybibliotecznych. Biblioteka Politechniki Opolskiej ju w latach 90-tych doceni³a mo liwoœci komputeryzacji jako Ÿród³a usprawnienia i polepszenia jakoœci us³ug i pracy oraz poszerzenia oferty informacyjnej. Zastosowanie nowoczesnych technologii pozwoli³o na stworzenie w³asnych baz komputerowych: komputerowego katalogu zbiorów gromadzonych przez bibliotekê, tworzonego na bie ¹co i retrospektywnie uzupe³nianego bazy BIBLIO gromadz¹cej informacje o opublikowanym dorobku naukowym pracowników Politechniki Opolskiej od 1966 r., zawieraj¹cej ponad 10 000 rekordów; komputerowych kartotek zagadnieniowych obejmuj¹cych tematykê: organizacji zarz¹dzania i marketingu, Unii Europejskiej i niekonwencjonalnych Ÿróde³ energii bazy SYMPO tworzonej we wspó³pracy z innymi bibliotekami naukowymi, dokumentuj¹cej informacje o materia³ach konferencyjnych i pokonferencyjnych, sympozjach, zjazdach itp. bazy BAZTECH powsta³ej w 1998 roku w ramach konsorcjum 21 bibliotek o profilu technicznym; dokumentuj¹cej dorobek polskiej literatury z zakresu in ynierii, nauk technicznych i œcis³ych, jak równie ochrony œrodowiska. Bazy te s¹ chêtnie wykorzystywane przez naszych u ytkowników (wykres nr 3). Wykres 3. Komputerowe bazy danych biblioteki Politechniki Opolskiej ich wykorzystanie 4 4
Zbiory tradycyjne a e-zbiory. Przesz³oœæ i przysz³oœæ? 177 3. Bazy czasopism elektronicznych Wa ne z punktu widzenia szybkiego dostêpu do informacji o najnowszych osi¹gniêciach nauki s¹ czasopisma naukowe. W ostatnich latach popularne sta³y siê ich wersje elektroniczne. Nasza biblioteka prenumeruje czasopisma naukowe w wersji drukowanej oraz jako uczestnik kilku konsorcjów kupuje dostêp do kilku tysiêcy czasopism w wersji elektronicznej. W 2004 roku czytelnicy mieli dostêp do 5500 tytu³ów czasopism elektronicznych w bazach SPRINGER, EBSCO, ELSEVIER (wykres nr 4), a w 2005 roku biblioteka zakupi³a dostêp do baz PROQUEST. Za poœrednictwem biblioteki u ytkownicy korzystaj¹ tak e z abstraktowej bazy Medline. Analiza wykorzystania pe³notekstowych czasopism elektronicznych dowodzi, e zyskuj¹ one coraz wiêksze uznanie w oczach czytelników. Niew¹tpliwie wp³ywa na to szereg udogodnieñ, z jakimi spotyka siê u ytkownik wykorzystuj¹cy czasopisma on-line: dostêp do elektronicznej wersji czasopisma przed jego ukazaniem siê w postaci drukowanej, ³atwa nawigacja, wiele opcji wyszukiwania, mo - liwoœæ korzystania w dowolnym czasie, dostêp do wiêkszej liczby tytu³ów. Wykres 4. Wykorzystanie czasopism elektronicznych SPRINGER, EBSCO, ScienceDirect w latach 2002, 2003, 2004 5 5 ród³o: statystyki wykorzystania baz na stronach wydawców.
178 BO ENA BUDREWICZ, ANNA KMIECIK 4. Internet Sporym zainteresowaniem ciesz¹ siê Ÿród³a informacji dostêpne przez Internet, który sta³ siê miejscem dostêpu tak e do materia³ów Ÿród³owych. Proces gromadzenia informacji staje siê bezpoœrednio zintegrowany z jej udostêpnianiem. U ytkownik zdobywa potrzebne informacje i materia³y w sposób znacznie szybszy od tradycyjnego. Przeszukiwanie literatury usprawniaj¹ terminale z dostêpem do komputerowego katalogu bibliotecznego oraz Internetu i komputerowych baz danych. Funkcjonuj¹ca od 2000 roku strona WWW biblioteki u³atwia czytelnikom dostêp do zbiorów bibliotecznych. Na stronie WWW, poza standardow¹ informacj¹ o bibliotece, prezentowane s¹ internetowe katalogi zbiorów, kartoteki zagadnieniowe oraz bazy danych. Od czerwca 2002 roku zarejestrowani w bibliotece u ytkownicy mog¹ zamawiaæ ksi¹ ki przez katalog on-line. Od 2003 roku funkcjonuje internetowy katalog czasopism i zbiorów specjalnych rejestruj¹cy czasopisma od 1985 roku, a zbiory specjalne od 2002 roku. 5. U ytkownicy Jeszcze kilka lat temu u ytkownik œledz¹cy publikacje z zakresu swoich zainteresowañ na ogó³ czyta³ ksi¹ ki i czasopisma w wersji drukowanej, siêgaj¹c po nie na pó³ki biblioteczne. Rozwój komputeryzacji, mo liwoœæ wyszukiwania informacji w bazach danych i pojawienie siê pe³notekstowych publikacji elektronicznych zmieni³o oblicze biblioteki. Wy³aniaj¹ca siê w wyniku tych przemian biblioteka to instytucja oferuj¹ca dostêp do ca³oœci wiedzy, z której zasobów korzystanie jest proste, wygodne i szybkie, niezale nie od pory dnia i miejsca. Wed³ug A. Juntunena i J. Saarti bogate zbiory oraz dobre wyposa enie techniczne biblioteki nie gwarantuj¹ jednak efektywnego ich wykorzystania przez u ytkowników. 6 Warunkiem koniecznym jest stworzenie w bibliotece organizacyjnej kultury jakoœci, rozumianej jako kultura przyjazna u ytkownikom. Pozwala ona na wdra anie dogodnych rozwi¹zañ organizacyjnych takich jak np.: natychmiastowa realizacja zamówieñ, wolny dostêp do pó³ek, czy te tzw. wypo yczenia nocne lub weekendowe zbiorów z czytelni. O przyjaznej bibliotece decyduje tak e logistyka, w tym samoobs³uga wypo yczeñ i zwrotu dokumentów, zamawianie literatury poprzez Internet, przesy³anie drog¹ elektroniczn¹ plików zawieraj¹cych skany stron dokumentów tradycyjnych. Bardzo wa ne jest w³aœciwe zarz¹dzanie czasem rozumiane nie tylko jako dogodne godziny otwarcia biblioteki, ale tak e przestrzega- 6 Œwigoñ M.: Problemy u ytkowników a biblioteka idealna Bibliotekarz 2003, nr 6, s. 3.
Zbiory tradycyjne a e-zbiory. Przesz³oœæ i przysz³oœæ? 179 nie czasu realizacji rewersów w wypo yczalniach oraz jak najkrótszy czas obiegu dokumentów w bibliotece. Kultura jakoœci to troska o zadowolenie u ytkowników oraz eliminacja lêku przed bibliotek¹ (ang. library anxiety). Podsumowuj¹c, kulturê jakoœci mo na okreœliæ mianem kultury proklienckiej. 7 Aby zadbaæ o zadowolenie klientów, nale y poznaæ ich potrzeby. Opinie czytelników wyra one w badaniach ankietowych umo liwiaj¹ aktywne reagowanie na propozycje, pozwalaj¹ szybko wyeliminowaæ niedogodnoœci w pracy biblioteki, a przez to aktywnie anga uj¹ czytelników w zarz¹dzanie bibliotek¹. Wœród powodów korzystania z biblioteki Politechniki Opolskiej u ytkownicy na pierwszym miejscu stawiaj¹ mo liwoœæ znalezienia materia³ów potrzebnych do nauki oraz uzyskanie pomocy w ich poszukiwaniu (wykres nr 5). Naszym zadaniem jest wiêc ci¹g³e uzupe³nianie ksiêgozbioru pod k¹tem potrzeb czytelniczych, a tak e permanentne szkolenie u ytkowników i informowanie o zasobach bibliotecznych. Wykres 5. Powody korzystania z bibliotek Politechniki Opolskiej 8 U ytkownicy chêtnie korzystaj¹ z szerokiego wachlarza us³ug bibliotecznych, wœród których na pierwszych miejscach plasuj¹ siê: wypo yczenia na zewn¹trz oraz na miejscu w czytelniach, katalog komputerowy, zamawianie ksi¹ ek przez Internet, dostêp do komputerowych baz danych oraz us³ugi kserograficzne (wykres nr 6). 7 Zybert E.: Organizacyjna kultura jakoœci w bibliotekach Bibliotekarz 2005, nr 1, s. 5-6. 8
180 BO ENA BUDREWICZ, ANNA KMIECIK Wykres 6. Us³ugi biblioteczne 9 Wykres 7. Propozycje zmian w bibliotekach 10 9 10
Zbiory tradycyjne a e-zbiory. Przesz³oœæ i przysz³oœæ? 181 Wœród proponowanych zmian najczêœciej pojawiaj¹ siê sugestie dotycz¹ce dalszego unowoczeœniania zaplecza technicznego (wykres nr 7), którym staramy siê wyjœæ naprzeciw poprzez zakup kolejnych stanowisk multimedialnych i nowoczesnego oprogramowania, daj¹cych mo liwoœæ pracy wiêkszej liczbie u ytkowników w tym samym czasie. 6. Bibliotekarze W œwietle postêpu zmieni³a siê rola bibliotekarza wspó³tworz¹cego spo³eczeñstwo informacyjne. W dobie nat³oku informacji, bibliotekarz powinien pe- ³niæ rolê przewodnika po dostêpnych Ÿród³ach informacji, s³u yæ u ytkownikowi pomoc¹ przy wyszukiwaniu materia³ów w bazach danych. W tym te celu sam powinien posiadaæ odpowiednie kwalifikacje pozwalaj¹ce spe³niæ oczekiwania u ytkowników i tym samym stawaæ na wysokoœci zadania w rozwiniêtym systemie informacyjnym. Nie wystarczy ju tylko sama wiedza stricte bibliotekarska, bibliotekarz XXI wieku powinien byæ badaczem, doradc¹, planist¹, menagerem, rzeczoznawc¹, powinien znaæ jêzyki obce, mieæ zdolnoœci do komunikacji interpersonalnej i pracy zespo³owej, a przede wszystkim byæ przyjazny u ytkownikowi. 11 Filozofia dzia³ania bibliotekarzy powinna opieraæ siê na przekonaniu, e wszelkie dzia³ania s¹ prowadzone z myœl¹ o u ytkownikach i w konsekwencji maj¹ s³u yæ im jak najlepiej. Wspó³czesna biblioteka to olbrzymie wyzwanie dla pracowników, któremu mo na sprostaæ jedynie poprzez nieustanne œledzenie nowoœci, trening i sprzedanie w³aœciwych informacji u ytkownikom oraz zachêcanie ich do samodzielnej nawigacji po sieciach i zasobach elektronicznych. Rozwój technologii informacyjnych wyznaczy³ now¹ jakoœæ w dzia³alnoœci bibliotek. Ich poziom musi byæ mierzony nie tyle wielkoœci¹ fizyczn¹ gromadzonych zbiorów, ile ³atwoœci¹ dostêpu do odpowiednich materia³ów naukowych 12 niezale nie od tego czy s¹ one w formie tradycyjnej, czy elektronicznej. W œwietle powy szego zasadnym wydaje siê stwierdzenie, e w niedalekiej przysz³oœci e-zbiory zdominuj¹ ksiêgozbiory biblioteczne i stan¹ siê g³ównym Ÿród³em dostêpu do informacji i wiedzy. 11 Rekowska M.: Zaspokajanie potrzeb u ytkowników bibliotek akademickich (na przyk³adzie Biblioteki Szko³y G³ównej Handlowej w Warszawie oraz Biblioteki Laurentian University w Ontario w Kanadzie W: Unowoczeœnianie organizacji i metod pracy bibliotek w œwietle zmieniaj¹cych siê potrzeb czytelników. Materia³y z konferencji Opole 2002, s. 86. 12 Quandt R.: Przysz³oœæ bibliotek wirtualnych i inicjatywy Fundacji Mellona W: Rola i funkcje nowoczesnej biblioteki akademickiej. Materia³y z konferencji zorganizowanej z okazji 50-lecia UMK, Toruñ: Wydaw. UMK, 1996, s. 33.
182 BO ENA BUDREWICZ, ANNA KMIECIK Bibliografia [1] Czerwiñska E.: Dzia³alnoœæ Biblioteki Politechniki Opolskiej w 2002 roku Rocznik Biblioteki G³ównej Uniwersytetu Opolskiego 2004, R.VII, s. 93-97 [2] Czerwiñska E.: Potrzeby czytelników wyzwaniem dla bibliotek uczelnianych (na przyk³adzie Biblioteki Politechniki Opolskiej) W: Unowoczeœnianie organizacji i metod pracy bibliotek w œwietle zmieniaj¹cych siê potrzeb czytelników. Materia³y z konferencji, Opole 08.11 2001. Opole: Wydaw. UO, 2002, s. 43-51 [3] Czerwiñska E., elawska E.: U ytkownicy Biblioteki G³ównej Politechniki Opolskiej w œwietle badañ Rocznik Biblioteki G³ównej Uniwersytetu Opolskiego 2004, R.VII, s. 7-10 [4] Golec-Nycz E.: Rola wspó³czesnego bibliotekarza w spo³eczeñstwie informacyjnym [on-line]. Biuletyn EBIB 7/2003 [dostêp 30 marca 2005]. http://ebib.oss.wroc.pl/2003/47/golec.php [5] Kmiecik A.: Komputerowe bazy danych w Bibliotece Politechniki Opolskiej W: Bazy Danych dla Nauki INFOBAZY 02 Gdañsk-Sobiszewo 24-26.06.2002, Gdañsk: Wydaw. Politech. Gdañskiej, 2002, s. 177-182 [6] ozowska A., Styliñska J.: Biblioteka wirtualna alternatyw¹ czy koniecznoœci¹ badacza koñca XX wieku W: Œwiat biblioteki elektronicznej w klasycznej bibliotece naukowej. Mo liwoœci rozwoju. Uwarunkowania i ograniczenia. Materia³y konferencyjne, Poznañ: Wydaw. Politech. Poznañskiej, 1998, s. 42-46 [7] Quandt R.: Przysz³oœæ bibliotek wirtualnych i inicjatywy Fundacji Mellona W: Rola i funkcje nowoczesnej biblioteki akademickiej. Materia³y z konferencji zorganizowanej z okazji 50-lecia UMK, Toruñ: Wydaw. UMK, 1996, s. 33-57 [8] Rekowska M.: Zaspokajanie potrzeb u ytkowników bibliotek akademickich (na przyk³adzie Biblioteki Szko³y G³ównej Handlowej w Warszawie oraz Biblioteki Laurentian University w Ontario w Kanadzie W: Unowoczeœnianie organizacji i metod pracy bibliotek w œwietle zmieniaj¹cych siê potrzeb czytelników. Materia³y z konferencji, Opole 08.11 2001. Opole: Wydaw. UO, 2002, s. 83-93 [9] Szlejf H.: Potrzeby informacyjne u ytkowników a dzia³alnoœæ szkoleniowa i marketingowa Biblioteki Politechniki Opolskiej Rocznik Biblioteki G³ównej Uniwersytetu Opolskiego 2004, R.VII, s. 33-39 [10] Œwigoñ M.: Problemy u ytkowników a biblioteka idealna Bibliotekarz 2003, nr 6, s. 2-5 [11] Zybert E.: Organizacyjna kultura jakoœci w bibliotekach Bibliotekarz 2005, nr 1, s. 2-8 [12] elawska E.: Potrzeby czytelników w dobie nowoczesnych technologii g³ównym motorem zmian i przekszta³ceñ Biblioteki G³ównej Politechniki Opolskiej W: Czytelnik czy klient? Materia³y Konferencyjne [on-line]. Biuletyn EBIB 7/2003 [dostêp 30 marca 2005] http://ebib.oss.wroc.pl/ matkonf/torun/zelawska.php