Wiedza pielęgniarek na temat zakażeń związanych z opieką zdrowotną

62 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 62-66 Wiedza pielęgniarek na temat zakażeń związanych z opieką zdrowotną The nurses knowledge on health care-related infections Anna Garus-Pakowska, Franciszek Szatko Zakład Higieny i Promocji Zdrowia Katedry Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Wprowadzenie. Pielęgniarki są grupą zawodową mającą najczęstszy kontakt z pacjentem. Wynika stąd szczególna konieczność podnoszenia świadomości oraz kwalifikacji zawodowych mających na celu ochronę tak pacjenta, jak i samych pielęgniarek. Cel. Ocena wiedzy pielęgniarek w zakresie zakażeń szpitalnych, ich profilaktyki i przerywania dróg transmisji drobnoustrojów. Materiał i metody. Badaniem objęto 111 pielęgniarek pracujących na 6 oddziałach w 3 szpitalach województwa łódzkiego. Zastosowane narzędzie badawcze to kwestionariusz wywiadu własnego autorstwa. Wyniki i wnioski. 1. Pielęgniarki prezentowały zróżnicowany poziom wiedzy w zakresie szeroko pojętej profilaktyki zakażeń szpitalnych. 2. Pielęgniarki w subiektywnej ocenie mają zdecydowanie lepsze zdanie o własnej wiedzy niż wskazują na to obiektywne badania. 3. Badania wskazują na pilną potrzebę opracowania i wdrożenia interdyscyplinarnych szkoleń dla średniego personelu medycznego dotyczących dróg szerzenia oraz metod zapobiegania zakażeniom związanym z opieką zdrowotną. Słowa kluczowe: zakażenia szpitalne, higiena, pielęgniarki, wiedza Introduction. Nurses are an occupational group having the most frequent contact with patients. Therefore the necessity to improve their occupational awareness and qualifications in order to protect both the patients and the nurses. Aim. The assessment of the nurses knowledge on the hospital infections, their prevention and disruption of the micro-organism transmission process. Material and methods. The study comprised 111 nurses employed on 6 wards of 3 hospitals of the Lodz region. The research tool was a specified questionnaire. Results and conclusions. 1. The nurses demonstrated differentiated levels of knowledge on general aspects of hospital infections prevention. 2. The nurses self-assessed their own knowledge higher than the assessment indicated by objective studies. 3. The studies reveal an urgent need to complete and introduce interdisciplinary courses for the auxiliary medical personnel on the modes of dissemination and the methods of prevention of health care-related infections. Key words: nosocomial infections, hygiene, nurses, knowledge Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 62-66 www.phie.pl Nadesłano: 12.01.2009 Zakwalifikowano do druku: 28.03.2009 Adres do korespondencji / Address for correspondence Anna Garus-Pakowska Katedra Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi ul. Jaracza 63, 90-251 Łódź e-mail: a.garus@wp.pl Wstęp Pielęgniarki reprezentują grupę wśród zawodów medycznych mającą najczęstszy kontakt bezpośredni z pacjentem. Dlatego wymaga się od nich postawy odpowiedzialności za zdrowie i życie chorych. Środowisko szpitalne niesie jednak ze sobą ryzyko zakażenia nie tylko hospitalizowanych, ale i personelu medycznego, w tym pielęgniarek. Wśród pracowników służby zdrowia to właśnie w tej grupie zawodowej każdego roku stwierdza się najwięcej chorób zawodowych [1,2]. Tylko świadoma postawa wobec możliwych zagrożeń, znajomość metod zapobiegania zakażeniom, procedur, które mogą przeciąć drogi szerzenia się zakażeń, może ograniczyć występowanie zakażeń szpitalnych. Wiedza pielęgniarek o zakażeniach jest nadrzędnym czynnikiem kształtującym ich zachowania w codziennej pracy. W piśmiennictwie podkreśla się znany od dawna fakt, iż zakażenia szpitalne są nieodłącznym towarzyszem procesu leczenia, a ręce pracowników służby zdrowia najważniejszym wektorem ich transmisji [3,4,5]. Za większość zakażeń szpitalnych odpowiada przejściowa flora bakteryjna, która jest nabywana w kontaktach z innymi ludźmi, sprzętem medycznym, zanieczyszczonym środowiskiem. Natomiast stała, naturalna flora bakteryjna pełni funkcje ochronne [3,4,6]. Ryzyko przeniesienia zakażenia wzrasta w przypadku zaniedbań w zakresie aseptyki i antyseptyki [3, 5, 6]. Rekomendacje Centers for Disease Control and Prevention (CDC) jednoznacznie wskazują, że prawidłowa higiena rąk personelu medycznego jest skuteczną i jednocześnie najtańszą metodą walki z epidemią współczesnego szpitalnictwa. W rekomendacjach CDC podkreśla się obowiązek dekontaminacji

Garus-Pakowska A, Szatko F. Wiedza pielęgniarek na temat zakażeń związanych z opieką zdrowotną 63 skóry rąk przed i po kontakcie z pacjentem, ale również przed i po każdorazowym użyciu rękawic ochronnych. Niedopuszczalne jest stosowanie tej samej pary rękawic do kontaktów z więcej niż jednym pacjentem [6]. Przy jednorazowej ekspozycji, np. zakłucie zanieczyszczoną igłą, ryzyko zakażenia wynosi dla wirusów krwiopochodnych odpowiednio: HBV 6-30%, HCV 2,7-10%, HIV 0,3% [4]. Zapalenia wątroby typu C i B to najczęstsze choroby zawodowe pracowników służby zdrowia. Stanowią one ponad 90% chorób zakaźnych orzekanych jako choroba zawodowa pracowników medycznych [1,2,4]. Ocenia się także, że w Polsce około 55-60% zakażeń HBV wśród osób dorosłych jest pochodzenia szpitalnego [7]. Pacjent nie ma obowiązku informowania o tym, że jest zakażony wirusem zapalenia wątroby czy wirusem HIV. Wynika z tego bezwzględna konieczność dla profesjonalistów medycznych traktowania każdego pacjenta jako potencjalne źródło zakażenia. Wobec powyższych faktów nieocenione wydaje się być jak najszybsze wdrożenie interdyscyplinarnych szkoleń w zakresie zapobiegania zakażeniom szpitalnym na każdym z etapów procesu kształcenia personelu medycznego. Cel pracy Przeprowadzone badania miały na celu ocenę wiedzy pielęgniarek w zakresie zakażeń szpitalnych, ich profilaktyki i przerywania dróg transmisji drobnoustrojów. Materiał i metoda Badania zostały przeprowadzone w latach 2006-2007. Grupę badaną stanowiło 111 pielęgniarek, pracujących na 6 oddziałach w 3 szpitalach województwa łódzkiego. Zastosowane narzędzie badawcze to autorski, anonimowy kwestionariusz wywiadu, składający się z 26 pytań. Pierwsze 23 pytania sprawdzały wiedzę pielęgniarek w zakresie szeroko pojętej profilaktyki zakażeń szpitalnych oraz dotyczyły potrzeb edukacji personelu medycznego. Ostatnie 3 pytania ankiety były pytaniami metryczkowymi dotyczącymi płci, wykształcenia oraz stażu pracy. W analizie danych wykorzystano elementy statystyki opisowej i wyliczono procentowe udziały odpowiedzi na zadawane pytania. Do oceny współzależności między dwiema cechami zastosowano test niezależności c 2 oraz program Microsoft Excel 2003. Wyniki badań Zdecydowaną większość wśród badanych pielęgniarek (99,1%) stanowiły kobiety. Wśród ankietowanych 5,4% pielęgniarek zadeklarowało wykształcenie wyższe, 31,5% wykształcenie pomaturalne, a 63,1% wykształcenie średnie. Prawie 66% badanych to pielęgniarki o stażu pracy dłuższym niż 16 lat, natomiast tylko 4,5% pielęgniarek pracuje w zawodzie krócej niż 5 lat. W badanej grupie 24,3% pielęgniarek stwierdziło, iż w nowoczesnych szpitalach Unii Europejskiej całkowicie wyeliminowano zakażenia szpitalne po wprowadzeniu nowoczesnych urządzeń medycznych i metod leczniczych. Niestety aż 11,7% pielęgniarek nie miało w tej kwestii zdania, a 64% prawidłowo odpowiedziało, iż nie jest to możliwe. Na pytanie: Jaką rolę w rozprzestrzenianiu zakażeń szpitalnych mają ręce personelu medycznego? tylko 44,1% pielęgniarek odpowiedziało, iż znaczącą. Strukturę pozostałych odpowiedzi ilustruje rycina 1. niezbyt dużą, inne drogi odgrywają większą rolę w rozprzestrzenianiu zakażeń /insignificant, other modes of infection transmission play a more important role 5,4% średnią, ręce równie często jak inne drogi są wektorem zakażeń /average, hands can be the infection transmitters as often as other modes of transmission 43,2% minimalną, inne drogi odgrywają zdecydowanie większą rolę w rozprzestrzenianiu zakażeń /minimal, other modes of infection transmission play a much more important role in the infection dissemination 7,2% znaczącą, najwięcej zakażeń przenosi się poprzez ręce personelu medycznego /Significant, the majority of infections are transmitted through the hands of medical personnel 44,1% Ryc. 1. Jaką rolę w rozprzestrzenianiu zakażeń szpitalnych mają ręce personelu medycznego? Fig. 1. What is the role of hands of the medical personnel in dissemination of hospital infections? Co ciekawe, na inaczej postawione pytanie dotyczące dróg przenoszenia zakażeń szpitalnych, już 71,2% pielęgniarek stwierdziło, że prawdą jest, iż ręce są najważniejszym wektorem transmisji infekcji w szpitalu. Nadal znaczna grupa (20,7%) zaprzeczyło temu twierdzeniu, a 8,1% pielęgniarek nie miało zdania w tym zakresie. W opinii 46,8% respondentów przejściowa flora bakteryjna skóry dłoni jest odpowiedzialna za większość zakażeń szpitalnych. Aż 53,2% pielęgniarek odpowiedziało na pytanie błędnie bądź też nie miało w ogóle własnego zdania.

64 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 62-66 Niepokojącym jest fakt, iż 37,8% pielęgniarek uważało, że stała flora bakteryjna skóry dłoni jest nabywana w czasie kontaktów z pacjentem i zanieczyszczonym środowiskiem. Tylko niespełna połowa respondentów (48,6%) zaprzeczyła tak postawionemu twierdzeniu. Również w zakresie roli fizjologicznej flory bakteryjnej zdania były podzielone. Duża grupa (29,7%) pielęgniarek negatywnie oceniła zdanie, iż stała flora bakteryjna skóry dłoni chroni skórę przed kontaminacją drobnoustrojami chorobotwórczymi. Tylko 50,5% odpowiedzi była prawidłowa. Natomiast aż 29,7% pielęgniarek negatywnie oceniła zdanie, iż stała flora bakteryjna skóry dłoni chroni skórę przed kontaminacją drobnoustrojami chorobotwórczymi. Jednocześnie aż 19,8% respondentów nie udzieliło żadnej odpowiedzi. Na pytanie czy własna flora bakteryjna pacjenta może stanowić przyczynę zakażenia szpitalnego 43,2% pielęgniarek odpowiedziało prawidłowo. Identyczny odsetek badanych reprezentował zdanie przeciwne. W samoocenie zdecydowana większość pielęgniarek (72,1%) twierdziła, iż w każdej sytuacji przestrzega procedur higienicznych, takich jak mycie i dezynfekcja rąk, zakładanie rękawiczek ochronnych. Dość znaczna grupa (27,9%) przyznała jednak, że czasem zdarza im się nie przestrzegać procedur higienicznych. Prawie wszystkie pielęgniarki (91%) udzieliły negatywnej odpowiedzi na pytanie: czy używanie rękawiczek ochronnych może zastąpić dezynfekcję rąk. Nieco mniej (88,3%) zaprzeczyło, że dopuszczalne jest stosowanie tych samych rękawic do kilku chorych, pod warunkiem wykonywania wyłącznie czystych zabiegów. Większe różnice zdań pojawiły się przy twierdzeniu, że w sytuacjach nagłych dezynfekcja rąk nie jest wymagana. Tu już tylko 57,7% respondentów wyraziło negatywny pogląd, a 37,8% pielęgniarek potwierdziło taką opinię. Wśród badanych pielęgniarek aż 82,9% podało, że kilka/kilkanaście razy dziennie miewa kontakt z krwią pacjenta, płynami ustrojowymi, wydzielinami bądź wydalinami, a 15,3% pielęgniarek ma taki kontakt kilka razy w tygodniu. Przy tak częstych kontaktach z materiałem potencjalnie zakaźnym co piąta (22,5%) pielęgniarka przyznała, iż kilka razy w roku ulega zranieniom zużytą igłą lub zużytym narzędziem medycznym. Jedynie 18,9% pielęgniarek stwierdziło, że nigdy nie skaleczyło się zanieczyszczonym sprzętem medycznym. Większość respondentów (64,9%) potwierdziło, iż około 60% zakażeń HBV wśród dorosłych w Polsce jest pochodzenia szpitalnego. Niestety aż 29% pielęgniarek uważało, że w przypadku jednorazowego zakłucia zanieczyszczoną igłą łatwiej jest się zakazić wirusem HIV niż HBV, a 16% pielęgniarek nie ma w tej kwestii żadnego zdania. Tylko 55% badanych wskazało na większe ryzyko zakażenia wirusem zapalenia wątroby typu B. Jednocześnie zdecydowana większość pielęgniarek (91,9%) potwierdziła, że zachowuje większą ostrożność w kontaktach z pacjentem, o którym wiadomo, że jest zakażony wirusem HIV, HBV lub HCV. Co dziesiąty ankietowany (12,6%) nie wie, czy w ich szpitalu istnieje zespół kontroli zakażeń szpitalnych. Pielęgniarki oceniły swoją własną wiedzę na temat zakażeń szpitalnych i ich profilaktyki dość wysoko. Aż 74,8% pielęgniarek uznało swoją wiedzę na poziomie bardzo dobrym lub dobrym, a tylko 2,7% respondentów oceniło się raczej źle. Samoocenę wiedzy w zakresie zakażeń szpitalnych przedstawia rycina 2. raczej zła / inadequate 2,7% dostateczna / adequate 22,5% bardzo dobra / excellent 13,5% dobra / satisfactory 61,3% Ryc. 2. Samoocena wiedzy pielęgniarek na temat zakażeń szpitalnych i ich profilaktyki Fig. 2. Self-assessment of the nurses knowledge on hospital infections and their prevention Test wiedzy składał się z 12 pytań, gdzie możliwe były odpowiedzi prawda lub fałsz. W procentowym zestawieniu dobrych i złych odpowiedzi, 60,4% odpowiedzi było poprawnych. Wartość średnia ilości dobrych odpowiedzi wyniosła 7,25. Na poziomie istotności błędu p = 0,05 nie można stwierdzić zależności statystycznej pomiędzy wiedzą personelu medycznego, a wykształceniem (c 2 = 1,0137). Częstość udzielania poprawnych odpowiedzi zależała natomiast od stażu pracy (c 2 = 7,9409 przy poziomie istotności p = 0,05). Największą wiedzą wykazały się pielęgniarki ze stażem pracy 16-25 lat. Najmniej poprawnych odpowiedzi udzieliły pielęgniarki pracujące najkrócej (poniżej 5 lat) oraz te z najdłuższym stażem pracy (powyżej 25 lat). Na poziom wiedzy pielęgniarek miał wpływ charakter oddziału, na którym pracują oraz uczestnictwo w szkoleniach. Najlepiej odpowiadały pielęgniarki oddziałów zabiegowych, na których przeprowadzono szkolenia z zakresu profilaktyki zakażeń w ciągu ostatniego roku (c 2 = 4,5219 przy poziomie istotności p = 0,05).

Garus-Pakowska A, Szatko F. Wiedza pielęgniarek na temat zakażeń związanych z opieką zdrowotną 65 Prawie co druga pielęgniarka czerpię swoją wiedzę na temat infekcji szpitalnych ze szkoleń i kursów. Podobny odsetek respondentów wskazał czasopisma medyczne jako główne źródło pogłębiania wiedzy. Niespełna 5% pielęgniarek w ogóle się nie dokształca, a bazuje jedynie na wiadomościach wyniesionych ze szkoły (ryc. 3). z podręczników / instruction books, manuals 9,0% z czasopism medycznych / medical journals 42,3% nie dokształcam się / I do not seek new knowledge 4,5% ze szkoleń, kursów, konferencji, itp. / profesional courses, lectures, conferences, etc. 44,1% Ryc. 3. Skąd czerpie Pan(i) wiedzę na temat zakażeń szpitalnych i ich profilaktyki? Fig. 3. What are the sources of your knowledge on hospital infections and their prevention? Połowa (49,5%) pielęgniarek wskazała, iż pracodawca sporadycznie dofinansowuje udział w szkoleniach i konferencjach, a prawie co trzecia (27%), że nigdy. Tylko co dziesiąta pielęgniarka przyznała, że pracodawca zawsze pokrywa koszty kursów. Co czwarta badana pielęgniarka (25,2%) nigdy nie uczestniczyła w szkoleniu lub pokazie prawidłowego mycia i dezynfekcji rąk, a nieco ponad połowa (54%) brała udział w takim szkoleniu w ciągu ostatnich dwóch lat. Zdecydowana większość pielęgniarek (89,2%) wyraziła chęć podnoszenia własnych kwalifikacji. Dziedzinami najbardziej pożądanymi w oczach respondentów były: profilaktyka zakażeń szpitalnych oraz ochrona skóry przed szkodliwym działaniem preparatów dezynfekcyjnych (ryc. 4). ochrony skóry przed szkodliwym działaniem preparatów dezynfekcyjnych i noszeniem rękawic /skin protection against harmful effects of disinfection agents and latex gloves 46,8% praktycznego zastosowania procedur higienicznych /practical application of hygienic procedures 20,7% metod dezynfekcji i sterylizacji /methods of disinfection and sterilization 10,8% rozpoznawania i kontroli zakażeń szpitalnych /diagnostics and control of hospital infections 20,7% zapobiegania zakażeniom szpitalnym /prevention of hospital infections 49,5% Ryc. 4. W jakiej dziedzinie najchętniej odbyłby (odbyłaby) Pan(i) szkolenie? Fig. 4. Which professional course would interest you most? Dyskusja Poziom wiedzy w zakresie zakażeń związanych ze służbą zdrowia jest bardzo istotnym elementem, wpływającym na zdrowie i życie pacjentów, ale i pracującego personelu medycznego. Przeprowadzone badania wykazały, że pielęgniarki posiadają zróżnicowany poziom wiedzy na temat dróg przenoszenia zakażeń szpitalnych, ryzyka zakażeń krwiopochodnych w codziennej pracy i szeroko pojętej profilaktyki zakażeń. Niestety aż 53,2% pielęgniarek nie wie, że flora bakteryjna która przejściowo kolonizuje skórę dłoni odpowiada za większość zakażeń związanych z opieką zdrowotną, a prawie 40% jest przekonanych, że fizjologiczną florę bakteryjną nabywają w czasie kontaktów z pacjentem bądź zanieczyszczonym środowiskiem. Świadomość personelu medycznego na temat zasad higieny rąk oraz przestrzegania ich w praktyce była już przedmiotem wcześniejszych opracowań. Wyniki prezentowanego badania wykazały, iż w samoocenie większość pielęgniarek przestrzega podstawowych zasad higieny rąk, co potwierdzają wcześniejsze badania oparte na wywiadzie kwestionariuszowym [8,9]. Zawód pielęgniarki jest związany z ciągłym narażeniem na zakażenia krwiopochodne. Niestety tylko 55% pielęgniarek wiedziało, iż większe ryzyko zakażenia przy jednokrotnym skaleczeniu zanieczyszczonym sprzętem medycznym dotyczy wirusa HBV niż wirusa HIV. Jednocześnie aż 91,9% pielęgniarek przyznało, że z większą ostrożnością wykonuje czynności medyczne w przypadku pacjentów, o których wiadomo, że są zakażeni wirusem HIV. Świadczy to o braku świadomości, że bezwzględnie każdego pacjenta należy traktować jako potencjalne źródło zakażenia. Doniesienia innych autorów pokazują, że personel medyczny w subiektywnej ocenie ma zdecydowanie lepsze zdanie o własnej wiedzy niż wskazują na to obiektywne badania [8,9,10]. Wszyscy autorzy zgadzają się, że istnieje konieczność opracowania programów i wdrożenia interdyscyplinarnych szkoleń dla personelu medycznego w zakresie profilaktyki zakażeń szpitalnych. Personel medyczny sam również wskazuje na potrzebę nieustannego dokształcania się w tym zakresie. Nasze badania potwierdzają powyższą opinię. Wnioski 1. Pielęgniarki prezentowały zróżnicowany poziom wiedzy w zakresie szeroko pojętej profilaktyki zakażeń szpitalnych. Wiedza pielęgniarek zależała od stażu pracy oraz rodzaju oddziału, na jakim pracują. 2. Badania wskazują na pilną potrzebę opracowania i wdrożenia interdyscyplinarnych obligatoryjnych

66 Probl Hig Epidemiol 2009, 90(1): 62-66 szkoleń dla średniego personelu medycznego dotyczących dróg szerzenia oraz metod zapobiegania zakażeniom związanym z opieką zdrowotną. Aby szkolenia były efektywne powinny być przeprowadzane cyklicznie. Lepszą wiedzą wykazały się pielęgniarki, które uczestniczyły w szkoleniach dotyczących profilaktyki zakażeń i pokazach prawidłowej higieny rąk w ciągu ostatniego roku. Piśmiennictwo / References 1. Boyce J, Pittet D. Guideline for hand hygiene in healthcare settings: Recommendations of the Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee and the HICPAC/ SHEA/APIC/IDSA Hand Hygiene Task Force. Am J Infect Control 2002, 30: S1-S46. 2. Dzierżanowska D, Jeljaszewicz J. Zakażenia szpitalne. Alfamedica Press, Bielsko-Biała 1999. 3. Marcinkowski JT (red). Higiena, profilaktyka i organizacja w zawodach medycznych. PZWL, Warszawa 2003. 4. Heczko PB, Wójkowska-Mach J. Zakażenia szpitalne. Podręcznik dla zespołów kontroli zakażeń. PZWL, Warszawa 2009. 5. Gładysz A, Rymer W, Inglot M, Smoliński P. Wirusowe zapalenia wątroby jako zakażenie szpitalne aktualne i przyszłe regulacje prawne. Zakażenia 2004, 1: 44-51. 6. Szeszenia-Dąbrowska N (red). Choroby zawodowe w Polsce w 2004 roku. IMP, Łódź 2005. 7. Szeszenia-Dąbrowska N (red). Choroby zawodowe w Polsce w 2007 roku. IMP, Łódź 2008. 8. Laskowska A, Krajewska-Kułak E, Łukaszuk C, Sobolewski M, Rolka H, Jankowiak B, Macura AB, Jakoniuk P. Analiza wiedzy pielęgniarek na temat zakażeń związanych z opieką zdrowotną. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(3): 348-353. 9. Rolka H, Laskowska A, Krajewska-Kułak E, Łukaszuk C, Krajewska K, Jankowiak B, Szyszko-Perłowska A. Poziom wiedzy pielęgniarek na temat zakażeń szpitalnych. Pol Med Rodzin 2004, 6,1: 505-509. 10. Książek J, Wilichnowska B, Gaworska-Krzemińska A, Piotrkowska R. Wiedza pielęgniarek i działania praktyczne z zakresu profilaktyki zakażeń miejsc kaniulacji żył obwodowych doniesienie wstępne. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 230-234.