ZAWARTOŚĆ AZOTU SILNIE ZWIĄZANEGO W RĘDZINACH

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LI NR 3/4 WARSZAWA 2000:77-83 TERESA KOZANECKA*, ZBIGNIEW ZAGÓRSKI*, HEINRICH W. SCHERER** ZAWARTOŚĆ AZOTU SILNIE ZWIĄZANEGO W RĘDZINACH *Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Zakład Gleboznawstwa w Warszawie, **Instytut Chemii Rolnej w Bonn WSTĘP Azot silnie związany stanowi jedną z form azotu amonowego w glebie. Na jego zawartość wpływa wiele czynników między innymi: uziarnienie gleby i skład mineralny, zawartość jonu amonowego w glebie, nawożenie, stosunki wodne, tem peratura i inne [Kowalenko, Cameron 1976; Kowalenko, Yu 1996; K ozanecka, Scherer 1996; Shen i in. 1997; Chen i in. 1989]. Bardzo ważnym czynnikiem jest skład granulometryczny gleby, ale przede wszystkim dużą rolę w wiązaniu azotu odgrywa skład mineralny frakcji ilastej. Niektórzy autorzy stwierdzili duże zdolności do wiązania tej formy azotu przez wermikulit [Keerthisinghe i in. 1984; Juma, Paul 1983; Doran, Evans 1983]. Rędziny wśród polskich gleb wyróżniają się zróżnicow anym składem m ineralnym frakcji ilastej. W ynika to przede w szystkim z różnej genezy skał węglanowych, z których powstają rędziny [Dobrzański i in. 1987; K onecka-betley 1976; Kuźnicki 1964; Zagórski 1999]. W sezonie wegetacyjnym jon amonowy silnie związany może przechodzić w formę wymienną, dostępną dla roślin [Scherer 1987]. Stąd też bardzo ważne są badania zawartości jonów amonowych niewym iennych w różnych glebach. Celem niniejszej pracy było ustalenie, jak wpływa skład mineralny frakcji ilastej na rozmieszczenie i zawartość azotu amonowego niewymiennego (azot silnie związany) w profilach rędzin wytworzonych z różnych wiekowo skał węglanowych. MATERIAŁ I METODY Badania przeprow adzono na terenie Polski południowej, w regionach w ystępowania rędzin: Góry Świętokrzyskie, W yżyna Miechowska, Niecka Nidziańska oraz Pieniny (rys. 1). Przedmiotem badań były następujące rędziny: 1- rędzina brunatna wytworzona z dewońskiego wapienia skalistego (profil 1, K ow ala- Góry Świętokrzyskie), 2 - rędzina brunatna wytworzona z jurajskich wapieni krynoidowych (profil 2, Jaworki - P ien in y),'3 - rędzina właściwa w ytw orzona z

78 T. Kozanecka, Z. Zagórski, H. W. Scherer A> Lokalizacja profili glebowych - Location of soil p r o file s^ R YSU NEK 1. Lokalizacja profili glebowych FIGURE 1. Location of soil profiles jurajskich wapieni płytowych (profil 3, M orawica - Niecka Nidziańska), 4 - rędzina właściwa wytworzona z kredowej opoki marglistej (profil 4, Łączyn - Niecka Nidziańska), 5 - rędzina czamoziemna wytworzona z kredowej opoki marglistej (profil 5, W odzisław - W yżyna Miechowska ), 6 - rędzina właściwa w ytw orzona z margli, górnej kredy (profil 6, Kije - Niecka Nidziańska), Próby glebow e pobierano z poszczególnych poziom ów genetycznych, w których oznaczono: - uziamienie - metodą Casagrandea w modyfikacji Prószyńskiego używając jako dyspergatora calgonu; - skład mineralny frakcji ilastej (0,002 mm) - metodą dyfraktometrii rentgenowskiej; - zawartość azotu ogółem - metodą Kjeldahla; - zawartość NH4+ silnie związanego (niewymienny) - metodą Silva i Bremnera, [1966]. OMÓWIENIE WYNIKÓW Badane gleby charakteryzowały się na ogół ciężkim składem granulometrycznym. W większości profili występowała znaczna zawartość frakcji koloidalnej, tj. od 11 do 40% (tab. 1). W poszczególnych profilach rędzin frakcja koloidalna składała się z różnych m inerałów ilastych. W rędzinach wytworzonych z wapieni dewońskich i ju ra j skich wśród minerałów ilastych przeważał illit, obok którego występowały kaolinit, chloryt i minerały mieszano-pakietowe (illit-smektyt). Natomiast w rędzinach wytworzonych ze skał kredowych margli i opok profile 4, 5, 6, głównym minera-

Zawartość^ azotu silnie związanego^ w rędzinach 79 TABELA 1. Niektóre właściwości gleb TABLE 1. Some properties of the soils Profile Location Głębokość Depth [cm] Poziom Horizon Frakcja Soil fraction in mm [%] <0,002 Minerały ilaste Clay mineral 1) Kowala 1-14 A/Bbr 20 illit, kaolinit wapień 14-40 Bbr/Cca 25 illit, kaolinit dewoński >40 Cca 2) Jaworki 3-2 0 A 36 illit, chloryt wapienie 20-40 A/Bbr 40 illit, smektyt jurajskie 4 0-50 Cca krynoidowe 3) Morawica 0-15 Ap И illit, smektyt jurajski wapień 15-40 A/Cca 24 płytowy 4) Łączyn 0-15 A 18 smektyt, illit, opal CT kredowa opoka 15-38 A/Cca 25 smektyt, opal CT marglista 5) W odzisław 0-18 Ap 24 smektyt, opal CT kredowa opoka 18-50 A/Cca 24 smektyt, illit, marglista opal CT 6) Kije 0-18 Ap 20 smektyt margle 18-40 A/Cca 25 górnej kredy >40-75 Cca łem ilastym był smektyt. Cechą charakterystyczną rędzin wytworzonych z opok m arglistych (profil 4) było występowanie znacznej ilości opalu CT (tab. 1). Zawartość jonów NH4+ niewymiennych w badanych profilach rędzin była zróżnicowana i wahała się od 42 do 252 mg/kg gleby. Zróżnicowanie to występowało zarówno w obrębie poszczególnych profili glebowych (między poziomami genetycznymi), jak również pomiędzy profilami w zależności od wieku skały macierzystej (tab. 2 ). W poziomach A rędzin wytworzonych z wapieni dewońskich i jurajskich zawartość azotu silnie związanego była znaczna i wahała się od 42 do 131 mg/kg gleby. Natomiast w poziomach powierzchniowych rędzin wytworzonych ze skał kredowych zawartość tej formy azotu była mniej zróżnicowana i wahała się od 5 7 do 90 m g/kg. W rędzinach wytworzonych przede wszystkim z wapieni dew ońskich, a w mniejszym w rędzinach jurajskich zawartość jonów amonowych silnie związanych wyraźnie wzrastała w głąb profilu. W poziomie Cca rędziny wytworzonej z wapieni dewońskich znajdowało się kilkakrotnie więcej azotu silniej związanego niż w poziomie Cca rędzin wytworzonych z wapieni kredowych (tab. 2 ). Zaw artość azotu ogółem była mniej zróżnicow ana pom iędzy badanym i profilami rędzin. Poziomy wierzchnie zawierały więcej N-ogółem w porównaniu z poziomami głębszymi (tab. 2 ).

80 Г. Kozanecka, Z. Zagórski, H. W. Scherer TABELA 2. Zawartość azotu w glebach TABLE 2. Nitrogen contents in the soils Profile Location. N-ogólny - b N-total - b [%] NH4+ silnie związany - a NH4+ fixed - a [mg/kg] a/b X 100 [% ] l)k ow ala A/Bbr 0,22 103 4,7 0,50 Bbr/Cca 0,16 115 7,2 0,46 Cca 0,11 252 22,9-2) Jaworki A 0,27 131 4,8 0,36 A/Bbr 0,17 150 8,8 0,40 3) Morawica Ap 0,16 42 2,6 0,38 A/Cca 0,12 86 7,2 0,36 4) Łączyn A 0,21 88 4,2 0,49 A/Cca 0,10 83 8,3 0,33 5) W odzisław Ap 0,23 90 3,9 0,37 A/Cca 0,15 106 4,6 0,44 6) Kije Ap 0,19 57 3.0 0.28 A/Cca 0,08 48 6.0 0.19 Cca 0,06 52 8.7 a/l g frakcji2) <0,002 mm a/l g fraction2) <0,002 mm) N H /-- silnie związany, NH4+ - fixed - a; N - ogólny, N - total - b; 2)NH4 - silnie związany na 1 g frakcji <0,002 mm - NH4+-fixed per 1 g of fraction <0.002 mm W badanych rędzinach jony NH4+ niewymienne stanowiły od 2,6 do 22,9 % azotu ogółem, a ich procentowy udział wzrastał w głąb profilu zwłaszcza w skale m acierzystej wapieni dewońskich. Zawartość jonów NH4+ silnie związanych przypadająca na 1 gram frakcji koloidalnej w badanych rędzinach wynosiła od 0,19 do 0,50 mg. W rędzinach w ytw orzonych z wapieni dewońskich i jurajskich wartości te były mniej zróżnicowane w poszczególnych poziomach jak i między profilami. Natomiast większe zróżnicowanie w ilości tej formy azotu przypadającej na 1 gram frakcji koloidalnej stwierdzono w rędzinach wytworzonych z margli, jak i z kredowej opoki marglistej. DYSKUSJA Przeprow adzone badania wykazały, że rędziny powstałe z różnych skał w a piennych zawierały znaczne ilości jonu NH4+ silnie związanego. Zawartości te były zbliżone do wartości podanych przez innych autorów w glebach wytw orzonych z różnych skał osadowych [Doran, Evans 1983; Kozanecka, Scherer 1996; Scherer, M engel 1979].

Zawartość azotu silnie związanego w rodzinach 81 Rędziny wytworzone z wapieni dewońskich i jurajskich (profile Kowala, Jaworki) odznaczały się większą zawartością jonów NH4+ silnie związanych niż rędziny wytworzone z margli kredowych i opok marglistych (profile Łączyn, W odzisław, Kije). Przyczyną tego zróżnicowania był różny skład mineralny frakcji koloidalnej, jak również wiek i typ litologiczny węglanowej skały macierzystej. W rędzinach wytworzonych z dewońskich i jurajskich wapieni, głównym m inerałem, a zarazem wiążącym niewymiennie jony NH4+ był illit. Także w rędzinach tych najwięcej jonów niew ym iennych przypadało na 1 gram frakcji koloidalnej. Rów nież i inni autorzy badający zawartość jonów amonowych - silnie zw iązanych w różnych glebach podkreślali rolę illitu w wiązaniu tego jonu [Weimar i in. 1993; Chen i in. 1989; Juma, Paul 1983; Doran, Evans 1983]. W rędzinach wytworzonych z margli kredowych i opoki marglistej zawartość niew ym iennych jonów amonowych była m niejsza i bardziej zróżnicow ana pom iędzy profilami jak i poziomami genetycznymi. Również i skład mineralny frakcji koloidalnej tych rędzin był różny. We frakcji koloidalnej rędzin wytworzonych z margli i opoki marglistej głównym minerałem był smektyt, który odznacza się mniejszymi właściwościami wiązania jonów NH4+ niż illit [Weimar i in. 1993]. Stąd też najmniejsze zawartości jonów amonowych niewymiennych w glebie jak i ilość tych jonów przypadająca na 1 gram frakcji koloidalnej stwierdzono w rędzinach wytworzonych z margli profil 6 - Kije. Natomiast wzrost jonów NH4+ silnie związanych występujących w rędzinie wytworzonej z opoki m arglistej (profil 5 - W odzisław) wynika z obecności smektytu, jak i illitu. Różna geneza substratu glebowego wyraźnie wpłynęła na rozmieszczenie jonu amonowego silnie związanego w poziomach profilu 4 - Łączyn. Więcej tej formy azotu stwierdzono w poziomie powierzchniowym niż w poziomie głębszym. Poziom A jest pochodzenia allogenicznego (domieszka materiału glacjalnego) i frakcja ilasta zawierała miedzy innymi illit, zaś poziom głębszy powstał in situ ze skały węglanowej, w której występował sm ektyt i opal CT. Uzyskane wyniki wskazują także, że zawartość jonu NH4+ silnie związanego może zależeć od typu i wieku skały macierzystej rędzin. Przykładem tego była znacznie większa zawartość niewymiennych jonów amonowych znajdująca się w wapieniach dewońskich (profil 1) niż w marglach kredowych (profil 5). Martin (za Doranem i Evansem [1983]) wykazał, że starsze skały paleozoiczne (w ęglanowe), zawierające substancje bitumiczne, zostały wzbogacone w jony amonowe silniej związane w sposób naturalny. W niniejszych badaniach podtyp gleby nie miał wpływu na zawartość niew y m iennych jonów amonowych w glebie. WNIOSKI 1. Zawartość jonów amonowych silnie związanych (niewymiennych) zależy od wieku i typu litologicznego skały węglanowej, z której wytworzyły się badane rędziny oraz od składu mineralnego frakcji koloidalnej, a szczególnie od obecności w przew adze illitu. 2. W badanych glebach jony amonowe niewymienne stanowią od 2,6 do 22,9% azotu ogółem.

82 Г. Kozanecka, Z Zagórskif, Я. УК. Scherer L IT E R A T U R A DOBRZAŃSKI B KONECKA-BETLEY K, KUŹNICKI F., TURSKI R. 1987: Rędziny Polski. R o c z Мш/: /?о/. s. D.208, 143 s. CHEN CY-CHAIN, TURNER F.T., DIXON J.B. 1989: Amonium fixation by high-charge smectite in selected Texas Guulg coast soils. Soil Sei. Soc. Am. J., 53: 1035-1040. DORAN D.R., EVANS L.J. 1983: Native fixed amonium and fixation of added ammonium in relation to clay mineralogy in some Ontario soils. Can. J. Soil Sei., 63: 631-639. JUMA N.G., PAUL E.A. 1983: Effect of nitrification inhibitor on N immobilization and release of N from nonexchangeable ammonium and microbial biomas. Can. J. Soil Sei., 63: 167-175. KEERTHISINGHE G., MENGEL K., DE DATTA S.K. 1984: The release o f nonexchangeable ammonium (15N labelled) in Wetland rice soils. Soil Sei. Soc. Am. J. 48: 291-294. KONECKA-BETLEY К. 1976: Gleby reliktowe wytworzone ze skał węglanowych na obszarze Gór Świętokrzyskich i ich obrzeżeniu. Rocz. Glebozn. 27, 2: 49-71. KOWALENKO C.G., CAMERON D.R. 1976: Nitrogen transformations in an incubated soil as affected by combinations of moisture content and temperature and adsorption-fixation of ammonium. Can. J. Soil Sei. 56: 63-70. KOWALENKO C.G., YU S. 1996: Solution, exchangeable and clay-fixed ammonium in south coast British Columbia soils. Can. J. Soil Sei. 76: 473-483. KOZANECKA T., SCHERER H.W. 1996: Wpływ nawożenia azotem i potasem oraz sposobu utrzymania gleby w sadzie jabłoniowym na zawartość niewymiennych jonów amonowych w glebie. Rocz. Glebozn. 47: 55-64. KUŹNICKI F. 1964: W łaściwości i typologia gleb wytworzonych z kredowej opoki odwapnionej Roztocza w nawiązaniu do charakterystyki i genetycznego podziału rędzin. Dział Wydawnictw SGGW, Warszawa: 5-80. SCHERER H.W., MENGEL K. 1979: Der Gehalt an fixierten Ammoniumstickstoff auf einigen repräsentativen hessischen Standorten. Landwirtsch. Forschung 32,4: 416^124. SCHERER H.W. 1987: Einfluss von Bewuchs auf die Mobilisierung von spezifisch gebundenem NH4+ - im Boden. J. Agronomy & Crop Science 158: 114-120. SILVA J.A., BREMNER J.M. 1966: Determination and isotope-ratio analysis of different forms of nitrogen in soils: 5. Fixed ammonium. Soil Sei. Soc. Amer. Proc. 30: 587-594. SHEN S., TU S-I., KEMPER W.D. 1997: Equilibrium and kinetic study of ammonium adsorption and fixation in sodium-treated vermiculite. Soil Sei. Soc. Am. У., 61: 1611-1618. WEIMAR S., SCHERER H.W., VEERHOFF M. 1993: Gehalte an nicht austauschbarem N H 4+ -N auf representativen landwirtschaftlich genutzen Standorten der Koln/Aachener Bucht. Agribiol. Res. 46,4: 331-339. ZAGÓRSKI Z. 1999: Cechy mikrobiologiczne i niektóre właściwości gleb wapniowcowych z terenu Małych Pienin. Rocz. Glebozn. 50,1/2: 115-126.

Zawartość azotu silnie związanego w rędzinach 83 T. KOZANECKA*, Z. ZAGÓRSKI*, H. W. SCHERER** THE CONTENS OF NON-EXCHANGEABLE AMMONIUM IN RENDZINA SOILS *Division of Soil Science, Department of Soil Environment Sciences, Warsaw Agricultural University; **Institute of Agricultural Chemistry, University of Bonn SU M M A RY The investigations were performed in the southern part of Poland: Góry Św iętokrzyskie, W yżyna M iechowska, Niecka Nidziańska and Pieniny. The influence of the mineralogical composition of clay fraction (<0. 0 0 2 mm) on the disposal and contents of non-exchangeable ammonium was investigated in rendzina soils profiles derived from different types of geological limestone and marls. The following types of rendzina were studied: brown rendzinas derived from Dewonian and Jurassic limestones, proper and chernozemic rendzina from marls. The contents of the soil fraction <0.002 mm ranged from 11 to 40%. Illite was the dominant mineral in the soil fraction <0.002 mm in brown rendzinas derived from Dewonian and Jurassic limestone, whereas smectit and opal CT dominated in proper and chernozemic rendzinas derived from cretaceous marls. The contents of non-exchangeable ammonium in the soil profiles depended on the m ineral com position of clay fraction, in particular on the presence of illite. The highest contents of non-exchangeable ammonium were found in the rendzinas derived from Dewonian and Jurassic limestine (42-252 mg/kg) and low er in the rendzinas from marls (48-106 mg/kg). Higher contents of non-exchangeable ammonium were found in the Cca horizons of rendzinas derived from Dewonian and Jurassic limestone than in those derived from lim estone marls. D r Teresa K ozanecka Praca w płynęła do redakcji w maju 2000 r. K atedra Nauk o Środow isku G lebow ym, Z akład G leboznaw stw a SG G W 02-528 W arszawa, ul. R akow iecka 26/30