Klauzule zakwestionowane przez UOKiK we wzorcach umownych kredytu hipotecznego stosowanych przez BRE Bank: 1. Stopa procentowa Kredytu może ulegać zmianom w okresie trwania Umowy w przypadku zmiany, co najmniej jednego z następujących parametrów finansowych rynku pieniężnego i kapitałowego: a) oprocentowania lokat międzybankowych (stawek WIBID/WIBOR), b) rentowności bonów skarbowych, obligacji Skarbu Państwa, c) zmiany stóp procentowych NBP oraz w zakresie wynikającym ze zmiany tych parametrów. 2. Do podstawowych obowiązków Kredytobiorcy należy: ( ) powiadamianie MultiBanku o wszelkich okolicznościach mogących mieć wpływ na sytuację finansową Kredytobiorcy, w szczególności o obniżeniu dochodów mogących mieć wpływ na terminową spłatę Kredytu. SZCZEGÓŁOWY OPIS ZAKWESTIONOWANYCH KLAUZUL 1. Stopa procentowa Kredytu może ulegać zmianom w okresie trwania Umowy w przypadku zmiany, co najmniej jednego z następujących parametrów finansowych rynku pieniężnego i kapitałowego: a) oprocentowania lokat międzybankowych (stawek WIBID/WIBOR), b) rentowności bonów skarbowych, obligacji Skarbu Państwa, c) zmiany stóp procentowych NBP oraz w zakresie wynikającym ze zmiany tych parametrów. UZASADNIENIE: Postanowienie stosowanego przez BRE Bank wzorca umownego, tj. 9 ust. 2 Umowy kredytu w linii zabezpieczonego hipoteką dla posiadaczy MultiKonta, przewiduje, iż stopa procentowa kredytu może ulegać zmianom w okresie trwania umowy w przypadku zmiany, co najmniej jednego ze wskazanych w przedmiotowym postanowieniu parametrów finansowych rynku pieniężnego i kapitałowego. W ocenie UOKiK zamieszczanie przez bank we wzorcu umownym przedmiotowego postanowienia jest sprzeczne z dobrymi obyczajami oraz rażąco narusza interes konsumenta ze względu na zbytnią ogólnikowość kwestionowanej klauzuli. Brak precyzyjności w treści przedmiotowej klauzuli powoduje, Informacja prasowa Strona 1 / 7
iż Bank ma możliwość kształtowania wysokości oprocentowania kredytu według własnego uznania. Swoboda interpretacyjna, w odniesieniu do kwestionowanej klauzuli, objawia się w: 1) posłużeniu się w treści kwestionowanej klauzuli sformułowaniem może ulegać zmianom, 2) braku precyzyjnie wskazanych przesłanek zmiany wysokości oprocentowania kredytu. Ad 1) Posłużenie się w treści kwestionowanej klauzuli sformułowaniem może ulegać zmianom w okresie trwania Umowy, powoduje, iż Bank może dokonywać zmiany oprocentowania według własnego uznania i w dowolnie wybranym momencie, a co za tym idzie, jest uprawniony do wprowadzania zmian wysokości oprocentowania w sposób niekorzystny dla kredytobiorcy. Tak sformułowane postanowienie stwarza możliwość dokonywania wyłącznie takich zmian, które będą uwzględniać ekonomiczny interes jedynie pozwanego w odpowiednim dla niego czasie. W przypadku zmiany parametrów finansowych w sposób korzystny dla konsumenta, Bank nie jest zobowiązany, na podstawie kwestionowanego postanowienia, do wprowadzenia odpowiednich zmian w zakresie wysokości oprocentowania kredytu. Jako przykład wskazać można tu sytuację, w której nastąpi zmniejszenie stóp procentowych NBP, a bank, bądź nie obniży oprocentowania kredytu bądź wręcz go zwiększy. Kwestionowane postanowienie nie wskazuje bowiem w jakim kierunku następować będzie zmiana stopy procentowej kredytu w przypadku zmiany parametrów finansowych. Wskazać należy, iż przedmiotowe postanowienie, zastrzegające dla pozwanego możliwość podejmowania decyzji w zakresie dokonania zmiany oprocentowania (poprzez użycie frazy może ulec zmianom ), również w sytuacji, gdy parametry finansowe określone zostałyby w sposób nader precyzyjny, uznać należałoby za abuzywne, gdyż w dalszym ciągu pozwany miałby dowolność w zakresie podejmowania decyzji co do tego, czy dokonać ewentualnej zmiany wysokości oprocentowania. Ad 2) Treść przedmiotowego postanowienia nie wskazuje w sposób konkretny i precyzyjny przesłanek, których zaistnienie warunkować będzie zmianę wysokości oprocentowania kredytu. Wymienione okoliczności charakteryzują się na tyle wysokim stopniem ogólności, iż uniemożliwiają kredytobiorcy faktyczną ocenę tego, czy ewentualne zmiany wysokości oprocentowania wprowadzone przez pozwanego, dokonane zostały w sposób należyty. Brak oparcia przesłanek zmiany wysokości oprocentowania kredytu na zobiektywizowanych podstawach, nie daje zatem kredytobiorcy możliwości weryfikacji czy zmiana wysokości oprocentowania dokonana decyzją Banku była uzasadniona. Na aprobatę zasługuje pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w wyroku z dnia 5 kwietnia 2002 r. (II CKN 933/99), zgodnie z którym kontrahent banku, jakkolwiek musi się liczyć z tym, że oprocentowanie kredytu może ulec zmianie, to jednak nie może on być pozbawiony możliwości kontrolowania zasadności tych zmian. Informacja prasowa Strona 2 / 7
W tym miejscu wskazać należy, iż obowiązujące przepisy prawa określają wymogi odnoszące się do umowy kredytu i kwestii jego oprocentowania. I tak, zgodnie z art. 69 ust. 2 pkt 5 ustawy z 29 sierpnia 1997 roku Prawo bankowe (tekst jedn.: DzU z 2002 r., nr 72, poz. 665 ze zm.) umowa kredytu powinna określać w szczególności wysokość oprocentowania kredytu i warunki jego zmiany. Z kolei, w myśl art. 76 ww. ustawy zasady oprocentowania kredytu określa umowa kredytu, z tym że w razie stosowania stopy zmiennej należy określić w umowie kredytowej warunki zmiany stopy procentowej kredytu ( ). Sąd Najwyższy w swoich orzeczeniach podkreśla, iż zmiana oprocentowania kredytu nie może być pozostawiona dowolnej ocenie banków. W uzasadnieniu uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z 22 maja 1991 roku (III CZP 15/91) podniesione zostało, między innymi, że za sprzeczne z naturą umowy gospodarczej należy uznać pozostawienie w ręku jednej tylko strony możliwości dowolnej zmiany jej warunków. Stwierdzono również, że klauzula umowna dopuszczająca dokonywanie jednostronnej zmiany w dowolnym czasie takich umów narusza zasady słuszności kontraktowej, nie zezwalającej na dopuszczenie takiego reżimu umownego. Jednocześnie, na aprobatę zasługuje wyrażone przez Sąd Najwyższy stanowisko w uchwale składu 7 sędziów z 6 marca 1992 roku (III CZP 114/91), które w odniesieniu do kwestionowanego postanowienia, aktualne pozostaje w zakresie odnoszącym się do umów kredytowych, zgodnie z którym zmiana wysokości oprocentowania wkładu lub kredytu w czasie trwania umowy zawartej z bankiem może stawiać kontrahenta banku w bardzo trudnej sytuacji. Podejmuje on bowiem decyzję co do zaciągnięcia w banku pożyczki lub kredytu albo co do ulokowania swoich środków pieniężnych na rachunku bankowym, mając na względzie, między innymi, ustaloną w chwili zawarcia umowy stopę oprocentowania wkładu czy kredytu. Zmiana wysokości oprocentowania w czasie trwania umowy, czy to przez obniżenie oprocentowania wkładów, czy też przez podwyższenie oprocentowania kredytów - zwłaszcza jeżeli jest znacząca - powoduje, że lokata gotówki na rachunku oszczędnościowym, szczególnie terminowym, przestaje być opłacalna, a podwyższone koszty obsługi kredytu przekreślają sens ekonomiczny jego zaciągnięcia. Poza tym sama możliwość niczym nie ograniczonej zmiany wysokości oprocentowania w czasie trwania umowy, przewidziana w regulaminach i umowach bankowych, stwarza stan niepewności ( ). W tej samej uchwale Sąd Najwyższy wskazał, iż zasady słuszności, w tym przede wszystkim zasada równości stron stosunku obligacyjnego, wymagają, aby regulaminy i umowy bankowe wskazywały konkretne okoliczności, przy zaistnieniu których wysokość oprocentowania może być zmieniona. Takie bowiem zastrzeżenie umowy da możność kontrahentowi banku skontrolowania, czy zastosowana przez bank zmiana wysokości oprocentowania i jej zakres odpowiadają zmienionym od chwili zawarcia umowy warunkom ekonomicznym. W ocenie powoda, stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w przywołanych powyżej uchwałach nie straciło na swej aktualności. Ponadto, podnieść należy, iż przedmiotowe postanowienie za abuzywne uznać należałoby również w przypadku, gdyby w kwestionowanym postanowieniu sformułowanie może ulec zmianom zastąpione zostało przez ulegnie zmianie, jednocześnie nie wskazując przy tym w sposób precyzyjny przesłanek, od których wystąpienia zmiana oprocentowania byłaby uzależniona. W takim bowiem przypadku, pozwany byłby co prawda zobowiązany do dokonania zmiany wysokości oprocentowania, jednakże Informacja prasowa Strona 3 / 7
obowiązek ten uznać należy za iluzoryczny ze względu na fakt, iż przesłanki zmiany wysokości oprocentowania w dalszym ciągu sformułowane byłyby w sposób nieprecyzyjny. Dobre obyczaje pojmowane są jako reguły postępowania zgodne z etyką, moralnością i aprobowanymi społecznie obyczajami. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą Sądu Najwyższego (m.in. wyroki z 8 stycznia 2003 roku, II CKN 1097/00 oraz z 4 czerwca 2003 roku, I CKN 473/01), dobre obyczaje są równoważnikiem zasad współżycia społecznego, które obejmują reguły wiążące nie tylko w obrocie powszechnym, ale i w stosunkach z udziałem profesjonalistów. Na aprobatę zasługuje pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w wyroku z 13 lipca 2005 roku (I CK 832/04): rażące naruszenie interesów konsumenta ( ) można rozumieć jako nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków na jego niekorzyść w określonym stosunku obligacyjnym. Natomiast działanie wbrew dobrym obyczajom (w zakresie kształtowania treści stosunku obligacyjnego) oznacza tworzenie przez partnera konsumenta takich klauzul umownych, które godzą w równowagę kontraktową stron takiego stosunku. Obie wskazane w art. 385 1 1 k.c. formuły prawne służą ocenie tego, czy standardowe klauzule umowne zawarte we wzorcu umownym przekraczają, mówiąc najogólniej, zakreślone przez ustawodawcę granice rzetelności kontraktowej twórcy wzorca w zakresie kształtowania praw i obowiązków stron konsumenckiego stosunku obligacyjnego. Sprzeczne z dobrymi obyczajami są m.in. działania wykorzystujące niewiedzę, brak doświadczenia konsumenta, działania zmierzające do dezinformacji i wywołania błędnego przekonania konsumenta lub nie zapewniające rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji. Chodzi więc o działania potocznie określane jako nieuczciwe, nierzetelne, odbiegające in minus od standardów postępowania. Przede wszystkim jednak jako sprzeczne z dobrymi obyczajami określić należy działanie, które jest niezgodne z zasadą równorzędności stron. W kwestionowanej klauzuli zasada ta została naruszona. Wykładnia przedmiotowego postanowienia wskazuje na fakt naruszenia przez pozwanego zasady lojalnego kontraktowania, równorzędnego traktowania konsumenta oraz niewykorzystywania uprzywilejowanej pozycji profesjonalisty przy zawieraniu umowy. Taką nierównoprawność należy zakwalifikować jako sprzeczną z dobrymi obyczajami zwłaszcza z uwagi na fakt, iż pozwany na rynku nie jest tylko profesjonalistą, ale także instytucją zaufania publicznego. Jednocześnie, należy wskazać, iż sposób w jaki kwestionowane postanowienie kształtuje prawa i obowiązki, rażąco narusza interesy konsumenta, gdyż może znacząco niekorzystnie wpływać na jego sytuację ekonomiczną. Dowolność w zakresie podejmowania decyzji czy dokonać zmiany wysokości oprocentowania kredytu, jak i ustalania wysokości oprocentowania kredytu, może przysparzać pozwanemu niczym nieuzasadnionych korzyści kosztem konsumenta. Troski o ochronę własnych interesów pozwanego nie sposób uznać w żaden sposób za uzasadnioną, tym bardziej jeśli odbywa się ona kosztem drugiej strony. Kwestionowane postanowienie, stwarzając pozwanemu możliwość podjęcia jednostronnej decyzji co do ustalenia wysokości stopy oprocentowania kredytu, przy uwzględnieniu faktu, że celem zawarcia umowy jest osiągnięcie przez bank korzyści ekonomicznych, Informacja prasowa Strona 4 / 7
stanowi wyraz nadużycia przez pozwanego jego przewagi kontraktowej, a tym samym w sposób szczególnie doniosły przyczynia się do dysproporcji praw i obowiązków na niekorzyść konsumenta. Dodatkowo, wskazać należy, iż brak precyzyjnego określenia przesłanek zmiany oprocentowania kredytu w każdym przypadku ocenić należy jako rażąco naruszający interesy konsumentów oraz sprzeczny z dobrymi obyczajami. Jednak w przypadku na przykład umów kredytu hipotecznego, w których okres trwania umowy kształtuje się przeciętnie w granicach 30 lat, a kwota zaciągniętego kredytu wynosi średnio 200 tys. zł, możliwość dowolnego kształtowania przez pozwanego wysokości oprocentowania ocenić należy szczególnie negatywnie. W przypadku bowiem wzorca umowy kredytu w linii zabezpieczonego hipoteką, będącego przedmiotem powództwa, możliwość podjęcia przez konsumentów działań zmierzających do zmiany podmiotu umowy (wypowiedzenia umowy), a co za tym idzie minimalizowania ewentualnych strat powstałych w wyniku przyjęcia przez pozwanego korzystnej jedynie dla niego interpretacji umowy, jest znacznie utrudniona. Ponadto, w ocenie UOKiK, treść kwestionowanego postanowienia uznać należy za wypełniającą dyspozycję art. 385 3 pkt 9 k.c., który za niedozwolone postanowienie uznaje postanowienia przyznające kontrahentowi konsumenta uprawnienie do dokonywania wiążącej interpretacji umowy. Użyte w przedmiotowej klauzuli sformułowanie może ulec zmianom uprawnia pozwanego do arbitralnej oceny i decyzji, czy i w jakim zakresie zmiana oprocentowania nastąpi. Brak precyzji w określeniu przesłanek zmiany wysokości oprocentowania powoduje, iż pozwany dowolnie kształtuje wysokość stopy oprocentowania kredytu, a kredytobiorca nie ma możliwości kontrolowania zasadności zmian dokonanych przez pozwanego. Wobec powyższego, konsument w czasie od zawarcia umowy do całkowitego jej wykonania pozostaje w niepewności co do wysokości oprocentowania, które będzie zobowiązany ponieść na rzecz pozwanego. Zmiana stopy procentowej kredytu zależeć powinna od zaszłości obiektywnych, a nie od subiektywnej decyzji banku udzielającego kredytu. W związku z powyższym, konstrukcja przedmiotowego postanowienia, w którym nieprecyzyjnie i niejednoznacznie sformułowane zostały przesłanki zmiany wysokości oprocentowania, może jednostronnie preferować interes pozwanego. Postanowienie przyjęte przez pozwanego uniemożliwia konsumentom skuteczne zabezpieczenie interesów oraz zajęcie równorzędnej pozycji wobec przedsiębiorcy. Należy więc uznać, że klauzula ta kształtuje prawa i obowiązki konsumentów w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając ich interesy. 2. Do podstawowych obowiązków Kredytobiorcy należy: ( ) powiadamianie MultiBanku o wszelkich okolicznościach mogących mieć wpływ na sytuację finansową Kredytobiorcy, w szczególności o obniżeniu dochodów mogących mieć wpływ na terminową spłatę Kredytu. UZASADNIENIE: Informacja prasowa Strona 5 / 7
Zgodnie z postanowieniem 12 ust. 1 pkt 5 Umowy kredytu w linii zabezpieczonego hipoteką dla posiadaczy MultiKonta, pozwany zobowiązuje kredytobiorcę do powiadamiania Banku o wszelkich okolicznościach mogących mieć wpływ na sytuację finansową kredytobiorcy, w szczególności o obniżeniu dochodów mogących mieć wpływ na terminową spłatę kredytu. Wskazać należy, iż ww. zobowiązanie nałożone na konsumenta, zostało przez pozwanego uznane za jeden z podstawowych obowiązków kredytobiorcy. Kwestionowane przez UOKiK postanowienie formułuje w sposób nieprecyzyjny, a przy tym bardzo szeroki, obowiązek kredytobiorcy w zakresie dostarczania informacji pozwanemu. Konsument jest bowiem zobowiązany do przekazywania wszelkich informacji mogących mieć wpływ na jego sytuację finansową. W ocenie powoda, przedmiotowa klauzula przysparzać może konsumentom trudności w określeniu, o jakich okolicznościach mają obowiązek informować bank. Okoliczności mogące mieć wpływ na sytuację finansową konsumenta mogą być rozumiane szeroko, tj. dokonanie zakupu, sprzedaży np. sprzętu RTV/AGD, samochodu (bez względu czy był on przedmiotem zabezpieczenia), lub wąsko, tj. sprzedaż, zakup nieruchomości (bez względu czy była ona przedmiotem zabezpieczenia). Na podstawie zakwestionowanego postanowienia, trudno stwierdzić, czy dysponowanie oszczędnościami, o których nie był informowany bank przy zawarciu umowy należy rozumieć jako okoliczność mogącą mieć wpływ na sytuację finansową konsumenta, czy też nie. Konieczne jest wskazanie, że treść przedmiotowego postanowienia umożliwia jego dowolną interpretację przez pozwanego. W konsekwencji, pozwany, praktycznie w każdym momencie może stwierdzić, iż konsument nie wykonał obowiązku poinformowania o dokonaniu dowolnego zakupu, bądź zaciągnięciu dowolnego zobowiązania, nawet gdyby faktycznie nie wpływały na zdolność do spłaty zaciągniętego przez konsumenta kredytu. W związku z powyższym, przyznanie pozwanemu dowolności w zakresie oceny czy kredytobiorca rzetelnie wywiązuje się z nałożonego na niego obowiązku, jak również zakres możliwych decyzji, jakie może podjąć pozwany w stosunku do konsumenta, który jego zdaniem zobowiązania nie wykonał, należy uznać za naruszający dobre obyczaje. Pamiętać należy, iż jedną z najważniejszych zasad prawa cywilnego jest zasada równorzędności stron umowy, a kwestionowane postanowienie w sposób nieuzasadniony równowagę tę narusza. Kwestią poboczną w zakresie oceny abuzywności kwestionowanego postanowienia, pozwalającą jednak uzyskać szerszy obraz treści stosunku prawnego łączącego strony jest fakt zamieszczania w przedmiotowym wzorcu postanowienia, zgodnie z którym bank może wypowiedzieć umowę w przypadku naruszenia przez kredytobiorcę innych warunków i obowiązków określonych w umowie. W tym miejscu podkreślić należy, iż skutkiem wypowiedzenia umowy kredytowej jest postawienie pozostałej do spłaty kwoty kredytu w stan natychmiastowej wymagalności. Postanowienie to rodzi więc bardzo poważne pod względem finansowym konsekwencje dla konsumenta. Zauważyć należy, iż uprawnienie do wypowiedzenia umowy jest kluczowym dla realizacji zawartej umowy, dlatego też przesłanki warunkujące wypowiedzenie nie powinny pozostawiać pozwanemu dowolności w zakresie Informacja prasowa Strona 6 / 7
interpretacji czy konsument wypełnił bądź nie swoje obowiązki. W kwestionowanym w pozwie postanowieniu brak jest jednak precyzji w odniesieniu do określenia obowiązków kredytobiorcy. Przedmiotowa klauzula zapewnia więc pozwanemu uprzywilejowaną pozycję w zakresie oceny czy przesłanka wypowiedzenia umowy w postaci niespełnienia przez konsumenta ciążącego na nim obowiązku zaistniała. W ocenie UOKiK, nałożenie na konsumenta obowiązku przekazywania wszelkich informacji mogących mieć wpływ na jego sytuację finansową naraża konsumenta na zbędne i uciążliwe formalności, przez co rażąco narusza jego interesy. W tym miejscu podkreślić należy, iż zgodnie ze stanowiskiem wskazywanym w doktrynie pojęcie rażącego naruszenia nie może być sprowadzane tylko do wymiaru czysto ekonomicznego. Należy tu też uwzględniać niewygodę organizacyjną, mitręgę, stratę czasu, nierzetelność traktowania, wprowadzenie w błąd, a także (co bardziej docenianie) naruszenie prywatności konsumenta (tak: E. Łętowska, Nieuczciwe klauzule w prawie umów konsumenckich, Warszawa 2005, str. 16; W. Popiołek, Kodeks cywilny. Komentarz, tom I, Warszawa 2005, str. 988). Dodatkowo, wskazać należy, iż o ile przepisy powszechnie obowiązującego prawa nakładają na konsumenta obowiązek przedstawienia informacji i dokumentów umożliwiających ocenę sytuacji finansowej, to ograniczają ten obowiązek jedynie do dokumentów niezbędnych do oceny sytuacji finansowej i tylko takich co do których swoje żądanie przedstawi bank (por. art. 74 ustawy Prawo bankowe). Tym samym, nałożony na konsumenta obowiązek powiadamiania banku o wszelkich okolicznościach mogących mieć wpływ na sytuację finansową kredytobiorcy, jak również obowiązek przedstawiania przez konsumenta takich informacji z własnej inicjatywy, ocenić należy jako rażące naruszenie interesów konsumentów. Biorąc pod uwagę powyższe, stwierdzić należy, iż zastrzeżenie, że to kredytobiorca ma obowiązek przekazywać bliżej nieokreślone informacje o bliżej nieokreślonych okolicznościach mających wpływ na jego stan finansowy, należy uznać za sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszające interesy konsumentów. Dodatkowo, w ocenie powoda, przedmiotowe postanowienie jest sprzeczne również z art. 385 3 pkt 9 k.c., zgodnie z którym za niedozwolone postanowienie umowne, uważa się w szczególności to, które przyznaje kontrahentowi konsumenta uprawnienie do dokonywania wiążącej interpretacji umowy. Zakwestionowane postanowienie narzuca bowiem konsumentom nieprecyzyjne obowiązki oraz dodatkowo umożliwia pozwanemu dowolną interpretację rzetelności ich wykonania. Konsument na podstawie przedmiotowego postanowienia nie ma możliwości dokonania oceny o jakich zmianach swojej sytuacji ma bank informować. Informacja prasowa Strona 7 / 7