Biuletyn Ogrodów Botanicznych, 12: 177 181, 2003 POTRZEBA AKTYWNEJ OCHRONY W WARUNKACH EX SITU ZAGRO ONYCH I CHRONIONYCH ELEMENTÓW FLORY KSEROTERMICZNEJ REZERWATU SKALNO-STEPOWEGO SKOROCICE Necessity of active protection in ex situ conditions of endangered and protected elements of xerothermic flora in the rock and steppe Skorocice Reserve Bo ena USZCZY SKA Zak ad Botaniki, Instytut Biologii, Akademia Âwi tokrzyska im. Jana Kochanowskiego ul. Âwi tokrzyska 15, 25-406 Kielce STRESZCZENIE Rezerwat skalno-stepowy Skorocice jest jednym z najciekawszych pod wzgl dem florystycznym terenów Wy yny Ma opolskiej. Skupia si tutaj szczególnie du o gatunków stepowych reprezentujàcych elementy: pontyjski i submediterraƒski, typowe dla stepów po udniowo-wschodniej Europy i zachodniej Azji. Wyst pujà tu tak e rzadkie wskali kraju przestrzenne uk ady fitocenoz. Swoiste pod o e dla rozwoju gleb i roêlinnoêci tworzà gipsy. Porównujàc obecny stan kserotermicznej flory naczyniowej rezerwatu Skorocice ze stanem sprzed ponad 40-tu lat (Medwecka-KornaÊ 1959) stwierdzono jej ubo enie zarówno iloêciowe jak i jakoêciowe. Przeprowadzona w roku 2000 ponowna jej inwentaryzacja wykaza a wyst powanie 20-tu zagro onych i chronionych gatunków kserotermicznych. Nale à do nich: Arabis recta, Serratula lycopifolia (CR), Sisymbrium polymorphum, Veronica paniculata (EN), Linum hirsutum, Stipa joannis (VU). Wieloletnie obserwacje prowadzone nad zasobami rzadkich w skali kraju gatunków wykaza y, e kurczà si one z roku na rok. Najprawdopodobniej powodem takiego ubo enia jest ustanie ingerencji cz owieka w postaci prowadzonego dawniej wypasu byd a, owiec, koni i g si oraz koszenia g ównie àk. Na skutek zaniechania tych tradycyjnych form gospodarowania w szybkim tempie pojawi y si gatunki zaroêlowe, które ciàgle powi kszajà swój area. W zwiàzku z powy szym koniecznoêcià jest wypracowanie metod aktywnej ochrony nie tylko wwarunkach in situ, polegajàcych g ównie na koszeniu muraw bàdê umiarkowanym ich wypasie, czy te wycinaniu krzewów. Nale y tak e chroniç populacje zagro onych gatunków wwarunkach ex situ prowadzàc ich hodowle wogrodach botanicznych oraz gromadziç ich nasiona wbanku genów. WST P Na mocy ustawy o ochronie przyrody z roku 1991 funkcjonujà ró norodne prawne formy ochronne pozwalajàce w plastyczny sposób sprawowaç ochron przyrody. Nale a oby wi c wnioskowaç, e tak wszechstronnie opracowana sieç ochronna zagwarantuje w warunkach naturalnych zachowanie rzadkich i zagro- onych elementów przyrodniczych b dàcych podstawà ochrony tych obiektów. Istniejà oczywiêcie rezerwaty, czy te obszary ÊciÊle chronione wparkach narodowych, które nie wymagajà czynnej ochrony. Pozosta e muszà jednak uwzgl dniaç ingerencj cz owieka. W ostatnich latach poêwi ca si coraz wi cej uwagi na renaturalizacj przekszta conych obiektów, introdukcj i restytucj roêlin wzniszczonych wczeêniej obiektach przyrodniczych. Przeznacza si tak e du e fundusze na badania ekologiczne gatunków i ca ych ekosystemów (Fija kowski, Kwiatkowski 2000). Przyk adem niekorzystnych zmian zachodzàcych wrezerwatach ÊciÊle chronionych 177
Bo ena uszczyƒska jest rezerwat skalno-stepowy Skorocice, którego niegdyê bardzo bogata kserotermiczna flora naczyniowa ju od szeregu lat ubo eje a nawet zanikajà jej najcenniejsze elementy. TEREN BADA I METODY Rezerwat Skorocice po o ony jest w odleg oêci oko o 6 km na SW od miasta Busko- Zdrój. Wed ug podzia u administracyjnego le y w gminie WiÊlica w województwie Êwi tokrzyskim. Zajmuje wschodnie obszary Nadnidziaƒskiego Parku Krajobrazowego. Pod wzgl dem geobotanicznym nale y do Krainy Miechowsko-Sandomierskiej i Poddzia u Pasa Wy yn Ârodkowych (Szafer 1977). Zosta on utworzony 21.01.1960 roku na podstawie zarzàdzenia Ministra LeÊnictwa i Przemys u Drzewnego jako rezerwat Êcis y wcelu ochrony kserotermicznej szaty roêlinnej oraz wyst pujàcych na jego terenie powierzchniowych oraz podziemnych form krasu gipsowego. D ugoêç rezerwatu przebiega mniej wi cej po udnikowo z NEW ku SWS i wynosi oko o 850 metrów. Jego szerokoêç osiàga Êrednio 80 metrów i wcina si na g bokoêç kilkunastu metrów w ska y gipsowe. Najbardziej urozmaiconà rzeêbà charakteryzuje si Êrodkowa cz Êç parowu. Wyst puje tu szereg zapadlisk, kotlinek podzielonych pagórkami bàdê grz dami po àczonymi z wierzchowinà. Wyst pujà tu równie wàskie ale g bokie lejki krasowe. Szczegó owy opis stosunków morfologicznych wàwozu w Skorocicach przedstawi Flis (1954), uszczyƒski, uszczyƒska (1994). Ponowne badania nad florà rezerwatu przeprowadzono w roku 2000. Zastosowano metod kartogramu polowego jakoêciowego (Faliƒski 1990 a,b). Analizowany teren podzielono na 23 kwadraty, ka dy o boku 50 m. Dla ka dego z kwadratów sporzàdzono pe nà list gatunków kserotermicznej flory naczyniowej. Nomenklatur flory podano wed ug Mirka i innych (1995), kategorie zagro enia wed ug czerwonej listy ro- Êlin naczyniowych zagro onych w Polsce (Zarzycki, Szelàg 1992) z uzupe nieniem wed ug nowego wydania Polskiej Czerwonej Ksi gi RoÊlin (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001). WYNIKI BADA I DYSKUSJA Urozmaicone stosunki litologiczno-glebowe i mikroklimatyczne, a zw aszcza bogata rzeêba rezerwatu, wp yn y na ogromne bogactwo i zró nicowanie jego szaty roêlinnej. W stosunku do niewielkiej powierzchni rezerwatu wyst pujàce wnim zbiorowiska roêlinne sà bardzo liczne i grupujà si wklasach: Festuco-Brometea, Molinio-Arrhenatheretea, Phragmitetea, Plantaginetea majoris, Stellarietea mediae, Artemisietea, Rhamno-Prunetea (Matuszkiewicz 2001). Jednak g ówny zràb flory rezerwatu tworzà gatunki kserotermiczne zwiàzane ze zbiorowiskami klasy Festuco-Brometea, które powierzchniowo dominujà, wykszta cajàc si na siedliskach ciep ych i suchych, zasobnych w w glan wapnia. Najbardziej interesujàca ro- ÊlinnoÊç muraw skupia si na zboczach wàwozu, kopu i pagórków. Porównujàc obecny stan kserotermicznej flory naczyniowej tego obiektu ze stanem sprzed ponad 40-tu lat i wczeêniejszym (Dziuba towski 1916, Medwecka-KornaÊ 1959), stwierdzono jej ubo enie w rzadkie gatunki ( uszczyƒska 1998, 2000). Przeprowadzona w roku 2000 ponowna inwentaryzacja flory wykaza a wyst powanie na terenie rezerwatu ponad 300-tu gatunków roêlin naczyniowych, w tym 20-tu zagro onych i chronionych. Wed ug Âwiatowej Unii Ochrony Przyrody IUCN, która wprowadzi a nowà klasyfikacj zagro eƒ (IUCN Red list categories 1994) rzadkie gatunki flory zosta y zakwalifikowane do nast pujàcych kategorii: do grupy taksonów wysokiego ryzyka, obejmujàcych gatunki krytycznie zagro one (CR) nale à: Arabis recta i Serratula lycopifolia. Zagro onymi (EN) sà: Veronica paniculata i Sisymbrium polymorphum. Do nara onych (VU) nale à: Linum hirsutum, Stipa joannis i Carex supina (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001). Pozosta e gatunki rzadkie i zagro one widniejà na li- Êcie roêlin zagro onych (Zarzycki, Szelàg 1992) wnast pujàcych kategoriach: Scorzonera purpurea (R), Sesleria uliginosa (V), Thlaspi perfoliatum (R). W rezerwacie roênie tak e du a liczba gatunków obj tych ochronà gatunkowà Êcis à. Sà nimi: Adonis vernalis, Anemone sylvestris, Cirsium pannonicum, Linosyris vulgaris, Ornithogalum collinum, O. umbellatum, Oxytro- 178
Potrzeba aktywnej ochrony pis pilosa, Stipa capillata. Wyst puje te kilka obj tych ochronà cz Êciowà jak: Ononis spinosa, Primula elatior oraz P. veris (Rozporzàdzenie Ministra Ârodowiska z dnia 11 wrzeênia 2000). Gatunki rzadkie i zagro one oraz chronione prawem zwiàzane sà g ównie z zespo ami: Sisymbrio-Stipetum capillatae, Thalictro-Salvietum pratensis, Seslerio-Scorzoneretum purpureae, z Inuletum ensifoliae oraz Adonido-Brachypodietum pinnati ( uszczyƒska 1992 mscr.). Niepokojàcym staje si fakt, e wielkoêci populacji wi kszoêci wymienionych wy ej gatunków z roku na rok malejà oraz pewne jego elementy florystyczne sà trudne do odnalezienia, co wskazywa oby, e ich stanowiska w tym rezerwacie zagin y. Do gatunków tych nale à: Ranunculus illyricus, Euphrasia tatarica, czy Veronica praecox. Najprawdopodobniej g ównym powodem tych zmian jest zaprzestanie wypasu byd a oraz koszenia àk. Te w aênie formy gospodarowania by y prowadzone kilkadziesiàt lat temu na terenie rezerwatu. Obecnie wszybkim tempie pojawiajà si gatunki zaro- Êlowe, które ciàgle powi kszajà swój area. Je- eli taka sytuacja b dzie trwa a nadal, post pujàce procesy sukcesyjne prowadziç b dà do wypierania gatunków kserotermicznych oraz do zmian fitocenoz od muraw poprzez wielogatunkowe zaroêla do lasu liêciastego typu gràdu. W zwiàzku z powy szym nale y wypracowaç i systematycznie stosowaç odpowiednie metody aktywnej ochrony w warunkach in situ np. wpostaci d ugotrwa ego monitoringu powierzchni sta ych, zabiegów koszenia muraw oraz równoczeênie w warunkach ex situ polegajàcych na hodowli rzadkich gatunków w ogrodach botanicznych, czy te gromadzenie nasion roêlin zagro onych wbanku genów a nast pnie ich reintrodukcja szczególnie wodniesieniu np. do Ranunculus illyricus. ZAGRO ENIE I WSKAZANIA OCHRONNE Na szczególnà ochron zas uguje wrezerwacie Skorocice Serratula lycopifolia i Veronica paniculata. Sierpik ró nolistny posiada tu jedyne swe stanowisko w Polsce. Najbli sze stanowiska tego gatunku znajdujà si ju poza granicami naszego kraju: na Pokuciu Stepowym, Podolu i Opolu oraz wczechach i na S owacji. Ze wzgl du na po o enie w brze nych partiach rezerwatu, kontaktujàcych si bezpoêrednio z otaczajàcymi polami uprawnymi, roêlina ta nara ona jest na negatywny wp yw nawozów sztucznych oraz chemicznych Êrodków ochrony roêlin. Zagro eniem dla tego Êwiat o àdnego gatunku sà te naturalne procesy sukcesyjne zachodzàce wobr bie p atu stepu kwietnego (Thalictro-Salvietum), wktórym roênie. Dlatego te konieczna jest czynna ochrona gatunku polegajàca na usuwaniu pojawiajàcych si w obr bie p atu krzewów oraz na okresowym koszeniu murawy. Chocia populacja jest systematycznie kontrolowana w ramach ogólnopolskiego monitoringu przyrodniczego wskazana jest równie jego ochrona w warunkach ex situ rozmno enie z nasion i utrzymywanie populacji wogrodach botanicznych (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001). Ze wzgl du na ma à liczb stanowisk szczególnej ochrony wymaga tak e g siówka uszkowata (Arabis recta), posiadajàca jedynie 3 stanowiska w Polsce. Na stanowisku w Skorocicach roênie na p ytkiej r dzinie gipsowej w murawie kserotermicznej reprezentujàcej zespó Sisymbrio-Stipetum capillatae. Jest roêlinà sucho- i ciep olubnà nie znoszàcà ocienienia. Zajmuje stoki o nachyleniu nawet do 70. Na stanowisku w Skorocicach liczba osobników wpopulacji waha si znacznie z roku na rok a obserwowane w rezerwacie niekorzystne tendencje sukcesyjne majà bardzo negatywny wp yw na rozwój tej populacji. Dlatego te wymaga ona sta ej obserwacji oraz czynnej ochrony tak e wwarunkach ex situ (wogrodach botanicznych oraz zabezpieczenie nasion wbanku nasion (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001). W rezerwacie Skorocice Veronica paniculata roênie na niewielkiej pó ce gipsowej o ekspozycji SW, wzbiorowisku zbli onym do Thalictro-Salvietum pratensis, lecz nieco bardziej wilgotnym od typowego, które uleg o znacznej degradacji na skutek ocienienia i stopniowego opanowywania go przez roêliny nitrofilne (p at sàsiaduje bowiem z polem ornym). Przetacznik zwodny reprezentowany jest tu bardzo skàpo, zaledwie w postaci kilku p dów, z których cz Êç jest silnie wyp oniona. Gatunek ten jest wrezerwacie ocieniony przez rozrastajàce si od strony po udniowej drzewa i krzewy Robinia pseudaccacia oraz Rubus caesius. Stale te 179
Bo ena uszczyƒska wzrasta bujnoêç i zwarcie murawy. Postuluje si za o enie upraw tego gatunku w ogrodach botanicznych oraz upraw z nasion zebranych w terenie. Stanowisko w rezerwacie Skorocice obj te jest ogólnopolskim monitoringiem przyrodniczym (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001). Równie takie gatunki jak Linum hirsutum, Stipa joannis i Carex supina, nale àce do nara- onych na wygini cie (VU), poza czynnà ochronà w warunkach naturalnych powinny byç obj te ochronà ex situ wogrodach botanicznych (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001). WNIOSKI Obiekty przyrodnicze takie jak rezerwat Skorocice nale à do jednych z najcenniejszych wnaszym kraju. Ochrona wi c ekstremalnie zagro onych gatunków powinna byç wyzwaniem dla naukowców oraz powo anych do tego celu urz dów paƒstwowych (Wojewódzki Konserwator Przyrody, Zarzàd Parków Krajobrazowych). Podstawà zachowania przy yciu zagro onych i chronionych gatunków roêlin Êwiat o àdnych powinna byç Êcis a realizacja planów ochrony czynnej zarówno w warunkach in situ jak i ex situ. SUMMARY The paper presents the endangered and protected xerothermic plants growing in the Skorocice reserve (Ma opolska Upland). The following plants are critically endangered (CR): Arabis recta and Serratula lycopifolia, while Veronica paniculata and Sisymbrium polymorphum are the endangered species (EN). The vulnerable species (VU) are: Linum hirsutum, Stipa joannis and Carex supina (Kaêmierczakowa, Zarzycki 2001). The remaining rare and endangered species are included in the list of endangered species (Zarzycki, Szelàg 1992) in the following categories: Scorzonera purpurea (R), Sesleria uliginosa (V), Thlaspi perfoliatum (R). In the reserve there are also numerous species under the strict protection. These are: Adonis vernalis, Anemone sylvestris, Cirsium pannonicum, Linosyris vulgaris, Ornithogalum collinum, O. umbellatum, Oxytropis pilosa, Stipa capillata. The species under the partial protection are: Ononis spinosa, Primula elatior and P. veris. The advancing process of reserve over growing by shrubs and trees (secondary succession) results in the diminishing number of the above mentioned species. It is therefore essential to apply the methods of active protection in the conditions in situ. These conditions are: long term monitoring of constant areas and cutting shrubs. Where as in the conditions ex situ the methods are: cultivation of most precious species in the botanical gardens, storing the endangered plants in the form of gene bank, and then re-introducing such plants into the nature. LITERATURA Dziuba towski S. 1916. Stosunki geobotaniczne nad dolnà Nidà. Pam. Fizjogr. 23: 107-202. Faliƒski J.B. 1990a. Kartografia geobotaniczna. Cz. 1. Kartografia florystyczna i fitosocjologiczna. PPWK. Warszawa Wroc aw. 1-284. Faliƒski J.B., 1990b. Kartografia geobotaniczna. Cz. 2. Kartografia fitosocjologiczna. PPWK. Warszawa Wroc aw. 1-283. Fija kowski D., Kwiatkowski M. 2000. Wk ad ogrodu botanicznego Uniwersytetu im. M. Curie-Sk odowskiej wlublinie wpoznanie rozmieszczenia, ekologii, zagro enia oraz ochron roêlin naczyniowych na Lubelszczyênie. Biuletyn Ogrodów Botanicznych, Muzeów i Zbiorów. Ogród Bot. Centrum Zach. Ró norod. Biolog. PAN. 9: 5-14. Flis J. 1954. Kras gipsowy Niecki Nidziaƒskiej. Pr. Geogr. IG PAN. 1: 1-73. Kaêmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi ga roêlin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN. Kraków. 1-664. uszczyƒska B. 1992. Flora i zbiorowiska kserotermiczne wybranych subregionów Niecki Nidziaƒskiej. Cz. I. II. Mscr. Wy sza Szko a Pedagogiczna. Kielce. 1-182. uszczyƒska B. 1998. Kserotermiczna flora naczyniowa wybranych subregionów Niecki Nidziaƒskiej (Garb Piƒczowski, P askowy Szaniecki, wschodnia cz Êç Niecki Soleckiej). Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica. 5: 55-87. uszczyƒska B. 2000. Zagro one i chronione elementy flory kserotermicznej Garbu Piƒczowskiego i terenów przyleg ych. Biuletyn Ogrodów Botanicznych, Muzeów i Zbiorów. Ogród Bot. Centrum Zach. Ró norod. Biolog. PAN 9: 65-75. 180
Potrzeba aktywnej ochrony uszczyƒski J., uszczyƒska B. 1994. Geologiczno-botaniczna Êcie ka dydaktyczna wrezerwacie Skorocice. Zarzàd Âwi tokrzyskich i Nadnidziaƒskich Parków Krajobrazowych. Kielce. 1-27. Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roêlinnych Polski. Vademecum Geobotanicum 3. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 1-537. Medwecka-KornaÊ A. 1959. RoÊlinnoÊç rezerwatu stepowego Skorocice ko o Buska. Ochr. Przyr. 26: 172-260. Mirek Z., Pi koê-mirkowa M., Zajàc A., Zajàc M. 1995. Vascular plants of Poland checklist Polish Bot. Stud. Guideb. Ser. 15: 1-303. Szafer W. 1977. Szata roêlinna Polski Ni owej [W:] W. Szafer i K. Zarzycki (red.). Szata ro- Êlinna Polski, PWN, Warszawa. 2: 17-188. Zarzycki K., Szelàg Z. 1992. Czerwona lista ro- Êlin naczyniowych zagro onych w Polsce [W:] K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich (red.). Lista roêlin zagro onych wpolsce. Wyd. 2, Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Kraków. 87-98. 181