Raport z analizy danych z monitoringu Lipiennika Loesela Liparis loeselii

Raport z analizy danych z monitoringu Lipiennika Loesela Liparis loeselii (kod 193) prowadzonego w odstępach dwuletnich, w latach: 213, 215 i 217 na stanowiskach Górnej Biebrzy Wykonano dla projektu LIFE11 NAT/PL/422 Ochrona siedlisk mokradłowych doliny Górnej Biebrzy, współfinansowanego przez instrument LIFE+ Komisji Europejskiej, Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Biebrzański Park Narodowy. Opracowanie: Jan Kucharzyk, Katarzyna Topolska Centrum Ochrony Mokradeł Warszawa, październik listopad 217 r. 1

Spis treści: 1. Przedmiot badań monitoringowych lipiennik Loesela... 3 2. Metodyka i zakres monitoringu przyrodniczego lipiennika Loesela... 4 3. Wyniki monitoringu lipiennika Loesela na poszczególnych stanowiskach w latach 213, 215 i 217... 5 4. Analiza wyników monitoringu... 7 4.1. Szczegółowa analiza zmian w obrębie populacji lipiennika Loesela objętych monitoringiem w latach 213, 215 i 217... 8 4.1.1. Stanowisko Szuszalewo (193_1)... 8 4.1.2. Stanowisko Ostrowie (193_5)... 12 4.1.3. Stanowisko Na zachód od Szuszalewa (193_6)... 16 4.1.4. Stanowisko Kamienna Nowa (193_4)... 2 4.1.5. Stanowisko Kamienna Stara (193_2)... 24 4.1.6. Stanowisko Rogożynek (193_14)... 28 4.1.7. Stanowisko Wyspa Jałowska (193_7)... 32 4.1.8. Stanowisko Nowy Lipsk (193_8)... 36 4.1.9. Stanowisko Kropiwno nieużytkowane (193_3.2)... 4 4.1.1. Stanowisko Kropiwno użytkowane (193_3.1)... 44 4.2. Analiza i podsumowanie zmian zajmowanej powierzchni oraz dynamiki liczebności Liparis loeselii w granicach całego obszaru badań w latach 213, 215 i 217... 48 4.3. Analiza wpływu wybranych czynników meteorologicznych i hydrologicznych na populację lipiennika Loesela... 49 5. Podsumowanie... 55 6. Wnioski... 56 7. Abstract... 58 8. Bibliografia... 59 2

1. Przedmiot badań monitoringowych lipiennik Loesela Liparis loeselii to niewielka, zielonożółta bylina dorastająca do 2 cm wysokości. Posiada dwa szerokolancetowate, zielone, żółknące liście rozetowe o tłustym połysku i nierównej wielkości. Większy z nich ma długość od (2)3 do 13(16) cm i szerokość od 1 do 3 cm, mniejszy dorasta do 2/3 rozmiaru pierwszego. Łodyga L. loeselii jest kanciasta, wysoka od (5)7 do 18(2) cm. Kwiatostan osiąga od 2 do 7 cm wysokości, jest luźny i składa się zazwyczaj z 2 do 9 drobnych, delikatnych kwiatów, usytuowanych z różnych stron łodygi. Owoce L. loeselii są sztywne, pionowo ułożone, kanciaste, osadzone na szypule, z niewyraźnymi pozostałościami kwiatów. Mają one stosunkowo duże rozmiary: do 12-13 mm długości i 4,5-5,5 mm szerokości. Gotowość do wysiania nasion osiągają bardzo późno, dopiero późnym latem i wczesną jesienią (MOORE 198; PROCHÁZKA, VELÍSEK 1983; SEBALD I IN. 1998; BERNACKI 1999; SZLACHETKO 21; CLAESSENS, KLEYNEN 211). Liparis loeselii kwitnie od końca maja do połowy lipca, z optimum kwitnienia w czerwcu. Rynienkowata, wypukła warżka oraz para prętosłupów z pyłkowinami pozwalają na owadopylność. Kwiaty nie wydzielają zapachu, ani nektaru, a tym samym nie wysyłają bodźców oddziaływujących na owady. Nie są znane konkretne gatunki owadów, które zapylają tę roślinę. Gatunek ma tendencję do tworzenia skupień, będących prawdopodobnie efektem rozmnażania wegetatywnego, natomiast dyspersja nasion (rozmnażanie generatywne) może odbywać się na odległość nawet wielu kilometrów (SEBALD I IN. 1998; SZLACHETKO 21; JARZOMBKOWSKI, PAWLIKOWSKI 212). Liparis loeselii jest gatunkiem o zasięgu cyrkumborealnym. Występuje na znacznym obszarze Europy, od Wysp Brytyjskich i Półwyspu Skandynawskiego po Niż Wschodnioeuropejski. Na południu jest notowany w północnych fragmentach Półwyspu Apenińskiego i w południowej Francji (HULTÉN, FRIES 1986). W Polsce L. loeselii był obserwowany na całym obszarze kraju, z wyjątkiem Karpat, Sudetów i Kotliny Sandomierskiej. Obecnie centrum jego występowania znajduje się w Polsce północno-wschodniej, na pozostałym terenie kraju można go spotkać bardzo rzadko (BERNACKI 1999, KUCHARSKI 21; PAWLIKOWSKI 28; JARZOMBKOWSKI, PAWLIKOWSKI 212). 3

2. Metodyka i zakres monitoringu przyrodniczego lipiennika Loesela W trakcie prowadzonego w latach 213, 215 i 217 monitoringu przyrodniczego Liparis loeselii na stanowiskach w obrębie górnego basenu doliny Biebrzy badania wykonywano zgodnie z metodyką przyjętą w Państwowym Monitoringu Środowiska i opublikowaną w stosownym przewodniku metodycznym. Oceniano trzy parametry: populacja, siedlisko gatunku, szanse zachowania gatunku oraz przyznawano ocenę ogólną. O ocenie parametru populacja decydowały wyniki uzyskane dla wskaźników: liczebność, struktura, stan zdrowotny. Na ocenę parametru siedlisko gatunku składały się oceny przyznane wskaźnikom: powierzchnia potencjalnego siedliska, powierzchnia zajętego siedliska, fragmentacja siedliska, stopień zarośnięcia siedliska przez roślinność drzewiastą, wysokie byliny, wysokość runi, grubość wojłoku, miejsce do kiełkowania, stopień uwodnienia. Na wszystkich stanowiskach monitoringowych, oprócz oceny wskazanych wyżej parametrów i wskaźników, wykonywano dokumentację w postaci zdjęć fitosocjologicznych (w skali Braun-Blanqueta) oraz fotografii obrazujących zarówno miejsce wykonania szczegółowych badań botanicznych, jak i widok ogólny siedliska. W 213 r. monitoringiem objęto 12 stanowisk (w kompleksach Nowy Lipsk 192_8, Ostrowie 193_5, Szuszalewo 193_1, zachodnie obrzeża torfowiska Szuszalewo 193_6, Kropiwno 193_3.1 i 193_3.2, Wyspa Jałowska 193_7, Kamienna Stara 193_2, 193_9, 193_1 i 193_11, Kamienna Nowa 193_4), natomiast przed pracami realizowanymi w kolejnych latach podjęto decyzję o zaprzestaniu monitoringu w obrębie trzech niewielkich płatów mechowiska koło Kamiennej Starej (193_9, 193_1 i 193_11) oraz jednego płatu usytuowanego na północ od Kamiennej Nowej. Od 215 r. do monitoringu włączono stanowisko koło miejscowości Rogożynek (193_14) oraz niepotwierdzane od kilku lat miejsce występowania Liparis loeselii na osuszonych torfowiskach koło Jastrzębnej II (193_16). W związku ze znaczną powierzchnią zajętą przez niektóre populacje lipiennika Loesela oraz z powodu dużego zagęszczenia osobników przedmiotowego gatunku zdecydowano, że od roku 215 monitoring na stanowiskach Ostrowie, Nowy Lipsk i Szuszalewo, a także w jednym z zasiedlonych płatów na stanowisku Kamienna Nowa, prowadzony będzie 4

w obrębie wyznaczonych powierzchni badawczych, obejmujących swoim zasięgiem 1 m 2 każda. 3. Wyniki monitoringu lipiennika Loesela na poszczególnych stanowiskach w latach 213, 215 i 217 W poniższej tabeli przedstawiono wyniki monitoringu na 1 stanowiskach lipiennika Loesela usytuowanych w obrębie górnego basenu doliny Biebrzy, które objęte były badaniami w trakcie przynajmniej dwóch sezonów wegetacyjnych. Użyte w opracowaniu oznaczenia ocen przyjęto za systemem stosowanym w Państwowym Monitoringu Środowiska: ocena FV oznacza właściwy stan zachowania, ocena U1 oznacza niezadowalający stan zachowania, ocena U2 oznacza zły stan zachowania, ocena XX oznacza stan nieznany (brak możliwości nadania oceny). 5

Tab. 1. Podsumowanie ocen nadanym parametrom i wskaźnikom na stanowiskach objętych monitoringiem w latach 213, 215 i 217. Stanowisko: 193_1 (Szuszalewo) 193_5 (Ostrowie) 193_6 (Na zachód od Szuszalewa) 193_4 (Kamienna Nowa) 193_2 (Kamienna Stara) 193_14 (Rogożynek) 193_7 (Wyspa Jałowska) 193_8 (Nowy Lipsk) 193_3.2 (Kropiwno nieużytkowane) 193_3.1 (Kropiwno użytkowane) Rok: 213 215 217 213 215 217 213 217 213 215 217 213 215 217 215 217 213 215 217 213 215 217 213 215 217 213 215 217 Populacja FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV U2 U1 U1 U2 FV FV U2 U1 FV U1 FV FV U1 FV FV U2 U2 Liczebność FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV U2 U1 U1 U2 FV FV U2 U1 FV U1 FV FV U1 FV FV U2 U2 Struktura FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV U1 FV FV U2 FV FV U1 U1 FV U1 FV FV U1 FV FV U2 U2 Stan zdrowotny FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV U1 FV FV U1 FV FV FV FV FV FV FV Siedlisko FV U2 FV U1 U2 FV U1 U1 U2 U2 FV U1 U1 U1 U2 FV U2 U2 U1 U1 U2 FV U1 U2 U1 FV U2 U2 Powierzchnia potencjalnego siedliska FV FV FV XX FV FV XX FV XX FV FV XX FV FV FV FV XX FV FV XX FV FV XX FV FV XX FV FV Powierzchnia zajętego siedliska FV FV FV XX FV FV XX FV XX FV FV XX FV FV U2 FV XX FV FV XX FV FV XX FV FV XX U2 U2 Fragmentacja siedliska FV FV FV U1 U1 U1 FV FV U2 U2 U1 FV U1 U1 U1 FV U2 U2 U2 U1 U1 FV U1 U1 U1 FV FV FV Stopień zarośnięcia siedliska przez roślinność drzewiastą i krzewiastą Wysokie byliny/gatunki ekspansywne - konkurencyjne FV FV FV FV FV FV FV FV U2 U2 FV FV FV FV U2 FV U2 U1 U1 U1 U1 FV U1 U1 U1 FV FV FV FV FV FV FV FV FV U1 U1 U1 U1 U1 FV FV FV FV FV U1 U1 U1 U1 FV FV U1 FV FV FV FV FV Wysokość runi U1 U1 FV U1 U1 U1 U1 U1 U1 U1 U1 U2 U1 U1 FV FV U1 U1 U1 U2 U1 U1 u1 U1 U1 U1 FV FV Grubość warstwy nierozłożonych szczątków roślinnych (wojłok) FV FV FV FV FV FV FV U1 FV FV FV FV FV U1 FV FV FV FV FV FV FV FV U1 U1 U1 FV FV FV Miejsca do kiełkowania FV FV FV FV FV FV U2 U1 FV FV FV FV FV FV FV FV U2 U1 U1 FV FV FV FV FV FV FV FV FV Stopień uwodnienia podłoża FV U2 FV FV U2 FV U2 FV U1 U2 FV U1 U1 FV U2 FV U1 U2 FV FV U2 FV U1 U2 FV FV U2 U1 Perspektywy ochrony FV FV FV U1 FV FV U1 U1 U1 U1 FV U1 U1 U1 U1 FV U1 U1 U1 U1 U1 FV U1 U1 U1 U1 U1 U2 Ocena globalna FV U2 FV U1 U2 FV U2 U1 U2 U2 FV U2 U2 U1 U2 FV U2 U2 U1 U1 U2 FV U1 U2 U1 U1 U2 U2 6

4. Analiza wyników monitoringu Lipiennik Loesela należy do gatunków bardzo wrażliwych na zmiany w obrębie siedlisk, na których występuje. Jego populacje w całym zasięgu występowania gatunku charakteryzują się dużą dynamiką liczebności w poszczególnych sezonach wegetacyjnych, a wpływ na obfitość występowania taksonu w kolejnych latach ma wiele czynników biotycznych i abiotycznych. Do najważniejszych z nich zaliczyć należy: uwodnienie podłoża i stabilność warunków hydrologicznych, okres zalegania pokrywy śnieżnej w zimie, odczyn podłoża, dostępność światła słonecznego, konkurencję ze strony innych roślin zielnych, konkurencję ze strony krzewów i drzew, grubość zalegającej martwej materii (tzw. wojłoku). Wielokrotne, regularne badania monitoringowe, prowadzone zgodnie z metodyką opisaną w Bibliotece Monitoringu Środowiska, pozwalają na uchwycenie wielu zmian w obrębie wskazanych wyżej czynników determinujących obecność oraz liczebność populacji Liparis loeselii. Poniżej przedstawiono zmienność ocen wskaźników i parametrów, jakie zaobserwowano na stanowiskach lipiennika Loesela w trzech sezonach wegetacyjnych (213, 215 i 217). 7

4.1. Szczegółowa analiza zmian w obrębie populacji lipiennika Loesela objętych monitoringiem w latach 213, 215 i 217 4.1.1. Stanowisko Szuszalewo (193_1) Tab. 2. Powierzchnia siedliska potencjalnego oraz siedliska zajętego na stanowisku Szuszalewo 193_1 w latach 213, 215 i 217. [ha] Szuszalewo 193_1 16 14 133,69 133,69 12 11,98 12,28 12,28 1 84,67 8 6 4 2 213 215 217 Powierzchnia potencjalna Powierzchnia zajęta Tab. 3. Liczebność populacji lipiennika Loesela na stanowisku Szuszalewo 193_1 w latach 213, 215 i 217 oraz suma miesięcznych opadów w tym okresie (stacja meteorologiczna w Szuszalewie). [mm] 2 23 179,2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 Szuszalewo 193_1 76,2 775 48 49,9 41,3 51,4 3 37,338,4 25,8 25,7 46,4 35,1 33 25,8 16,9 17,7 27,7 9,6 1,2 21,7 4,5 9,7 8,6 2,9 16,3 58,9 52,3 64,7 42,139,2 36,5 35,4 2,7 [osobniki] 25 22877 2 123 15 57,4 66,5 1 41,9 5 42 24,3 18,6 8,6 Liczebność gatunku Suma miesięcznych opadów atmosferycznych 8

Tab. 4. Ocena parametru stan populacji oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Szuszalewo 193_1 w latach 213, 215 i 217. Tab. 5. Ocena parametru stan siedliska oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Szuszalewo 193_1 w latach 213, 215 i 217. 9

Tab. 6. Ocena parametrów na stanowisku Szuszalewo 193_1 w latach 213, 215 i 217. Populacja lipiennika Loesela występująca w obrębie rozległego mechowiska Szuszalewo (193_1) należy do najliczniejszych w Polsce i bywa porównywana pod względem liczebności do populacji Liparis loeselii w dolinie rzeki Rospudy. Na opisywanym torfowisku L. loeselii w latach 213 217 istotnie powiększył zajmowany areał (o około 21%), a powierzchnia siedliska potencjalnego wzrosła o ok. 31% (Tab. 2). Zmiany te wynikają prawdopodobnie z użytkowania kośnego części mechowiska. Liparis loeselii wykazywał na stanowisku bardzo duże wahania liczebności. W pierwszym roku monitoringu stwierdzono obecność 23 pędów, dwa lata później, w trakcie katastrofalnej suszy, zaledwie 7 75 osobników, a w bieżącym sezonie liczebność populacji powróciła do poziomu z roku 213 (22 877 osobników) (Tab. 3). Ocena parametru stan populacji oraz wszystkich opisujących go wskaźników w całym okresie trwania badań była właściwa (FV) (Tab. 4). W obrębie parametru stan siedliska, który w latach 213 i 217 oceniony został właściwie (FV), a w roku 215 źle (U2), odnotowano zmiany wyłącznie w ocenie dwóch wskaźników: wysokość runi oraz stopień uwodnienia podłoża (Tab. 5). Pierwszy z nich w latach 213 i 215 oceniony został źle (U2), jednak w 217 roku, na skutek prowadzonego na istotnej części mechowiska ekstensywnego pokosu otrzymał ocenę właściwą (FV). W 215 r. z powodu suszy panującej w tym czasie na całym obszarze górnego basenu doliny Biebrzy poziom wód gruntowych był bardzo niski (ocena zła U2). Natomiast zarówno w pierwszym (213), jak i ostatnim (217) roku monitoringu wody gruntowe zalegały mniej więcej na powierzchni gruntu, a stan wskaźnika oceniono właściwie (FV). We wszystkich sezonach monitoringowych parametr perspektywy ochrony oceniono właściwie (FV), głównie ze względu na liczebność populacji i wielkość stanowiska (Tab. 6). 1

Na podstawie przyznanych poszczególnym parametrom ocen nadano odpowiednio następujące oceny ogólne: właściwą (FV) w 213 r., złą (U2) w 215 r. oraz ponownie właściwą (FV) w 217 r. (Tab. 6). Zaleca się kontynuację monitoringu lipiennika Loesela na stanowisku Szuszalewo (193_1). Niezwykle liczna populacja gatunku zasiedla rozległy, stosunkowo dobrze zachowany kompleks torfowiskowy, w obrębie którego występują jednak niewielkie zaburzenia wynikające z obecności rowów odwadniających przy jego granicy. W przyszłości należy oczekiwać dalszych wahań oceny stanu zachowania gatunku na tym stanowisku. W celu skutecznej ochrony lipiennika Loesela na stanowisku w Szuszalewie autorzy opracowania zalecają kontynuację ekstensywnego użytkowania odkrzaczania i usuwania nalotu drzew. Zabiegi te należy wykonywać obligatoryjnie przy użyciu sprzętu ręcznego, najlepiej w okresie zimowym, kiedy torfowisko jest zamarznięte. Należy podkreślić, że zarówno Liparis loeselii, jak i inne rzadkie oraz wymierające w Polsce gatunki roślin (np. Pedicularis sceptrum-carolinum, Saxifraga hirculus oraz wiele innych gatunków, m.in. z grupy mchów brunatnych) rosnące na przedmiotowym obszarze negatywnie reagują na przejazd ciężkiego sprzętu (ciągniki, ratraki), który powoduje uszkodzenia kępowej struktury torfowiska. Konieczne jest również zabezpieczenie warunków hydrologicznych na samym stanowisku i w jego bezpośrednim otoczeniu poprzez zaniechanie konserwacji i powstrzymanie się od dalszej, nawet niewielkiej rozbudowy istniejącej sieci rowów odwadniających. 11

4.1.2. Stanowisko Ostrowie (193_5) Tab. 7. Powierzchnia siedliska potencjalnego oraz siedliska zajętego na stanowisku Ostrowie 193_5 w latach 213, 215 i 217. [ha] 3, Ostrowie 193_5 28,3 28,3 25, 2, 15, 1, 5, 18,31 12,3 17,96 17,96, 213 215 217 Powierzchnia potencjalna Powierzchnia zajęta Tab. 8. Liczebność populacji lipiennika Loesela na stanowisku Ostrowie 193_5 w latach 213, 215 i 217 oraz suma miesięcznych opadów w tym okresie (stacja meteorologiczna w Szuszalewie). [mm] 2 179,2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 2 75 76,2 Ostrowie 193_5 3 48 49,9 41,3 51,4 3 37,338,4 25,8 25,7 46,4 35,1 33 25,8 16,9 17,7 27,7 9,6 1,2 21,7 4,5 9,7 8,6 2,9 16,3 64,7 58,9 52,3 42,139,2 36,5 35,4 2,7 [osobniki] 45 423 4 35 123 3 25 57,4 66,5 2 15 41,9 1 42 24,3 18,6 5 8,6 Liczebność gatunku Suma miesięcznych opadów atmosferycznych 12

Tab. 9. Ocena parametru stan populacji oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Ostrowie 193_5 w latach 213, 215 i 217. Tab. 1. Ocena parametru stan siedliska oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Ostrowie 193_5 w latach 213, 215 i 217. 13

Tab. 11. Ocena parametrów na stanowisku Ostrowie 193_5 w latach 213, 215 i 217. W rejonie miejscowości Ostrowie, w obrębie mechowisk usytuowanych na prawym brzegu Biebrzy, położona jest bardzo liczna populacja (193_5) lipiennika Loesela. W latach 213 217 na opisywanym torfowisku wzrosła powierzchnia zarówno siedliska zajętego przez Liparis loeselii, jak i siedliska potencjalnego (odpowiednio o 46% i 53%) (Tab. 7). W tym okresie liczebność populacji lipiennika Loesela na badanym stanowisku wykazywała tendencję wzrostową. W pierwszym roku cyklu monitoringowego (213) stwierdzono obecność 2 75, a w ostatnim sezonie (217) aż 4 23 osobników (Tab. 8). Ocena parametru stan populacji oraz wszystkich opisujących go wskaźników w całym okresie trwania badań była właściwa (FV) (Tab. 9). Parametr stan siedliska w 213 r. oceniono niezadowalająco (U1), w 215 r. źle (U2), a w 217 r. właściwie (FV). W jego obrębie odnotowano obniżenie ocen dla trzech wskaźników: fragmentacja siedliska, wysokość runi oraz stopień uwodnienia podłoża (Tab. 1). Pierwszy z nich, z powodu występującego lokalnie znacznego zwarcia roślinności krzewiastej oraz drzewiastej (głównie nalot i podrost drzew) uwarunkowanego zaburzeniami w strukturze fizyko-chemicznej gleby został we wszystkich latach prowadzonego monitoringu oceniony niezadowalająco (U1). Z analogicznego powodu (podwyższona względem stanu referencyjnego dostępność azotu w glebie) stwierdzono średnią wysokość runi odbiegającą od stanu referencyjnego. W wyniku suszy panującej w 215 r. poziom wód gruntowych na całym obszarze górnego basenu doliny Biebrzy był bardzo niski (ocena zła U2). W pierwszym (213) i ostatnim (217) roku monitoringu wody zalegały w okolicach powierzchni gruntu, a stan wskaźnika oceniono właściwie (FV). 14

Parametr perspektywy ochrony w pierwszym sezonie badań (213 r.) oceniono niezadowalająco, ale w kolejnych latach, ze względu na dużą liczebność populacji i zajmowany przez nią areał otrzymał ocenę właściwą (FV) (Tab. 11). Na podstawie przyznanych poszczególnym parametrom ocen nadano odpowiednio następujące oceny ogólne stanu ochrony gatunku na stanowisku: niezadowalającą (U1) w 213 r., złą (U2) w 215 r. oraz właściwą (FV) w 217 r. (Tab. 11). Zaleca się kontynuację monitoringu Liparis loeselii na stanowisku Ostrowie (193_5). Liczna populacja gatunku zasiedla rozległy, stosunkowo dobrze zachowany kompleks torfowiskowy, w obrębie którego występują jednak niewielkie zaburzenia wynikające z obecności rowów odwadniających przy jego granicy. W związku z podwyższoną wrażliwością na okresowe zmiany uwodnienia w obrębie torfowiska należy spodziewać się dalszych wahań stanu zachowania gatunku na stanowisku. W celu skutecznej ochrony lipiennika Loesela na stanowisku Ostrowie autorzy opracowania zalecają wdrożenie ekstensywnego użytkowania na fragmencie powierzchni siedliska zajętego. Zaleca się usunięcie zakrzaczeń i zadrzewień o największym zwarciu. Zabiegi te należy wykonywać obligatoryjnie przy użyciu sprzętu ręcznego, najlepiej w okresie zimowym, kiedy torfowisko jest zamarznięte. Należy podkreślić, że zarówno Liparis loeselii, jak i inne rzadkie oraz wymierające w Polsce gatunki roślin (np. Carex dioica, Carex chordorrhiza i in.) rosnące na przedmiotowym obszarze negatywnie reagują na przejazd ciągników lub ratraków powodujących uszkadzania kępowej struktury mechowiska. Konieczne jest również zabezpieczenie warunków hydrologicznych na samym stanowisku i w jego bezpośrednim otoczeniu poprzez zaniechanie konserwacji i powstrzymanie się od dalszej, nawet niewielkiej rozbudowy istniejącej sieci rowów odwadniających. 15

4.1.3. Stanowisko Na zachód od Szuszalewa (193_6) Tab. 12. Powierzchnia siedliska potencjalnego oraz siedliska zajętego na stanowisku Na zachód od Szuszalewa 193_6 w latach 213, 215 i 217. [ha] 4, 3, 2, Na zachód od Szuszalewa 193_6 3,42 3,65 3,66 2,56 2,13 1,, 213 215 217 Powierzchnia potencjalna Powierzchnia zajęta Tab. 13. Liczebność populacji lipiennika Loesela na stanowisku Na zachód od Szuszalewa 193_6 w latach 213, 215 i 217 oraz suma miesięcznych opadów w tym okresie (stacja meteorologiczna w Szuszalewie). [mm] 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 179,2 1194 76,2 49,9 41,3 37,338,4 3 25,8 25,7 46,4 35,1 16,9 17,7 27,7 9,6 1,2 21,7 16,3 Na zachód od Szuszalewa 193_6 4,5 9,7 25,8 8,6 33 2,9 48 51,4 42,139,2 36,5 2,7 58,9 52,3 64,7 35,4 [osobniki] 14 12 1 123 8 57,4 66,5 6 41,9 4 42 217 24,3 18,6 2 8,6 Liczebność gatunku Suma miesięcznych opadów atmosferycznych 16

Tab. 14. Ocena parametru stan populacji oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Na zachód od Szuszalewa 193_6 w latach 213 i 217. Tab. 15. Ocena parametru stan siedliska oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Na zachód od Szuszalewa 193_6 w latach 213 i 217. 17

Tab. 16. Ocena parametrów na stanowisku Na zachód od Szuszalewa 193_6 w latach 213 i 217. W obrębie zmeliorowanego torfowiska (obecnie częściowo nawiązującego do łąk wilgotnych) usytuowanego na zachód od miejscowości Szuszalewo (193_6) lipiennik Loesela występuje w granicach najlepiej zachowanych fragmentów zbiorowiska z klasy Scheuchzerio- Caricetea nigrae. W 213 r. powierzchnię siedliska zajętego oceniono na 2,13 ha, a siedliska potencjalnego na 3,42 ha. W 217 r. Liparis loeselii występował na powierzchni 2,56 ha, a siedlisko potencjalne wyznaczone zostało na powierzchni 3,66 ha. Wzrost powierzchni zajmowanego siedliska wynosi ok. 2%, a siedliska potencjalnego ok. 7% (Tab. 12). Liczebność populacji Liparis loeselii w obrębie stanowiska uległa istotnemu zmniejszeniu w ciągu ostatnich czterech lat. W pierwszym roku monitoringu stwierdzono obecność 1 174 pędów, a w ostatnim sezonie (217 r.) zaledwie 217 osobników. W 215 r., pomimo szczegółowych poszukiwań, nie potwierdzono występowania gatunku na tym stanowisku (Tab. 13). Ocena parametru stan populacji oraz wszystkich opisujących go wskaźników w latach 213 i 217 była właściwa (Tab. 14). Parametr stan siedliska oceniono źle (U2) w 213 r., a niezadowalająco (U1) w 217 r. W obrębie tego parametru najniżej oceniono nadmierną obecność wysokich, ekspansywnych bylin (U1) oraz średnią wysokość warstwy roślin zielnych (U1), przekraczającą przyjęte wartości dla stanowisk referencyjnych. Ponadto w 213 r. źle (U2) oceniono obecność miejsc sprzyjających rekrutacji siewek lipiennika Loesela i stopień uwodnienia podłoża, a w 217 r. obniżono do poziomu U1 oceny parametrów opisujących grubość zalegającego wojłoku oraz powierzchnię miejsc dogodnych do kiełkowania siewek (Tab. 15). Główną przyczyną wystąpienia opisanych problemów jest bardzo zły stan układu hydrologicznego w granicach przedmiotowego obiektu, spowodowany obecnością głębokich rowów melioracyjnych na jego granicy. 18

Perspektywy ochrony w 213 r. i 217 r. oceniono niezadowalająco. Głównym czynnikiem powodującym zagrożenie dla opisywanej populacji Liparis loeselii jest bardzo silne odwodnienie zasiedlanego płatu mechowiska wywołane obecnością głębokich rowów melioracyjnych na jego obrzeżach (Tab. 16). Na podstawie przyznanych poszczególnym parametrom ocen nadano odpowiednio następujące oceny ogólne: złą (U2) w 215 r. oraz niezadowalającą (U1) w 217 r. (Tab. 16). Zaleca się kontynuację monitoringu lipiennika Loesela na stanowisku Na zachód od Szuszalewa (193_6). Opisywana populacja charakteryzuje się bardzo dużą fluktuacją liczebności, a siedlisko wykazuje objawy silnego odwodnienia. W przypadku wystąpienia kolejnych katastrofalnych okresów suszy w przyszłości możliwy jest całkowity zanik Liparis loeselii. W celu skutecznej ochrony lipiennika Loesela na przedmiotowym stanowisku autorzy opracowania zalecają wdrożenie ekstensywnego użytkowania w obrębie areału siedliska zajętego. Ze względu na światłożądność i niską konkurencyjność lipiennika Loesela wskazane jest usunięcie zakrzaczeń i zadrzewień o największym zwarciu (szczególnie w zachodniej części płatu). Zabiegi te należy wykonywać obligatoryjnie przy użyciu sprzętu ręcznego, najlepiej w okresie zimowym, kiedy torfowisko jest zamarznięte. Należy podkreślić, że zarówno Liparis loeselii, jak i inne rzadkie oraz wymierające w Polsce gatunki roślin (np. Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca) rosnące na przedmiotowym obszarze negatywnie reagują na przejazd ciągników lub ratraków powodujących uszkadzania kępowej struktury mechowiska. Konieczne jest również zabezpieczenie warunków hydrologicznych na samym stanowisku i w jego bezpośrednim otoczeniu poprzez zaniechanie konserwacji i powstrzymanie się od dalszej, nawet niewielkiej rozbudowy istniejącej sieci rowów odwadniających. Autorzy opracowania zalecają podjęcie prac nad zahamowaniem odpływu wody z torfowiska poprzez zatamowanie lub częściowe zasypanie istniejących rowów drenujących zlokalizowanych na granicy opisywanego kompleksu. 19

4.1.4. Stanowisko Kamienna Nowa (193_4) Tab. 17. Powierzchnia siedliska potencjalnego oraz siedliska zajętego na stanowisku Kamienna Nowa 193_4 w latach 213, 215 i 217. [ha] 3 2 1 Kamienna Nowa 193_4 18,3 19,6 19,6 8,31 7,88 8,13 213 215 217 Powierzchnia potencjalna Powierzchnia zajęta Tab. 18. Liczebność populacji lipiennika Loesela na stanowisku Kamienna Nowa 193_4 w latach 213, 215 i 217 oraz suma miesięcznych opadów w tym okresie (stacja meteorologiczna w Szuszalewie). [mm] 2 179,2 18 4825 16 14 12 1 8 6 4 2 76,2 49,9 41,3 3 37,338,4 25,8 25,7 46,4 35,1 16,9 17,7 27,7 9,6 1,2 21,7 16,3 Kamienna Nowa 193_4 4,5 9,7 125,8 33 8,6 2,9 48 51,4 64,7 58,9 52,3 42,139,2 36,5 35,4 2,7 [osobniki] 6 5 123 4 3 1944 57,4 66,5 2 41,9 42 18,6 24,3 1 8,6 Liczebność gatunku Suma miesięcznych opadów atmosferycznych 2

Tab. 19. Ocena parametru stan populacji oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Kamienna Nowa 193_4 w latach 213, 215 i 217. Tab. 2. Ocena parametru stan siedliska oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Kamienna Nowa 193_4 w latach 213, 215 i 217. 21

Tab. 21. Ocena parametrów na stanowisku Kamienna Nowa 193_4 w latach 213, 215 i 217. W rozległym kompleksie torfowiskowym usytuowanym na północ od miejscowości Kamienna Nowa odnotowano występowanie licznej populacji lipiennika Loesela. Na opisywanym mechowisku w latach 213 217 powierzchnia siedliska zajętego przez Liparis loeselii nieznacznie spadła (o 2%), a powierzchnia siedliska potencjalnego wzrosła (o 4%) (Tab. 17). Liczebność populacji Liparis loeselii w obrębie stanowiska, podobnie jak powierzchnia zajętego siedliska, wykazywała tendencję spadkową. W pierwszym roku monitoringu (213) stwierdzono obecność 4 825, w drugim (215) 1 pędów, a w ostatnim sezonie (217) 1 944 osobników (Tab. 18). Prawdopodobną przyczyną znacznego spadku liczebności lipiennika Loesela w latach 213 215 były utrzymujące się na tym obszarze długie okresy suszy, w szczególności wiosną i latem 215 r. Wskazuje na to ponowny, istotny wzrost liczebności gatunku w 217 r. (w latach 216 i 217 opady atmosferyczne nie odbiegały w istotny sposób od średniej wieloletniej). Ocena parametru stan populacji oraz wszystkich opisujących go wskaźników w całym okresie trwania badań była właściwa (Tab. 19). W obrębie parametru stan siedliska, który został oceniony źle (U2) w 213 r. i 215 r., a właściwie (FV) w 217 r., odnotowano obniżenie ocen pięciu wskaźników: fragmentacja siedliska, stopień zarośnięcia siedliska, wysokie byliny, wysokość runi oraz stopień uwodnienia podłoża (Tab. 2). Fragmentacja siedliska oceniona została jako duża (stan zły U2) w latach 213 i 215, a w 217 r. jako średnia (stan niezadowalający U2). Poprawa oceny przedmiotowego parametru była bezpośrednio spowodowana usunięciem części krzewów i drzew w ramach zabiegów ochrony czynnej realizowanych w projekcie Life+. Źle (U2) oceniono również wskaźnik określający zwarcie roślinności drzewiastej i krzewiastej w latach 213 i 215, ale w 217 r., dzięki wskazanym wyżej działaniom 22

w ramach realizowanego projektu Life+, wskaźnik ten otrzymał ocenę właściwą (FV). Obecność wysokich bylin oraz średnią wysokość warstwy roślin zielnych oceniono we wszystkich sezonach monitoringowych niezadowalająco (U1). Powodem nadmiernego wzrostu przedstawicieli tej grupy roślin są prawdopodobnie zaburzone właściwości fizykochemiczne podłoża uwarunkowane przesuszeniem. W wyniku suszy panującej w 215 r. poziom wód gruntowych na całym obszarze górnego basenu doliny Biebrzy był bardzo niski (ocena zła U2). W pierwszym sezonie monitoringowym (213) oceniono go niezadowalająco (U2), natomiast w 217 r. wody zalegały w okolicach powierzchni gruntu i stan wskaźnika oceniono właściwie (FV). Parametr Perspektywy ochrony w dwóch pierwszych cyklach monitoringu (w latach 213 i 215) oceniono niezadowalająco, a w ostatnim sezonie, ze względu poprawę warunków świetlnych otrzymał on ocenę właściwą (FV) (Tab. 21). Na podstawie przyznanych poszczególnym parametrom ocen nadano odpowiednio następujące oceny ogólne: złą (U2) w latach 213 i 215 oraz właściwą (FV) w 217 r. (Tab. 21). Należy jednak zwrócić uwagę, że największe pogorszenie liczebności i stanu siedliska lipiennika Loesela nastąpiło w okresie 213-215 i było prawdopodobnie spowodowane ekstremalną suszą (wiosna i lato 215 r.), której negatywne skutki zostały dodatkowo spotęgowane przez rowy odwadniające zlokalizowane w rejonie stanowiska. Zaleca się kontynuację monitoringu lipiennika Loesela na stanowisku Kamienna Nowa (193_4). Liczna populacja taksonu zasiedla rozległy, stosunkowo dobrze zachowany kompleks torfowiskowy, charakteryzujący się jednak nieznacznymi zaburzeniami w obrębie układu hydrologicznego. Ze względu na niską stabilność warunków hydrologicznych w obrębie opisywanego torfowiska w przyszłości mogą się utrzymywać wahania stanu ochrony gatunku na opisywanym terenie. W celu skutecznej ochrony lipiennika Loesela na stanowisku Kamienna Nowa autorzy opracowania zalecają kontynuację ekstensywnego użytkowania (usuwanie zadrzewień i zakrzaczeń) w obrębie siedliska zajętego. Zabiegi te należy wykonywać obligatoryjnie przy użyciu sprzętu ręcznego, najlepiej w okresie zimowym, kiedy torfowisko jest zamarznięte. Należy podkreślić, że zarówno Liparis loeselii, jak i inne rzadkie oraz wymierające w Polsce gatunki roślin (np. Carex chordorrhiza, Carex dioica, Saxifraga hirculus) rosnące na przedmiotowym obszarze negatywnie reagują na przejazd ciągników lub ratraków powodujących uszkadzania kępowej struktury mechowiska.. Konieczne jest również zabezpieczenie warunków hydrologicznych na samym stanowisku i w jego bezpośrednim otoczeniu poprzez całkowite zaniechanie konserwacji i powstrzymanie się od dalszej, nawet niewielkiej rozbudowy istniejącej sieci rowów odwadniających. 23

4.1.5. Stanowisko Kamienna Stara (193_2) Tab. 22. Powierzchnia siedliska potencjalnego oraz siedliska zajętego na stanowisku Kamienna Stara 193_2 w latach 213, 215 i 217. [ha] 4,5 4, 3,5 3, 2,5 2, 1,5 1,,5, 2,5 Kamienna Stara 193_2 3,9 2,83 1,11 1,19 1,61 213 215 217 Powierzchnia potencjalna Powierzchnia zajęta Tab. 23. Liczebność populacji lipiennika Loesela na stanowisku Kamienna Stara 193_2 w latach 213, 215 i 217 oraz suma miesięcznych opadów w tym okresie (stacja meteorologiczna w Szuszalewie). [mm] 2 179,2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 26 76,2 Kamienna Stara 193_2 48 49,9 41,3 51,4 3 37,338,4 25,8 25,7 46,4 35,1 33 25,8 16,9 17,7 27,7 9,6 1,2 21,7 4,5 9,7 8,6 2,9 16,3 63 64,7 58,9 52,3 42,139,2 36,5 35,4 2,7 [osobniki] 7 57 6 5 123 4 57,4 66,5 3 41,9 2 42 18,6 24,3 1 8,6 Liczebność gatunku Suma miesięcznych opadów atmosferycznych 24

Tab. 24. Ocena parametru stan populacji oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Kamienna Stara 193_2 w latach 213, 215 i 217. Tab. 25. Ocena parametru stan siedliska oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Kamienna Stara 193_2 w latach 213, 215 i 217. 25

Tab. 26. Ocena parametrów na stanowisku Kamienna Stara 193_2 w latach 213, 215 i 217. W obrębie mechowiska położonego w sąsiedztwie ujścia rzeki Kamiennej do Biebrzy, w rejonie miejscowości Kamienna Stara populacja Liparis loeselii (193_2) w latach 213 217 charakteryzowała się znaczną dynamiką powierzchni zajętego siedliska (wzrost o ok. 45%) oraz siedliska potencjalnego (wzrost o blisko 3%) (Tab. 22). W trakcie prowadzenia monitoringu liczebność populacji Liparis loeselii w obrębie stanowiska nie uległa znacznym zmianom. W 213 r. odnotowano obecność 26 lipienników Loesela, w 215 r. 63 osobników tego gatunku, a w 217 r. 57 pędów Liparis loeselii (Tab. 23). Ocena parametru stan populacji w 213 r. była zła (U2), a w 215 i 217 r. niezadowalająca (U1) (Tab. 24). Dla parametru stan siedliska we wszystkich sezonach prowadzonego monitoringu nadano ocenę niezadowalającą (U1). O niskiej ocenie zadecydowały następujące wskaźniki: fragmentacja siedliska (w latach 215 i 217 ocena U1), wysokość runi (w 213 r. ocena U2, w latach 215 i 217 ocena U1), grubość wojłoku (w 217 r. ocena U1) oraz stopień uwodnienia podłoża (w latach 213 i 215 ocena U1). Warto zwrócić uwagę, że w 215 r. uwodnienie podłoża na opisywanym stanowisku oceniono najwyżej ze wszystkich monitorowanych populacji. Nie wynika to jednak z faktu, że mechowiska w granicach kompleksu zlokalizowanego przy ujściu rzeki Kamiennej są wyjątkowo dobrze zachowane. W rzeczywistości na terenie tym występuje rozbudowana (ale zarastająca) sieć szerokich i głębokich rowów odwadniających. Za wysoki (w porównaniu do pozostałych stanowisk)poziom uwodnienia na stanowisku w 215 r. odpowiada bezpośrednie sąsiedztwo koryta rzeki Biebrzy, które częściowo stabilizuje poziom wód na torfowisku. 26

Perspektywy ochrony stanowiska we wszystkich latach objętych monitoringiem oceniono niezadowalająco (U1), głównie z powodu opisanych wyżej problemów z uwodnieniem oraz niewielkiej liczebności populacji (Tab. 25). Na podstawie przyznanych poszczególnym parametrom ocen nadano odpowiednio następujące oceny ogólne: złą (U2) w latach 213 i 215 oraz niezadowalającą (U1) w 217 r. (Tab. 26). Zaleca się kontynuację monitoringu lipiennika Loesela na stanowisku Kamienna Stara (193_2). Nieliczna, ale stosunkowo stabilna populacja gatunku zasiedla fragment torfowiska poddany silnej presji na skutek intensywnie zaburzonego układu hydrologicznego. Bardzo prawdopodobne są dalsze wahania oceny stanu zachowania gatunku na stanowisku. W celu skutecznej ochrony lipiennika Loesela na tym stanowisku autorzy opracowania zalecają wdrożenie ekstensywnego użytkowania (usuwanie drzew i krzewów) na przeważającej części lub całości zajętego siedliska. Zabiegi te należy wykonywać obligatoryjnie przy użyciu sprzętu ręcznego, najlepiej w okresie zimowym, kiedy torfowisko jest zamarznięte. Zarówno Liparis loeselii, jak i inne rzadkie oraz wymierające w Polsce gatunki roślin (np. Carex dioica i in., m.in. z grupy mchów brunatnych) rosnące na przedmiotowym obszarze negatywnie reagują na zabiegi realizowane przy pomocy sprzętu ciężkiego (ciągniki, ratraki), którego przejazd powoduje uszkadzanie kępowej struktury mechowiska i może doprowadzić do ekstynkcji cennych elementów flory. Konieczne jest zabezpieczenie warunków hydrologicznych na samym stanowisku i w jego bezpośrednim otoczeniu poprzez zaniechanie konserwacji i powstrzymanie się od dalszej, nawet niewielkiej rozbudowy istniejącej sieci rowów odwadniających. Zalecanym i korzystnym z punktu widzenia rzadkich gatunków roślin związanych z mechowiskami byłoby częściowe zasypanie istniejących rowów, szczególnie w miejscach, gdzie są one najbardziej drożne. 27

4.1.6. Stanowisko Rogożynek (193_14) Tab. 27. Powierzchnia siedliska potencjalnego oraz siedliska zajętego na stanowisku Rogożynek 193_14 w latach 213, 215 i 217. ha 8 6 4 Rogożynek 193_14 4,59 6,23 2 b.d. 213 215 217 Powierzchnia potencjalna Powierzchnia zajęta Tab. 28. Liczebność populacji lipiennika Loesela na stanowisku Rogożynek 193_14 w latach 213, 215 i 217 oraz suma miesięcznych opadów w tym okresie (stacja meteorologiczna w Szuszalewie). [mm] Rogożynek 193_14 2 179,2 18 16 14 12 1 76,2 8 6 48 49,9 41,3 51,4 3 37,338,4 25,8 25,7 46,4 35,1 33 4 25,8 b.d. 16,9 17,7 2 27,7 9,6 1,2 21,7 4,5 9,7 8,6 2,9 16,3 1 64,7 58,9 52,3 42,139,2 36,5 35,4 2,7 [osobniki] 3 255 25 123 2 15 57,4 66,5 1 41,9 42 18,6 24,3 5 8,6 Liczebność gatunku Suma miesięcznych opadów atmosferycznych 28

Tab. 29. Ocena parametru stan populacji oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Rogożynek 193_14 w latach 215 i 217. Tab. 3. Ocena parametru stan siedliska oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Rogożynek 193_14 w latach 215 i 217. 29

Tab. 31. Ocena parametrów na stanowisku Rogożynek 193_14 w latach 215 i 217. Populację lipiennika Loesela koło Rogożynka (193_14) włączono do prowadzonego monitoringu w 215 r. Stwierdzono wtedy obecność jednego osobnika, obszar zajętego siedliska oszacowano na,1 ha, a obszar siedliska potencjalnego na 4,59 ha. W 217 r. powierzchnię zajętą oszacowano na,65 ha, natomiast powierzchnię potencjalną na 6,23 ha i równocześnie liczebność populacji wzrosła do poziomu 255 pędów (Tab. 27 i 28). Ocena parametru stan populacji w 215 r. była zła (U2), w 217 r. właściwa (FV) (Tab. 29). Dla parametru stan siedliska w 215 r. nadano ocenę złą (U2), a w 217 r. właściwą (FV). Powodem niskiej oceny w 215 r. była niewielka powierzchnia zajętego siedliska (U2), jego średnia fragmentacja (U1), stopień zarośnięcia przez roślinność drzewiastą i krzewiastą (U1) oraz w decydującym stopniu stopień uwodnienia (U2). W 217 r. wszystkie te wskaźniki oceniono właściwie (FV) (Tab. 3). Perspektywy ochrony stanowiska w 215 r. oceniono niezadowalająco, jednak ze względu na poprawę stanu zachowania siedliska oraz bardzo duży wzrost liczebności populacji Liparis loeselii względem 215r., parametr ten otrzymał w 217 r. ocenę właściwą (FV) (Tab. 31). Na podstawie przyznanych poszczególnym parametrom ocen nadano odpowiednio następujące oceny ogólne: złą (U2) w 215 r. oraz właściwą (FV) w 217 r. (Tab. 31). Zaleca się kontynuację monitoringu lipiennika Loesela na stanowisku Rogożynek (193_14). Nieliczna, ale charakteryzująca się znacznymi fluktuacjami populacja gatunku zasiedla jeden z najlepiej zachowanych fragmentów torfowisk niskich w dolinie górnej Biebrzy. W celu skutecznej ochrony lipiennika Loesela na stanowisku Rogożynek autorzy opracowania zalecają kontynuację monitoringu przedmiotowej populacji oraz powstrzymanie się od użytkowania siedliska. Obecny stan jego zachowania jest bardzo 3

dobry i w przypadku braku ingerencji ze strony człowieka prognozuje się jego dalsze utrzymanie na obecnym poziomie. Konieczne jest jednak zabezpieczenie warunków hydrologicznych w otoczeniu stanowiska poprzez zaniechanie budowy jakichkolwiek urządzeń służących przyspieszeniu odpływu wody z torfowiska lub jego sąsiedztwa. 31

4.1.7. Stanowisko Wyspa Jałowska (193_7) Tab. 32. Powierzchnia siedliska potencjalnego oraz siedliska zajętego na stanowisku Wyspa Jałowska 193_7 w latach 213, 215 i 217. [ha] 3, Wyspa Jałowska 193_7 2,81 2,8 2,81 2,5 2, 1,5 1,,5 1,22 1,2 1,31, 213 215 217 Powierzchnia potencjalna Powierzchnia zajęta Tab. 33. Liczebność populacji lipiennika Loesela na stanowisku Wyspa Jałowska 193_7 w latach 213, 215 i 217 oraz suma miesięcznych opadów w tym okresie (stacja meteorologiczna w Szuszalewie). [mm] 2 543 179,2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 76,2 49,9 41,3 3 37,338,4 25,8 25,7 46,4 35,1 16,9 17,7 27,7 9,6 1,2 21,7 16,3 Wyspa Jałowska 193_7 4,5 9,7 25,8 8,6 8 33 2,9 48 51,4 42,139,2 36,5 2,7 58,9 52,3 64,7 35,4 123 57,4 66,5 41,9 42 18,6 24,3 35 8,6 [osobniki] 6 5 4 3 2 1 Liczebność gatunku Suma miesięcznych opadów atmosferycznych 32

Tab. 34. Ocena parametru stan populacji oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Wyspa Jałowska 193_7 w latach 213, 215 i 217. Tab. 35. Ocena parametru stan siedliska oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Wyspa Jałowska 193_7 w latach 213, 215 i 217. 33

Tab. 36. Ocena parametrów na stanowisku Wyspa Jałowska 193_7 w latach 213, 215 i 217. W obrębie mechowiska położonego u zachodniego podnóża Wyspy Jałowskiej (193_7) populacja Liparis loeselii w latach 213-217 charakteryzowała się stosunkowo dużą stabilnością powierzchni zajmowanego siedliska (wzrost o ok. 7%) oraz siedliska potencjalnego (zmiany o charakterze marginalnym) (Tab. 32). W trakcie prowadzenia monitoringu liczebność populacji Liparis loeselii w obrębie stanowiska uległa istotnemu zmniejszeniu. W 213 r. odnotowano 543 lipienniki Loesela, w 215 r. tylko 8 osobników, a w 217 r. 35 pędów (Tab. 33). Panująca na badanym obszarze susza, w szczególności wiosną i latem 215 r. wpłynęła negatywnie na populację tego taksonu, a jej skutki spotęgowało funkcjonowanie rowów odwadniających położonych w bezpośrednim otoczeniu stanowiska. Ocena parametru stan populacji w 213 r. była właściwa (FV), w 215 r. zła (U2), natomiast w 217 r. niezadowalająca (U1) i za każdym razem determinowana przez liczebność gatunku na stanowisku (Tab. 34). Dla parametru stan siedliska w latach 213 i 215 nadano ocenę złą (U2), a w 217 r. niezadowalającą (U1). O niskiej ocenie w poszczególnych sezonach zadecydowały oceny większości wskaźników, z wyjątkiem tych opisujących wielkość siedliska oraz grubość warstwy wojłoku. Głównymi i podstawowymi przyczynami zaburzeń obserwowanych na stanowisku w poszczególnych latach był nadmierny udział krzewów i drzew oraz zbyt niskie uwodnienie siedliska, w szczególności niski poziom wód gruntowych wywołany panującą w tym okresie suszą (Tab. 35). Perspektywy ochrony stanowiska we wszystkich latach objętych monitoringiem oceniono niezadowalająco, głównie z powodu ekspansji roślinności krzewiastej, drzewiastej oraz dużych bylin, a także okresowych problemów z uwodnieniem torfowiska (Tab. 36). 34

Na podstawie przyznanych poszczególnym parametrom ocen nadano odpowiednio następujące oceny ogólne: złą (U2) w 213 i 215 r. oraz niezadowalającą (U1) w 217 r. (Tab. 36). Zaleca się kontynuację monitoringu lipiennika Loesela na stanowisku Wyspa Jałowska (193_7). Nieliczna, charakteryzująca się znacznymi fluktuacjami populacja gatunku zasiedla fragment torfowiska poddany silnej presji ze strony ekspansywnej roślinności krzewiastej i drzewiastej. Bardzo prawdopodobne są dalsze wahania (szczególnie spadek) oceny stanu zachowania gatunku na stanowisku. W celu podjęcia prób ochrony lipiennika Loesela na przedmiotowym stanowisku autorzy opracowania zalecają wdrożenie zabiegów ochrony czynnej polegających na systematycznym usuwaniu zakrzaczeń i zadrzewień na przeważającej części lub całości zajętego siedliska. Zabiegi te należy wykonywać obligatoryjnie przy użyciu sprzętu ręcznego, najlepiej w okresie zimowym, kiedy torfowisko jest zamarznięte. Liparis loeselii, jak i inne rzadkie oraz wymierające w Polsce taksony roślin (np. Carex dioica, Baeothryon alpinum, Dactylorhiza incarnata ssp. ochroleuca) rosnące na przedmiotowym obszarze negatywnie reagują na przejazd sprzętu ciężkiego (ciągniki, ratraki), który powoduje uszkadzanie kępowej struktury mechowiska i może doprowadzić do ekstynkcji cennych elementów flory. Konieczne jest również zabezpieczenie warunków hydrologicznych na samym stanowisku i w jego bezpośrednim otoczeniu poprzez zaniechanie konserwacji i powstrzymanie się od dalszej, nawet niewielkiej rozbudowy istniejącej sieci rowów odwadniających, a także podjęcie próby spowolnienia odpływu wód z torfowiska przez obecnie istniejący system melioracyjny. 35

4.1.8. Stanowisko Nowy Lipsk (193_8) Tab. 37. Powierzchnia siedliska potencjalnego oraz siedliska zajętego na stanowisku Nowy Lipsk 193_8 w latach 213, 215 i 217. [ha] 25 225 2 175 15 125 1 75 5 25 Nowy Lipsk 193_8 23,53 232,4 236,82 127,58 65,32 71,18 213 215 217 Powierzchnia potencjalna Powierzchnia zajęta Tab. 38. Liczebność populacji lipiennika Loesela na stanowisku Nowy Lipsk 193_8 w latach 213, 215 i 217 oraz suma miesięcznych opadów w tym okresie (stacja meteorologiczna w Szuszalewie). [mm] Nowy Lipsk 193_8 2 179,2 18 16 14 12 1 76,2 8 6 48 49,9 41,3 51,4 3 37,338,4 25,8 25,7 46,4 35,1 33 4 25,8 16,9 17,7 2 3 27,7 9,6 1,2 21,7 4,5 9,7 8,6 2,9 1 16,3 64,7 58,9 52,3 42,139,2 36,5 35,4 2,7 [osobniki] 42 45 4 35 123 3 25 57,4 66,5 2 15 41,9 1 42 24,3 18,6 5 8,6 Liczebność gatunku Suma miesięcznych opadów atmosferycznych 36

Tab. 39. Ocena parametru stan populacji oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Nowy Lipsk 193_8 w latach 213, 215 i 217. Tab. 4. Ocena parametru stan siedliska oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Nowy Lipsk 193_8 w latach 213, 215 i 217. 37

Tab. 41. Ocena parametrów na stanowisku Nowy Lipsk 193_8 w latach 213, 215 i 217. Na mechowisku usytuowanym w rejonie Nowego Lipska lipiennik Loesela występuje licznie, ale w bardzo dużym rozproszeniu. W latach 213 217 powierzchnia siedliska potencjalnego nieznacznie wzrosła (o 2,6%), głównie w rejonie północno-wschodniego krańca opisywanego płatu, gdzie w ramach zabiegów ochrony czynnej objętych projektem Life+ odkrzaczono znaczny fragment silnie zarośniętego mechowiska. Równocześnie powierzchnia zajęta przez Liparis loeselii drastycznie spadła w latach 213 215 prawie o 5% (ze 127,58 ha do 65,32 ha), a do 217 r. ponownie wzrosła osiągając poziom 71,18 ha (również na skutek działań prowadzonych w ramach projektu Life+). Łącznie w latach 213 217 powierzchnia zajętego siedliska zmniejszyła się o 44%. Za zanik na znacznej powierzchni lipienników Loesela w tym okresie odpowiadają susze i wywołany nimi bardzo niski poziom wód gruntowych w obrębie opisywanego stanowiska (Tab. 37). Liczebność populacji Liparis loeselii w obrębie stanowiska wykazywała bardzo dużą fluktuację. W pierwszym roku monitoringu (213) stwierdzono obecność 3 pędów, w drugim roku (215) odnotowano 1 osobników, a w ostatnim sezonie (217) zaobserwowano występowanie aż 42 lipienników Loesela. (Tab. 38). Średnie zagęszczenie L. loeselii w okresie 213 217 wzrosło z około 2,6 os./ha do 59 os./ha. Ocena parametru stan populacji oraz wszystkich opisujących go wskaźników w latach 213 i 217 była właściwa. W 215 r. na skutek suszy panującej w obrębie górnego basenu doliny Biebrzy obniżono przedmiotową ocenę do poziomu niezadowalającego U1 (Tab. 39). Dla parametru stan siedliska w 213 r. nadano ocenę niezadowalającą, w 215 r. złą (U2), a w 217 r. właściwą (FV). Wpływ na obniżenie oceny parametru w latach 213 i 215 miały wskaźniki opisujące grubość wojłoku i zasobność miejsc dogodnych do rekrutacji siewek. Główną przyczyną większości zaburzeń był bardzo niski poziom wód gruntowych wywołany 38

panującą w tym okresie suszą. Nawet krótkotrwałe przesychanie torfowiska powoduje wzrost dostępności azotu i fosforu, a tym samym sprzyja rozwojowi ekspansywnej roślinności (Tab. 4). Perspektywy ochrony stanowiska w dwóch pierwszych latach objętych monitoringiem oceniono niezadowalająco, głównie z powodu ekspansji roślinności krzewiastej, drzewiastej oraz dużych bylin, a także okresowych problemów z uwodnieniem torfowiska. W 217 r. zdecydowano się nadać temu parametrowi ocenę właściwą (Tab. 41). Na podstawie przyznanych poszczególnym parametrom ocen nadano odpowiednio następujące oceny ogólne: niezadowalającą (U1) w 213 r., złą (U2) w 215 r. i właściwą (FV) w 217 r. (Tab. 41). Należy kontynuować monitoring lipiennika Loesela na stanowisku Nowy Lipsk (193_8). Liczna, ale charakteryzująca się znacznymi fluktuacjami populacja gatunku zasiedla bardzo rozległy, stosunkowo dobrze zachowany kompleks torfowiskowy, w obrębie którego występują jednak zaburzenia układu hydrologicznego wynikające z obecności rowów odwadniających. Bardzo prawdopodobne są dalsze wahania oceny stanu zachowania gatunku na tym stanowisku. W celu skutecznej ochrony lipiennika Loesela na stanowisku Nowy Lipsk autorzy opracowania zalecają wdrożenie ekstensywnego użytkowania kośnego na przeważającej części zajętego siedliska, poprzedzając je zabiegami usunięcia krzewów oraz nalotu i podrostu drzew. Prowadzone do tej pory działania w ramach projektu Life+ zmniejszyły udział roślinności krzewiastej i drzewiastej w obrębie północnej i północno-wschodniej części stanowiska. Ze względu na ochronę lipiennika Loesla wskazane jest usunięcie z pozostałej powierzchni stanowiska zakrzaczeń i zadrzewień o największym zwarciu oraz późniejsze ekstensywne (raz na 2-3 lata) użytkowanie kośne zapobiegające ponownemu rozwojowi gatunków ekspansywnych. Zabiegi te należy wykonywać obligatoryjnie przy użyciu sprzętu ręcznego, najlepiej w okresie późnego lata (sierpień-wrzesień), kiedy lipiennik Loesela kończy wegetację. Liparis loeselii i inne rzadkie oraz wymierające w Polsce gatunki roślin (np. Carex dioica, Carex chordorrhiza, Carex limosa) rosnące na przedmiotowym obszarze negatywnie reagują na koszenie mechaniczne realizowane przy pomocy sprzętu ciężkiego (ciągniki, ratraki). Użycie ciężkich pojazdów kołowych lub gąsienicowych powoduje uszkadzanie kępowej struktury mechowiska i może doprowadzić do ekstynkcji cennych elementów flory. Konieczne jest również zabezpieczenie warunków hydrologicznych na samym stanowisku i w jego bezpośrednim otoczeniu poprzez zaniechanie konserwacji i powstrzymanie się od dalszej, nawet niewielkiej rozbudowy istniejących rowów odwadniających. 39

4.1.9. Stanowisko Kropiwno nieużytkowane (193_3.2) Tab. 42. Powierzchnia siedliska potencjalnego oraz siedliska zajętego na stanowisku Kropiwno nieużytkowane 193_3.2 w latach 213, 215 i 217. [ha] 6, Kropiwno - nieużytkowane 193_3.2 56,27 56,32 56,32 4, 2, 12,98 13,53 12,44, 213 215 217 Powierzchnia potencjalna Powierzchnia zajęta Tab. 43. Liczebność populacji lipiennika Loesela na stanowisku Kropiwno nieużytkowane 193_3.2 w latach 213, 215 i 217 oraz suma miesięcznych opadów w tym okresie (stacja meteorologiczna w Szuszalewie). [mm] 2 179,2 18 255 16 14 12 1 8 6 4 2 76,2 49,9 41,3 3 37,338,4 25,8 25,7 46,4 35,1 16,9 17,7 27,7 9,6 1,2 21,7 16,3 Kropiwno nieużytkowane 193_3.2 4,5 9,7 25,8 8,6 35 33 2,9 48 51,4 42,139,2 36,5 2,7 58,9 52,3 64,7 35,4 [osobniki] 25 2 1755 123 15 57,4 66,5 1 41,9 5 42 24,3 18,6 8,6 Liczebność gatunku Suma miesięcznych opadów atmosferycznych 4

Tab. 44. Ocena parametru stan populacji oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Kropiwno nieużytkowane 193_3.2 w latach 213, 215 i 217. Tab. 45. Ocena parametru stan siedliska oraz opisujących go wskaźników na stanowisku Kropiwno nieużytkowane 193_3.2 w latach 213, 215 i 217. 41