OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN 978-83-61416-92-0 Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław 2014 4

SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie... 7 2. Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska...13 3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne....19 4. Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku...71 5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia...79 6. Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej...89 7. Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej...159 8. Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych...235 9. Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego...321 10. Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową...349 11. Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego...359 12. Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych...367 13. Agata Sady Badania archeobotaniczne...395 14. Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie...419 5

15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza...425 16. Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych...439 17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska...451 Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku...457 Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską) 6

AGATA SADY WYNIKI ANALIZY ODCISKÓW ROŚLINNYCH ZACHOWANYCH NA POLEPIE Do analizy archeobotanicznej dostarczono 17 prób polepy. Polepę pobrano z 16 obiektów odkrytych podczas prac archeologicznych prowadzonych w roku 2007 na stanowisku Wrocław-Widawa 17. Polepa wystąpiła w różnych pod względem funkcji obiektach. Były to: piec do wypału ceramiki, wapiennik, paleniska, studnie, doły posłupowe, budynki oraz sześć obiektów o nieokreślonej funkcji. Chronologicznie trzy obiekty były związane z kulturą łużycką, osiem z okresem wpływów rzymskich, dwa to budynki wczesnośredniowieczne. Dwa kolejne to obiekty o chronologii kultura łużycka/kultura przeworska. Jeden obiekt nie miał ustalonej chronologii. Zestawienie badanych prób, obiektów, z których pochodziły, oraz liczby grud przedstawiono w tab. 1. Ogółem przebadano 258 grud polepy. Ich liczba w poszczególnych próbach i obiektach była różna. Najmniej fragmentów pochodziło z wczesnośredniowiecznych budynków (7 grud), najwięcej wydobyto z obiektu 383, datowanego na okres wpływów rzymskich (189 grud). Fragmenty polepy oczyszczono za pomocą miękkiego pędzla i obserwowano ich powierzchnię pod powiększeniem za pomocą mikroskopu stereoskopowego. Grud nie rozbijano. Na prawie wszystkich badanych grudach polepy znajdowały się odciski sieczki, czyli ślady po fragmentach liści, plew, źdźbeł zbóż lub/i traw dzikich (Cerealia indet./poaceae indet.), jak również odciski ziarniaków zbóż bliżej nieokreślonych (Cerealia indet.). Liczne odciski fragmentów słomy i kawałków ziarniaków świadczą o tym, że do gliny jako domieszkę schudzającą dodawano przede wszystkim pozostałości po omłotach (Lityńska-Zając 2008). Na polepie pochodzącej z obiektów kultury łużyckiej zachowały się głównie odciski fragmentów źdźbeł i liści zbóż lub/i traw dzikich (Cerealia indet./poaceae indet.) oraz odciski ziarniaków zbóż bliżej nieokreślonych (Cerealia indet.). W obiekcie 214 stwierdzono jedynie odciski elementów konstrukcyjnych, czyli taksonomicznie nieoznaczalne odciski gałęzi i dranic. Ślady te zachowały się na zewnętrznych powierzchniach grud. Na podstawie nielicznych zidentyfikowanych odcisków można przypuszczać, że ludność kultury łużyckiej uprawiała proso (Panicum miliaceum), jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare) oraz pszenicę (Triticum sp.). Obecne były również ślady owsa (Avena sp.). Wyniki analizy polepy z obiektów kultury łużyckiej przedstawiono w tab. 2. W próbach polepy o chronologii kultura łużycka/kultura przeworska (tab. 3) stwierdzono obecność odcisków jęczmienia (Hordeum vulgare), pszenicy zwyczajnej (Triticum aestivum), pszenic oplewionych (Triticum monococcum/dicoccon) oraz owsa (Avena sp.). Najliczniej wystąpiły odciski sieczki (Cerealia indet./poaceae indet.). Poza tym na badanych grudach zaobserwowano odciski elementów konstrukcyjnych. Z nawarstwień datowanych na okres kultury przeworskiej pochodziło najwięcej fragmentów polepy. Przebadano ogółem 223 grudy. Ze zbóż 419

AGATA SADY odnotowano obecność śladów po ziarniakach i fragmentach kłosów należących do jęczmienia zwyczajnego (Hordeum vulgare). Gatunek ten wystąpił najliczniej wśród oznaczonych taksonów. W próbie nr M/1402/07 z obiektu 315 na podstawie odcisku fragmentu osadki kłosowej zidentyfikowano pszenicę zwyczajną (Triticum aestivum). Poza tym znaleziono ślady pszenic i owsa w postaci kilku odbić ziarniaków. Większość zaobserwowanych odcisków należała do ziarniaków zbóż, jednak ze względu na brak charakterystycznych cech zaliczono je ogólnie do zbóż bliżej nieokreślonych (Cerealia indet.). We wszystkich próbach wystąpiły ślady domieszki roślinnej, a w trzech obiektach (178, 316 i 383) odciski elementów konstrukcyjnych (tab. 4). W dwóch próbach z obiektów wczesnośredniowiecznych, podobnie jak w wyżej opisanych materiałach, dominowały odciski fragmentów wegetatywnych zbóż lub/i traw dzikich (Cerealia indet./poaceae indet.). Większość odcisków ziarniaków zaliczono jedynie do zbóż (Cerealia indet.). Oznaczono jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare) i pszenicę (Triticum sp.). Ślady po elementach budowli zachowały się na grudach z obiektu 307 (tab. 5). Na polepie z obiektu 255, o nieustalonej chronologii, wystąpiły nieliczne odciski (tab. 6). Większość z nich to ślady sieczki. Na podstawie jednego odcisku ziarniaka oznaczono pszenicę (Triticum sp.). Stwierdzono również obecność śladów owsa (Avena sp.). Badanie odcisków zachowanych na polepie ma dwa cele. Przede wszystkim ma dostarczyć informacji o roślinach użytkowanych przez daną kulturę archeologiczną na stanowisku, a także uzupełnić wiedzę o roślinach uzyskaną przez analizę innych szczątków (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005). Nie można twierdzić, że skład jakościowy badanych prób odzwierciedla bezpośrednio strukturę upraw w poszczególnych okresach pradziejowych, jest on jednak częściowo zgodny z innymi obserwacjami botanicznymi (Lityńska- -Zając 2009). Najczęściej znajdowanym gatunkiem w całym okresie pradziejów był jęczmień zwyczajny (Lityńska-Zając 2009; Wasylikowa i in. 2002). Wysoką pozycję utrzymywał on w starszych odcinkach chronologicznych i dopiero we wczesnym średniowieczu spadł na czwarte miejsce po pszenicy zwyczajnej, prosie i życie. Jego faktyczny udział w uprawach w stosunku do innych gatunków mógł być jednak niższy, niż to wynika z podawanych w literaturze wartości, ponieważ dość wysoka jego pozycja była rezultatem opracowań odcisków na polepie, a odciski jęczmienia są łatwiejsze do oznaczenia niż pszenic (Wasylikowa i in. 2002). Nie można precyzyjnie określić, do jakiego gatunku należą znalezione w badanych materiałach ślady owsa (Avena sp.), ponieważ możliwe jest to jedynie na podstawie ziarniaków z zachowaną nasadą plewki dolnej. Obecność owsa w obiektach datowanych na kulturę łużycką może wskazywać, że występował on jako chwast w zasiewach zbóż. Owies zwyczajny (Avena sativa) notowany jest od końca epoki brązu, najczęściej jako domieszka w uprawach jęczmienia i płaskurki. Większą rolę zaczął odgrywać dopiero w późnym okresie rzymskim (Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005). Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie ze stanowiska Wrocław-Widawa 17 są skromne. Związane to jest z ilością domieszki dodawanej do polepy oraz z tym, że grud nie rozbijano, a część odcisków na powierzchni uległa zatarciu. LITERATURA Lityńska-Zając M. 2008 Badania odcisków roślinnych na polepie ze stanowiska kultury łużyckiej w Zakrzowie, powiat Krapkowice, (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, z. 7: Badania na autostradzie A4, cz. V, Wrocław, s. 211 214. 2009 Przyczynek do historii upraw zbożowych na podstawie analizy odcisków roślinnych na polepie z wielokulturowego stanowiska Wojkowice 15, powiat Wrocław, (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, z. 9: Badania na autostradzie A4, cz. VII, Wrocław, s. 169 178. Lityńska-Zając M., Wasylikowa K. 2005 Przewodnik do badań archeobotanicznych, Vademecum Geobotanicum, Poznań. Wasylikowa K., Lityńska-Zając M., Bieniek A., Gluza I. 2002 Archeobotaniczne badania nad trawami, (w:) L. Frey (red.), Polska księga traw, Kraków, s. 39 52. 420

WYNIKI ANALIZY ODCISKÓW ROŚLINNYCH ZACHOWANYCH NA POLEPIE... Tab. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Zestawienie liczby grud polepy w badanych próbach Table 1. Site Wrocław-Widawa 17. Number of daug lumps in examined samples Nr obiektu Funkcja obiektu Nr inw. próby Liczba grud polepy Łącznie Kultura łużycka 118 piec do wypału ceramiki M/542/07 3 M/566/07 6 141 nieokreślona M/636/07 1 214 nieokreślona M/1493/07 1 Kultura łużycka/kultura przeworska 114 nieokreślona M/572/07 2 1055 wapiennik M/3120/07 6 Okres wpływów rzymskich, kultura przeworska 178 dół posłupowy M/614/07 3 309 palenisko M/1480/07 1 312 nieokreślona M/1211/07 15 315 palenisko M/1402/07 4 316 palenisko M/1215/07 6 321 nieokreślona M/1403/07 3 383 nieokreślona M/1605/07 189 556 studnia M/2064/07 2 Wczesne średniowiecze 270 budynek M/1048/07 5 307 budynek M/1539/07 2 Chronologia nieokreślona 255 dół posłupowy P/1029/07 9 9 11 8 223 Razem 258 7 Tab. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyniki analizy odcisków zachowanych na polepie z obiektów kultury łużyckiej: od odcisk; z ziarniak Table 2. Site Wrocław-Widawa 17. Results of the analysis of imprints preserved on daub from Lusatian culture objects: od imprint; z grain Obiekt 118 141 214 Nr inw. próby Łącznie M/542/07 M/566/07 M/636/07 M/1493/07 Takson Panicum miliaceum - 1 od z - - 1 od z Hordeum vulgare - - 4 od z - 4 od z Triticum sp. - 1 od z 2 od z - 3 od z Avena sp. - - 2 od z - 2 od z Cerealia indet. 3 od z 4 od z 4 od z - 11 od z Cerealia indet./poaceae indet. + + + - + Odciski elementów konstrukcyjnych + + + + + 421

AGATA SADY Tab. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyniki analizy odcisków zachowanych na polepie z obiektów okresu rzymskiego: od odcisk; fr fragment; kł kłos; kłs kłosek; os osadka; z ziarniak; + obecne Table 4. Site Wrocław-Widawa 17. Results of the analysis of imprints preserved on pugging from objects from the period of Roman influence: od imprint; fr fragment; kł spike; kłs spikelet; os rachis; z grain; + present Obiekt 178 309 312 315 316 321 383 556 Łącznie Nr inw. próby M/614/07 M/1480/07 M/1211/07 M/1402/07 M/1215/07 M/1403/07 M/1605/07 M/2064/07 Takson Hordeum vulgare 8 od z 2 od fr kł - 1 od z - - - 4 od z 10 od fr kł - 13 od z 12 od fr kł cf. Hordeum vulgare 2 od z - - - - - - 2 od z Triticum aestivum - - - 1 od fr os - - - - 1 od fr os Triticum sp. - - - - - - 1 od z - 1 od z cf. Triticum sp 1 od z - - - - - 1 od kłs - 1 od z 1 od kłs Avena sp. - 2 od z - - - - - - 2 od z cf. Avena sp. 1 od z - - - - - 1 od z - 2 od z Cerealia indet. 11 od z 1 od z 3 od z 1 od z 1 od z 2 od z 5 od z - 24 od z 3 od fr kł 3 od fr kł (Cerealia indet./poaceae indet.) + + + + + + + + + Odciski elementów konstrukcyjnych + - - - + - + - + 422

WYNIKI ANALIZY ODCISKÓW ROŚLINNYCH ZACHOWANYCH NA POLEPIE... Tab. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyniki analizy odcisków zachowanych na polepie z obiektów kultury łużyckiej/kultury przeworskiej: od odcisk; fr fragment; kł kłos; kłs kłosek; z ziarniak; + obecne Table 3. Site Wrocław-Widawa 17. Results of the analysis of imprints preserved on daub from Lusatian culture/przeworsk culture objects: od imprint; fr fragment; kł spike; kłs spikelet; z grain; + present Obiekt 114 1055 Nr inw. próby M/572/07 M/3120/07 Łącznie Takson Hordeum vulgare 5 od z - 5 od z Triticum aestivum 1 od fr kł - 1 od fr kł Triticum monococcum/dicoccon 1 od kłs - 1 od kłs cf. Triticum sp. 1 od fr z 1 od fr z 2 od z Avena sp. - 2 od z 2 od z Cerealia indet. 5 od z 7 od z 12 od z Poaceae indet. - 1 od z 1 od z Cerealia indet./poaceae indet. + + + Tab 5 Stanowisko Wrocław-Widawa 17 Wyniki analizy odcisków zachowanych na polepie z obiektów wczesnośredniowiecznych: od odcisk; z ziarniak; + obecne Table 5 Site Wrocław-Widawa 17 Results of the analysis of plant imprints preserved on daub from early-medieval objects: od imprint; z grain; + present Obiekt 270 307 Nr inw próby Łącznie M/1048/07 M/1539/07 Takson Hordeum vulgare 1 od z 1 od z cf Hordeum vulgare 1 od z 1 od z Triticum sp 1 od z 1od z cf Triticum sp 1 od z 1 od z Cerealia indet 4 od z 9 od z 13 od z Cerealia indet/poaceae indet + + + Odciski elementów konstrukcyjnych + + Tab. 6. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyniki analizy odcisków zachowanych na polepie z obiektu 255, o nieustalonej chronologii: od odcisk; z ziarniak; + obecne Table 6. Site Wrocław-Widawa 17. Results of the analysis of plant imprints preserved on daub from object no. 255 of undetermined chronology: od imprint; z grain; + present Obiekt 255 Nr inw. próby M/1029/07 Takson Triticum sp. 1 od z Avena sp. 2 od z Cerealia indet./poaceae indet. + Odciski elementów konstrukcyjnych + 423

AGATA SADY AGATA SADY RESULTS OF THE ANALYSIS OF PLANT IMPRINTS PRESERVED ON DAUB The study presents the results of the analysis of plants imprints preserved on daub fragments acquired from objects of different chronologies at site no. 17 in Wrocław-Widawa. Chronologically the objects belong to Lusatian culture, Lusatian culture/przeworsk culture, the period of Roman influence and the early Middle Ages. Altogether 17 samples of daub acquired in 16 objects were analysed, which provided 258 lumps. Their number in particular samples and objects differed. The smallest number was acquired in early-medieval buildings (7 lumps), while the biggest from object no. 383 dated to the period of Roman influence (189 lumps). The most numerous were the traces of fragments of leaves, chaff, cereal and/or wild grass stalks (Cerealia indet./poaceae indet.) as well as grains (caryopses) of unidentified cereal (Cerealia indet.). Imprints of construction elements (e.g. branches, shingles) were also observed. Imprints of millet (Panicum miliaceum), barley (Hordeum vulgare) and wheat (Triticum sp.) were identified on the daub from the Lusatian culture objects. The material dated to Lusatian culture/przeworsk culture provided the imprints of barley (Hordeum vulgare), common wheat (Triticum aestivum), einkorn wheats (Triticum monococcum/t. dicoccon) and oat (Avena sp.). Barley was the species most frequently found in the pugging from Roman objects, which also provided traces of wheat and oat in the forms of grain imprints. The two samples from the early-medieval objects were predominated by imprints of vegetative fragments of cereal and/or wild grass (Cerealia indet./ Poaceae indet.). Most grain imprints were classified solely as cereal (Cerealia indet.). Imprints of barley (Hordeum vulgare) and wheat (Triticum sp.) were identified. The pugging of object no. 255 of undetermined chronology provided few imprints, most of which were traces of chaff. One grain imprint was identified as wheat (Triticum sp.). 424