Na początku lat 70. XX wieku nastąpił gwałtowny rozwój badań wiktymologicznych w związku z coraz większym zainteresowaniem pokrzywdzonych przestępstwem, przy jednoczesnym akcentowaniu konieczności respektowania praw oskarżonych. Doprowadziło to także do rozwoju regulacji prawnych zarówno w kraju, jak i na płaszczyźnie międzynarodowej, mających na celu ochronę osób pokrzywdzonych przestępstwem. Podstawowym celem było wzmocnienie roli ofiary przestępstwa, zapewnienie jej konkretnych uprawnień i zabezpieczenie jej interesów. Także Komisja Wspólnot Europejskich dąży do ujednolicenia w tym zakresie porządku prawnego oraz zapewnienia pokrzywdzonym jednakowych uprawnień i efektywnej ochrony, aby prawo do odszkodowania mieli także ci obywatele Unii Europejskiej, którzy stali się ofiarą czynu zabronionego w kraju innym niż ich ojczysty. Ochrona osoby pokrzywdzonej przestępstwem polega na zapobieganiu jej wtórnej wiktymizacji i udzielaniu jej pomocy w trakcie procesu. Pokrzywdzony przestępstwem doznaje szkód natury ekonomicznej, społecznej, cielesnej, psychicznej i moralnej. Trudno zatem jednoznacznie określić, jakie i w jakiej wysokości szkody powstały w wyniku popełnienia przestępstwa. Często szkody takie ujawniają się później albo istnieją trudności z wyrażeniem ich w pieniądzu dla uzyskania ich rekompensaty. W wielu przypadkach ofiary unikają otwartego dochodzenia roszczeń ze względu na ich wstydliwą naturę, zwłaszcza gdy dotyczą seksualnej sfery człowieka. Jednak aby umożliwić pokrzywdzonemu realizację uprawnień, należy wyposażyć go w środki zapewniające mu aktywny udział w toczącym się postępowaniu. Dlatego istotnym elementem uprawnień pokrzywdzonego jest prawo do dochodzenia roszczeń majątkowych wynikających z popełnionego przestępstwa. Proces karny może służyć nie tylko do egzekwowania odpowie- 13
dzialności karnej za popełniony czyn przestępny, ale także do dochodzenia roszczeń cywilnych wynikających z popełnionego przestępstwa. Służy temu instytucja procesu adhezyjnego w ramach procesu karnego. Powództwo przydatkowe stanowi wdzięczny przedmiot analizy w ramach ogólnej teorii prawnej pod względem porównawczym z uwagi na wspólne pola badawcze procesu karnego i cywilnego 1. W celu poznania i badania poszczególnych instytucji zachodzi potrzeba korzystania z różnych dziedzin wiedzy, uznając za kryterium konstytucyjne prawo do ochrony przed organami państwa 2. Odpowiedzialność to obowiązek ponoszenia przewidzianych przez przepisy prawne konsekwencji zachowania się własnego lub innych osób. W zależności od przyjętego dla jej ustalenia kryterium rozróżnia się wiele rodzajów odpowiedzialności: cywilną, karną, konstytucyjną, polityczną, prawną itp. 3 W procesie karnym przede wszystkim jest egzekwowana odpowiedzialność karna, czyli odpowiedzialność sprawcy czynu społecznie niebezpiecznego, zabronionego pod groźbą kary przez ustawę. Jednak ze względów ekonomiki należy pokrzywdzonemu zapewnić możliwość egzekwowania także odpowiedzialności cywilnej. I właśnie powództwo cywilne jest instytucją służącą dochodzeniu tej odpowiedzialności cywilnej na drodze procesu karnego w sytuacji popełnienia przestępstwa bez konieczności wytaczania odrębnego procesu cywilnego. Artykuł 47 Konstytucji gwarantuje, że: każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz decydowania o swoim życiu osobistym. Oznacza to prawo do wolności od bycia ofiarą, tym samym prawo do właściwej pomocy w chwili usiłowania lub dokonania czynu niegodnego z prawem. Zatem pokrzywdzony będący ofiarą może. skorzystać zarówno z procedur prawa karnego, jak i wynikających z prawa cywilnego w zakresie wyrządzonej mu szkody. Niezależnie od ochrony przewidzianej w innych ustawach kodeks cywilny chroni w art. 23 dobra osobiste człowieka: zdrowie, wolność, cześć, swobodę sumienia, nietykalność mieszkania. Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, a także usunięcia jego skutków. Może także na zasadach przewidzianych w art. 24 k.c. żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy na wskazany społeczny cel. Roszczenia majątkowe wynikające z przestępstwa mogą być do-. 1. Por. M. Sawczuk, Teoria ogólna procesu (w:) Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa, t. 2, red. L. Antonowicz, H. Groszyk, M. Sawczuk, W. Skrzydło, T. Bojarski, Lublin 1998, s. 189 i n. 2 Z. Resich, Istota procesu cywilnego, Warszawa 1985, s. 224 i n. 3 W. Lang, Struktura odpowiedzialności prawnej, Toruń 1968, s. 11 12. 14
chodzone w postępowaniu cywilnym albo w wypadkach w ustawie przewidzianych w postępowaniu karnym (art. 12 k.p.c.) 4. Możliwość egzekwowania uprawnień wynikających z bycia pokrzywdzonym ma szczególne znaczenie obecnie, kiedy coraz większą rolę odgrywa wiktymologia. Ta dziedzina nauki zajmuje się ofiarami przestępstw i predestynacją do stania się ofiarą, a także sposobami kształtowania nowego sposobu ich postrzegania i kierunków niesienia im pomocy. Konieczne stało się w związku z tym stworzenie systemu prawnego, który uczyni taką pomoc efektywną. Zainteresowanie się ofiarą przestępstwa spowodowało, oprócz próby udzielania pomocy prawnej i prób umożliwienia powrotu pokrzywdzonego do normalnego życia, większy nacisk na zmniejszenie skutków popełnionego przestępstwa dla pokrzywdzonego, a tym samym umożliwienie uzyskania naprawienia szkody w trakcie procesu toczącego się przed sądem karnym. Zapewnienie pokrzywdzonemu aktywnego udziału w toczącym się postępowaniu podnosi efektywność ochrony sądowej udzielanej mu w procesie karnym. Możliwość jednoczesnego dochodzenia odpowiedzialności karnej i cywilnej wynika z ogólnej teorii procesu zakładającej, że pewne instytucje w poszczególnych postępowaniach są wspólne i powinny czerpać wzajemnie z uregulowań w tym zakresie. Jeszcze w uchwałach I Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów w dniach 28 30 września 1972 r. w Rzeszowie podkreślano więzy łączące poszczególne dziedziny prawa, zwłaszcza prawo cywilne i postępowanie cywilne, dlatego integracja tych przepisów jest celowa przy rozpatrywaniu spraw cywilnych, co ma istotne znaczenie dla praktyki. Także w procesie adhezyjnym należy zwrócić uwagę na wzajemne przenikanie się procedur i możliwość wykorzystania uregulowań z zakresu postępowania cywilnego. W przypadku jednoczesnego dochodzenia odpowiedzialności karnej i cywilnej sąd karny orzeka nie tylko o winie oskarżonego i karze, ale jednocześnie o cywilnoprawnych skutkach danego przestępstwa 6, co jest istotnym ułatwieniem nie tylko dla pokrzywdzonego, ale także dla oskarżonego. Ratio legis wprowadzenia takiej instytucji była zatem ekonomika 4 Zob. szerzej W. Daszkiewicz, Powództwo cywilne w procesie karnym, Warszawa 1976; K. Szafrańska, Proces adhezyjny w kodeksie postępowania karnego z 1997 r. (w:) Nowa kodyfikacja karna, t. III, red. L. Bogunia, Wrocław 1998; S. Glaser, O prejudycjalności wyroków karnych, Pol. Proc. Cyw. 1934, nr 13; T. Gardocka, Prejudycjalność w polskim procesie karnym, Warszawa 1987; J. Kowalska, Prejudycjalność orzeczeń w procesie karnym, PS 1997, nr 5, s. 63 i n.; J. Rodziewicz, Prejudycjalność w postępowaniu cywilnym, Gdańsk 2000. 5 M. Sawczuk, Teoria ogólna, s. 194 i n. 6 S. Glaser, do nauki procesu karnego, Warszawa 1928, s. 20. 15
procesowa oraz ułatwienie dla samego pokrzywdzonego, który nie musiał się uciekać na drogę dwóch procesów dla ukarania oskarżonego oraz uzyskania naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem. Celem istnienia procesu przydatkowego jest dążenie do maksymalnej oszczędności czasu i kosztów oraz zapewnienie pokrzywdzonemu łatwiejszego i szybszego uzyskania zadośćuczynienia z powodu wyrządzonej szkody. Istnienie tej instytucji jest ważne dla zapewnienia realizacji uprawnień pokrzywdzonego w procesie karnym. Dzięki możliwości wszczęcia procesu adhezyjnego, w razie wyrządzenia szkody przestępstwem przez jego sprawcę, istnieje możliwość orzekania w jednym postępowaniu zarówno o jego odpowiedzialności karnej, jak i o odpowiedzialności cywilnej wobec pokrzywdzonego, co niewątpliwie ma istotne znaczenie dla jego psychiki, poczucia ukarania sprawcy przestępstwa. Praca niniejsza, zważając na ogólną konieczność zwrócenia uwagi na uprawnienia pokrzywdzonego w procesie karnym, ma przede wszystkim na celu ukazanie sytuacji, w jakiej znajduje się pokrzywdzony, wcielając się w rolę powoda cywilnego oraz efektywności dochodzenia roszczeń, dzięki instytucji powództwa cywilnego w procesie karnym. Wnosząc powództwo cywilne do sądu karnego, pokrzywdzony zapewnia sobie czynny udział w toczącym się procesie. Jednak jego prawa w stosunku do uprawnień innych ról procesowych, w jakich może występować, są ograniczone. Zatem należy sobie odpowiedzieć na pytanie, czy uregulowania w tym zakresie są wystarczające i czy status powoda cywilnego nie powinien ulec wzmocnieniu. Drugą zaś kwestią, na którą zwrócono uwagę w pracy, jest efektywność postępowania. W związku z popełnieniem przestępstwa naruszone zostają jednocześnie stosunki prawne chronione przez różne dziedziny prawa, m.in. przez prawo cywilne. Dlatego wzajemne wykorzystanie regulacji w tym zakresie umożliwia pełniejsze dokonanie ustaleń faktycznych i ustalenie zakresu odpowiedzialności, nie tylko karnej, ale także cywilnej w jednym procesie. Słownik języka polskiego w definicji pojęcia efektywność podaje, iż jest to pozytywny wynik, wydajność, skuteczność, sprawność 7. Chodzi zatem o takie połączenie przepisów wspólnych dla postępowań, aby został osiągnięty maksymalny cel w tym wypadku zarówno nałożenie odpowiedzialności karnej na sprawcę, jak i zasądzenie odpowiedzialności cywilnej. Takiemu skutecznemu dochodzeniu sprawiedliwości naprawczej służy wprowadzenie do postępowania karnego procesu adhezyjnego. Dzię- Słownik języka polskiego, red. E. Sobol, Warszawa 2002, s. 179. 16
ki tej instytucji nie ma konieczności uciekania się do drogi procesu cywilnego dla dochodzenia roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnionego przestępstwa. Jednocześnie istnieje możliwość przekazania powództwa cywilnego sądowi cywilnemu bez konieczności wytaczania nowego powództwa, gdy zachodzą przesłanki uzasadniające odmowę przyjęcia powództwa cywilnego do rozpoznania oraz prejudycjalność wyroków skazujących wydanych w postępowaniu karnym dla procesu cywilnego. Dlatego istotne z punktu widzenia uprawnień powoda cywilnego wydaje się prześledzenie obu procedur, ich wzajemnych relacji i możliwości wykorzystania regulacji procedury cywilnej. Zakres tematyki dotyczącej powództwa cywilnego i ewentualnej kompensacji państwa jest niezmiernie obszerny i należy zaznaczyć, że pełne omówienie wszystkich kwestii dotyczących tego zagadnienia w jednej pracy jest niemożliwe. Szczególną uwagę zwrócono zatem na aspekt procesowo prawny. Układ pracy służy więc przede wszystkim analizie stanowiska pokrzywdzonego dochodzącego w procesie karnym roszczeń wynikających z popełnionego przestępstwa, tj. występującego w roli powoda cywilnego i połączenia obu procedur dla efektywności i szybkości orzeczenia w jednym postępowaniu o odpowiedzialności karnej i jednocześnie majątkowej. W związku z tym, iż często uzyskanie restytucji od sprawcy jest znacznie utrudnione, czy wręcz niemożliwe, zostanie zwrócona uwaga na możliwość domagania się wówczas pomocy państwa. Aby pełniej przedstawić ogólne uregulowania dotyczące takiej kompensacji, zostaną przedstawione uregulowania europejskie dotyczące pomocy ofierze przestępstwa, tj. ogólne zalecenia Rady Europy, a przede wszystkim decyzja ramowa o pozycji ofiary w postępowaniu karnym z dnia 15 marca 2001 r. Jest to istotne dla udzielenia ofiarom przestępstw wsparcia w sytuacji, gdy sprawca nie został wykryty, ujęty itd., a zatem nie istnieje możliwość dochodzenia od niego roszczeń odszkodowawczych, zaś ofiara dla normalnego powrotu do społeczeństwa potrzebuje naprawienia wyrządzonej jej szkody. Zasadniczym celem pracy jest ukazanie złożoności problemu, jakim jest realizacja uprawnień pokrzywdzonego i zbadanie związanej z tym efektywności dochodzenia swoich praw prawa do informacji, prawa do wysłuchania, prawa do pomocy prawnej oraz naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, nie tylko od sprawcy, ale także od państwa. W pracy niniejszej została przedstawiona instytucja powództwa cywilnego i ratio legis jej wprowadzania do procedury karnej oraz kształtowanie się powództwa adhezyjnego w doktrynie. Szczególna uwaga została zwrócona 17
na powoda cywilnego, tj. podmioty, które mogą występować w tej roli procesowej oraz poszczególne uprawnienia wynikające z wniesienia i popierania powództwa cywilnego. W związku z tym, iż powód cywilny jest pełnoprawną stroną toczącego się postępowania, należy zwrócić uwagę na poszczególne uprawnienia, z których może korzystać, a także nałożone na niego ciężary. Jednocześnie została podjęta próba odpowiedzi na pytanie, czy prawo karne procesowe nie zabrania kumulowania roli powoda cywilnego z rolą oskarżyciela posiłkowego lub prywatnego. Zbadane zostało także występowanie prokuratora w charakterze powoda cywilnego. Omówiony został ponadto zakres roszczeń, które mogą być dochodzone powództwem cywilnym. Instytucja powództwa cywilnego jest uregulowaniem szczególnym, ze względu na przenikanie się procedury cywilnej i karnej. Wynika to z założenia ustawowego, iż w kwestiach nieuregulowanych przez kodeks postępowania karnego, zgodnie z wyraźnym odesłaniem art. 70, należy stosować odpowiednio przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Istotnym zagadnieniem jest wyjaśnienie zakresu odpowiedniego stosowania poszczególnych przepisów i ich wzajemnego stosunku, w poszczególnych etapach postępowania, a co się z tym łączy uprawnieniach powoda cywilnego. Jak zostanie omówione w dalszej części pracy, odpowiednie stosowanie może polegać na bezpośrednim korzystaniu z przepisów kodeksu postępowania cywilnego bez modyfikacji, czy ze stosownymi zmianami, czy w ogóle nie będzie mieć zastosowania 8. W rozdziale 5 ukazany zostanie wzajemny stosunek postępowania cywilnego i karnego. Dla większej efektywności dochodzenia roszczeń wynikających z popełnionego przestępstwa, instytucje mogące mieć zastosowanie w procesie adhezyjnym powinny być zbliżone do tych z procesu cywilnego. Poza tym powód cywilny korzystający z prawa dochodzenia roszczeń odszkodowawczych w procesie karnym nie powinien mieć mniejszych uprawnień niż w procesie cywilnym. Między procesem adhezyjnym a procesem cywilnym zachodzą pewne zależności związku z tym, czy nie toczy się, lub już nie został przeprowadzony proces cywilny lub karny. W związku z uregulowaniem art. 11 k.p.c. postępowanie cywilne jest uzależnione w tym wypadku od wyniku postępowania karnego, a sąd cywilny związany jest pewnego rodzaju orzeczeniami, tj. wyrokami prawomocnymi skazującymi. W związku z tym została podjęta próba udowodnienia, że proces adhezyjny jest celowy ze względu na możliwość uzyskania naprawienia A. Kafarski, Akcja cywilna w procesie karnym, Warszawa 1972, s. 70 71. 18
szkody powstałej w wyniku popełnienia przestępstwa. Jednak, co zostanie wykazane, regulacje zapewniające powodowi cywilnemu korzystanie z uprawnień przysługujących w związku z dochodzeniem roszczeń majątkowych są niewystarczające. W pracy tej zostały omówione także wzajemne relacje między różnymi formami kompensacji. Dla ukazania sytuacji procesowej pokrzywdzonego w stosunku do różnych form dochodzenia roszczeń cywilnych, zostaną przedstawione sposoby dochodzenia roszczeń w procesie karnym, a zatem sposoby kompensacji nakładane w postaci środków karnych, tj. obowiązek naprawienia szkody, nawiązka, zwrot korzyści majątkowej oraz obowiązek świadczenia pieniężnego, a także te przewidziane przez prawo karne procesowe, tj. zasądzenie odszkodowania z urzędu obok powództwa cywilnego. Scharakteryzowany zostanie pokrótce ich wzajemny stosunek z powództwem cywilnym i uprawnienia przysługujące pokrzywdzonemu, gdy zostaje zgłoszony wniosek o naprawienie szkody czy wówczas jego sytuacja procesowa jest bardziej uprzywilejowana w stosunku do tej, gdyby występował jako powód cywilny. W związku z tym należało zbadać czy, jeżeli takowe przysługują, istnieją uprawnienia dla pokrzywdzonego w przypadku skorzystania z innych środków kompensacji. Tutaj wskazane zostaną także rozwiązania europejskie dla respektowania praw ofiar do uzyskania restytucji lub kompensacji od państwa. Aby pełniej zarysować problematykę, zostało tu również wyjaśnione, w związku z istotnym dla praktyki znaczeniem, pojęcie kompensacji państwowej. Dlatego celowe wydawało się sięgnięcie do uregulowań międzynarodowych i przedstawienie ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych (Dz. U. Nr 169, poz. 1415) oraz jej znaczenia dla pokrzywdzonego przy dochodzeniu roszczeń majątkowych wynikających z popełnionego. przestępstwa. Do analizy uregulowań dotyczących powództwa adhezyjnego posłużono się metodą językową (dogmatyczną) z elementami metody historycznej i prawnoporównawczej. Pozwala to na zbadanie instytucji powództwa adhezyjnego w uwzględnieniem dotychczasowych regulacji oraz szersze jej ujęcie na tle unormowań innych państw 9. Zob. m.in. K. Opałek, Problemy metodologiczne nauki prawa, Warszawa 1962, s. 45 i n.; Metody badania prawa, red. A. Łopatka, Warszawa 1973, s. 11 i n.; M. Ancel, Znaczenie i metody prawa porównawczego. Wprowadzenie ogólne do badań prawnoporównawczych, tł. K. Piasecki, Warszawa 1979; J. Krukowski, do nauki o państwie i prawie, Lublin 2002, s. 129 i n. 19
Pierwszą monografią dotyczącą dochodzenia roszczeń majątkowych w procesie karnym było opracowanie J. Rundsteina z 1929 r. przedstawiające regulacje dotyczące procesu łącznego na podstawie k.p.k. z 1928 r. 10 Pozostałe opracowania dotyczące powództwa cywilnego w procesie karnym pochodzą przede wszystkim z lat 70. XX wieku. Problematyką powództwa cywilnego zajmował się głównie W. Daszkiewicz 11. Autorami opracowań omawiającymi powództwo adhezyjne byli także A. Kafarski i A. Kaftal 12, zaś w ostatnim czasie ukazała się też pozycja dotycząca dochodzenia roszczeń E. Samborskiego 13. Oprócz powyższych ważne źródła stanowią także opracowania dotyczące procesu karnego i cywilnego i poszczególnych instytucji z tego zakresu. Zasadniczym celem pracy jest wykazanie, że instytucja powództwa adhezyjnego w procesie karnym jest celowym uregulowaniem. Wzajemne uzupełnianie się procedury karnej i cywilnej daje pokrzywdzonemu kompleksową ochronę prawną. Jednak dogłębna analiza obecnych uregulowań dotyczących powództwa cywilnego pod kątem możliwie najbardziej efektywnego dochodzenia roszczeń majątkowych wynikających z popełnionego przestępstwa oraz możliwości posiłkowania się przepisami kodeksu postępowania cywilnego i korzystania z prawa cywilnego wykazuje, że unormowanie dotyczące powództwa adhezyjnego jest niewystarczające dla możliwie najlepszego wykorzystania tej instytucji. Dla efektywnej realizacji uprawnień pokrzywdzonego w zakresie restytucji od sprawcy przestępstwa, jak i kompensacji, konieczne jest zapewnienie instrumentów służących wzajemnemu przenikaniu się procedur karnej i cywilnej oraz realizowanie standardów przewidzianych przez prawo Unii Europejskie. Mimo poczynienia pewnych kroków w kierunku zapewnienia efektywnej pomocy ofierze przestępstwa przez uchwalenie ustawy o państwowej kompensacie 14, pozostaje jeszcze wiele do zrobienia dla ofiar przestępstw i zapewnienia efektywnego ich udziału w toczącym się postępowaniu. Dlatego należy zastanowić się, zwracając uwagę na uregulowania europejskie, w jaki sposób zobowiązać sąd do zasądzania powództwa cywilnego. Podjęte zostaną w tym celu próby podania propozycji de lege ferenda dla efektywnego korzystania z instytucji powództwa cywilnego w procesie karnym. 10 J. Rundstein, Powództwo cywilne na podstawie kodeksu postępowania karnego, Warszawa 1929. 11 W. Daszkiewicz, Powództwo cywilne ; tenże, Proces adhezyjny na tle prawa polskiego, Warszawa 1961. 12 A. Kafarski, Akcja cywilna ; A. Kaftal, Powództwo cywilne w procesie karnym, Warszawa 1975. 13 E. Samborski, Dochodzenie roszczeń cywilnych w procesie karnym, Warszawa 2004. 14 Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych (Dz. U. Nr 169, poz. 1415). 20
W związku z tym wykazana zostanie konieczność poczynienia zmian w zakresie uregulowania powództwa cywilnego w Polsce jako środka efektywnego udziału pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, aby dostosować ustawodawstwo do wymogów Unii Europejskiej. Podstawowym celem ustawodawcy powinno być dążenie do uregulowań, aby jak najmniej sytuacji uprawniało sąd karny do pozostawiania powództwa cywilnego bez roz-. poznania, co jest najczęstszą metodą uwalniania się od konieczności rozpoz-. nania takiego powództwa oraz zapewnienie efektywnego wykonywania. praw wynikających z pokrzywdzenia. Dokonanie stosownych zmian jest konieczne dla wdrożenia zaleceń Rady Unii Europejskiej, a jednocześnie konieczne dla ożywienia instytucji procesu adhezyjnego, mogłoby także zapobiec nagminnemu pozostawianiu powództw cywilnych bez rozpoznania, zapewniając pokrzywdzonemu możliwość dochodzenia odszkodowania na gruncie procesu karnego. Praca niniejsza powstała dzięki życzliwej opiece naukowej Pana dr. hab. Piotra Pogonowskiego, profesora KUL oraz cennym uwagom recenzentów Pana prof. Henryka Ciocha i Pana prof. Mieczysława Sawczuka, którym składam gorące podziękowania. 21