ODWRÓT SPOD WARSZAWY, WALKI W REJONIE MIŃSKA MAZOWIECKIEGO

ODWRÓT SPOD WARSZAWY, WALKI W REJONIE MIŃSKA MAZOWIECKIEGO H. Kaicyptui. Eoeebie ZIEIICTBUA KpynHbix BOHCKY Macreń B MaHeBpeHHort BOH Hf onbit TaKTHMecKoro ncc.iejobahhh. M.I M. 1923. N. Kakurin. Działania bojowe wielkich oddziałów wojskowych w wojnie manewrowej, doświadczenie badań taktycznych, cz. I M. 1923, maszynopis znajduje się w Rosyjskiej Państwowej Bibliotece Narodowej w Moskwie, zwanej Leninką, tłumaczenie obejmuje strony od {91 1 } do {105} O autorze: Mikołaj Kakurin 1883-1936 Mikołaj Kakurin s. Eugeniusza (KAKYPHH HHKOJI3H EBreHbeBHH) (1883-1936) - absolwent Oficerskiej Mikołajewskiej Szkoły Artylerii, i Akademii Sztabu Generalnego, rosyjski historyk wojskowości. Podczas wojny domowej i wojny polskorosyjskiej w 1920 r. dowódca armii i pomocnik dowódcy Frontu Zachodniego (Tuchaczewskiego). Autor licznych prac naukowych poświęconych historii wojny domowej i wojny polskosowieckiej oraz strategii wojskowej. W 1936 rozstrzelany, rehabilitowany pośmiertnie. ifk 1. WYCOFANIE SIĘ 10 DYWIZJI STRZELECKIEJ POD NAPOREM PRZECIWNIKA SPOD WARSZAWY 17 SIERPNIA 1920 R. W połowie sierpnia 1920 r. 10 dywizja strzelecka w składzie XVI armii stała na przedpolach Warszawy, przygotowując się do zaatakowania umocnień na przyczółkach mostowych Warszawy. W nocy z 16 na 17 sierpnia dywizja powinna przesunąć swoją lewą flankę i środek na południe, zamieniwszy na sąsiednim odcinku (z lewej) oddziały 8 dywizji strzeleckiej, która powinna odejść do rezerwy armijnej. 16 sierpnia rozpoczęło się kontruderzenie Polaków, którzy skierowali 2 armie z linii Dęblin-Lublin na flankę i tył armii Frontu Zachodniego, zajmujących linię Wisły. Pierwsze ataki Polaków uderzyły na słabą i rozciągniętą Grupę Mozyrską, a potem na 8 dywizję strzelecką, znajdującą się na lewo od 10 dywizji strzeleckiej. Pod wieczór 16 sierpnia na odcinku tej dywizji wykryto natarcie przeciwnika nieokreślonymi siłami na osadę Garwolin, którą wkrótce przeciwnik zajął. Dowództwo 10 dywizji strzeleckiej przewidywało aktywny manewr przeciwnika właśnie z południa i w ciągu całej operacji bało się o swoją lewą flankę. Od razu tym się zajęto, wysyłając do sztabu 8 dywizji strzeleckiej jednego z odpowiedzialnych współpracowników sztabu, aby zorientował się w sytuacji na odcinku 8 dywizji strzeleckiej, 1 gdy zrozumiało powagę sytuacji sąsiada, przyjęło szereg środków zapobiegawczych w celu polepszenia i oczyszczenia swego tyłu z wszystkich zbędnych taborów i instytucji, które mogłyby go obciążać w przypadku niepowodzenia 8 dywizji. Były dwa główne cele tego wstępnego przygotowania do możliwego boju w trudnych warunkach. Po Pierwsze przyjęto środki dla jak najszybszego uwolnienia części sił 8 dywizji strzelec- W te kście {91},oznaczono oryginalne strony maszynopisu autora ZESZYT 17 2009 149

kiej poprzez przyśpieszenie ich wymiany, po drugie podjęto szereg środków w celu rozładowania tyłów. Były to następujące środki: 1) Dowódcy artylerii dywizji rozkazano, by czołowe {92} plutony taborów artyleryjskich i taboru rusznikarskiego natychmiast przekazały swoje zapasy wojskom i ruszyły po nowe uzupełnienia na tyły. 2) Rozkazano, by tabory II grupy dywizji, grupujące się w rejonie Wiśniew-Zbuczyn, od świtu 17 sierpnia przeszły w rejon Drohiczyna. To ostatnie miało na celu nie tylko odciążyć naszą linię komunikacyjną, lecz i przygotować nową na wypadek wyjścia przeciwnika na stałą linię komunikacyjną dywizji. (Ostatnia okoliczność w rzeczywistości nastąpiła 18 sierpnia). 3) Naczelnikowi garnizonu Mińska, w którym i w okolicach którego skoncentrowało się wiele taborów i oddziałów tyłowych, rozkazano regulować ruch taborów, przygotować mosty i drogi w mieście i jego okolicach do wzmożonego ruchu wojsk i taborów, przestudiować drogi przez miasto. Do świtu 17 sierpnia wyjaśniło się, że położenie na odcinku 8 dywizji strzeleckiej pogarsza się z trudno przewidywalną szybkością, a o godz. 9 rano 17 sierpnia sztab tej dywizji, straciwszy kontrolę nad swymi rozbitymi na części brygadami, przemieścił się do Mińska. W ten sposób od rana 17 sierpnia 10 dywizja strzelecka znalazła się na zewnętrznej flance armii, której zagrażał ruch przeciwnika z południa, tj. prosto na flankę i tył. 2. ROZMIESZCZENIE 10 DYWIZJI STRZELECKIEJ 17 SIERPNIA, JEJ SKŁAD I OPIS ZAJMOWANEGO PRZEZ NIĄ ODCINKA. Rozmieszczenie oddziałów 10 dywizji strzeleckiej 17 sierpnia przedstawiono na schemacie. Długość frontu odcinka 30 brygady strzeleckiej wynosiła 4 kilometry, 29 brygada strzelecka była rozciągnięta na długości 8 wiorst, 28 brygada strzelecka na lewej flance dywizji zajmowała odcinek o takiej samej długości. Ogólna długość frontu 10 dywizji strzeleckiej wynosiła 20 kilometrów. Artyleria dywizyjna była skoncentrowana na odcinku 30 brygady strzelecka. Brygada ta osłaniała najważniejszy i najniebezpieczniejszy kierunek na Mińsk Mazowiecki 2, a prócz tego ze względu na miejscowe warunki odcinek 30 brygady strzeleckiej był wygodniejszy dla działań ciężkiej artylerii. Ze względu na długość frontu dywizji kierowanie artylerią skoncentrowano w rękach dowódców odcinków bojowych. {93} Skład dywizji przed rozpoczęciem walk pod Warszawą w przybliżeniu wynosił 2500 bagnetów, 160 szabel przy 71 karabinach maszynowych, 16 lekkich i 3 ciężkich działach i 4 haubicach polowych. Większa część sił dywizji rozmieszczona była w trójkącie torów kolejowych Warszawa-Mińsk, Mińsk-Pilawa, Pilawa-Warszawa. Trójkąt szos, jak gdyby wpisany w trójkąt kolejowy, łączył na odcinku dywizji osadę Miłosna z osadą Kołbiel, Kołbiel z Mińskiem a Mińsk z Miłosną. Okolica wewnątrz wymienionych trójkątów nie wykazywała żadnych osobliwości jeśli chodzi o rzeźbę terenu; miała charakter równinny, lecz zamknięty, ponieważ było tam mnóstwo obszarów leśnych. Wewnątrz trójkąta szos las był pocięty polami, porębami, przesiekami, lecz mimo to zachował charakter zwarty. Cił- 2 W tekście maszynopisu występuje nazwa [HOBO-MHHHCK] Nowomińsk, którą w tym czasie P SFU ' giwał się także Józef Piłsudski, dla lepszego zrozumienia będę używał już oficjalnie obowiązuj^ od 1916 roku nazwy miasta: Mińsk Mazowiecki. 150 2009 ZESZYT 17

gnął się od Mińska do Wiązowny i Mlendau (MneHflay 3 ) wstęgą o szerokości 4-5 wiorst 4. Na południe od szosy Miłosna - Kołbiel las miał jeszcze bardziej zwarty charakter - wsie z okrążającymi je polami były jak gdyby oazami w lesie. Linia rozmieszczenia wojsk polskich też była poprzetykana przez zagajniki i lasy; tył jej tak samo dobrze był zamaskowany lasem, szczególnie na odcinku sąsiadującym z Wisłą. Równinny i lesisty charakter okolicy zmniejszał dla artylerii widoczność i pole ostrzału, nie pozwalając wykorzystać wygodnego ognia zmasowanego, a prócz tego utrudniał kierowanie poszczególnymi jednostkami taktycznymi i łączność pomiędzy nimi; oczywiście takie warunki odcinka dywizji miały także swoje zalety, dawały możliwość ukrycia się bliskiemu tyłowi dywizji i w ogóle maskowały jej rozmieszczenie. Szosa Warszawa-Mińsk, szosa Miłosna-Kołbiel, linia kolejowa Warszawa-Pilawa wydawały się być na odcinku dywizji najbardziej prawdopodobnymi kierunkami dla rozwijania operacji ofensywnych znacznymi siłami przeciwnika. Za najważniejszy z nich dowództwo dywizji uważało, co się potem potwierdziło, kierunek Warszawa- Mińsk, ponieważ doprowadzał przeciwnika do ważnego węzła drogowego w Mińsku, który leżał w pobliżu tyłu dywizji. Wykorzystując ten kierunek, który był zgodny z szosą i linią kolejową, przeciwnik mógł wykorzystać wszystkie rodzaje swoich technicznych środków walki (samochody pancerne, czołgi, pociągi pancerne). Uwzględniając ważność tego kierunku, dowództwo dywizji zabezpieczyło go poprzez rozlokowanie swojej najsilniejszej brygady na węższym odcinku niż {94} pozostałe i rozlokowaniem całej ciężkiej artylerii dywizyjnej. Jeśli chodzi o inżynieryjne wzmocnienie rozlokowania dywizji, to niedużo udało się zrobić. Dywizja w poprzednich dniach sama prowadziła ofensywę; pułki prowadziły codziennie walki i dopiero 16 sierpnia mogły przystąpić do wzmacniania swojej lokalizacji na miejscu. Jeśli chodzi o przygotowanie fortyfikacyjne tyłu dywizji, to udało się tylko rozpoznać pozycję tyłową, której rozpracowywanie powinien rozpocząć 10 batalion inżynieryjny. Bardziej realne środki przyjęto, aby przeszkodzić przeciwnikowi w wykorzystaniu sztucznych dróg komunikacyjnych do przemieszczania jego technicznych środków walki. W tym celu dokonano czasowego psucia torów w granicach odcinka dywizji, zaminowano mosty kolejowe i niektóre budowle kolejowe a na wszystkich szosach zbudowano masywne barykady z kloców powiązanych drutem, co miało przeszkodzić nieprzyjacielskim samochodom pancernym i czołgom w posuwaniu się po nich. Szczególnie solidne barykady zbudowano na odcinku 30 brygady strzeleckiej 3. POCZĄTEK WALKI NA ODCINKU 10 DYWIZJI STRZELECKIEJ I PÓŹNIEJSZY JEJ ROZWÓJ. 0 świcie 17 sierpnia przeciwnik rozpoczął silny ogień artyleryjski na całym froncie 10 dywizji strzeleckiej. Koło godz. 9 na podstawie informacji naczelnika 8 dywizji strzeleckiej wyjaśniło się, że 8 dywizja strzelecka, jako jednostka poddająca się dowodzeniu już się rozpadła i że naczelnik obecnie stara się jedynie uratować jej tyły i tabory. Rzeczywiści e od świtu szosę Kołbiel-Mińsk zapełniła nieprzerwana linia taborów, w której miejscami zaklinowały się niewielkie oddziały artyleryjskie. Okoliczność ta, w związku ^brakiem bezpośrednich wskazówek ze sztabu armii, zmusiła dowództwo dywizji do 3 4Mjiennay fonetycznie [Mlendau] chodzi zapewne o Mlądz Wi rsta, jednostka miary długości, używana dawniej w Rosji, a do 1849 także w Królestwie Pol- Sklm 1 wiorsta = 1066,8 m. Dzielono ją na 500 sążni i 1500 arszynów. ZESZYT 17 2009 151

zdecydowania się na podjęcie walki, chociażby z niczym nie podpartą lewą flanką, aby uratować ostatki sąsiadów z lewej strony dywizji i jej taborów, o czym właśnie poinformowano sztab armii. Koło godziny 10 rano przeciwnik zza zagajników, maskujących jego położenie, poprowadził atak na odcinek 30 brygady strzeleckiej, pojawił się jego pociąg pancerny 5, a na szosie samochody pancerne, jednak ogień 42 baterii liniowej zmusił go do szybkiego ukrycia. O godz. 13 przeciwnik znowu rozpoczął atak, tym razem wprowadzając do walki większe siły. Front jego ataku obejmował odcinki 30 i 29 brygady strzeleckiej. Był to atak 15 Dywizji Wielkopolskiej 6 {95}, wspieranej ogniem licznej artylerii, artylerią pociągów pancernych i czołgami. Główne uderzenie przeciwnika kierowało się widocznie po lewej flance 30 brygady strzeleckiej, przed atakującą piechotą szły czołgi, które natknąwszy się na barykady, skręciły na południe i skierowały się Płk. Stanisaw Wrzaliński dowódca 59 puku piechoty z 15 Dywizji Wielkopolskiej na pozycję 85 pułku strzelecka na odcinku 29 brygady strzeleckiej 88 pułk strzeleckiego nie wytrzymał naporu przeciwnika i zaczął odstępować na folwark Brzeziny. Aby pomóc sąsiadowi dowódca 29 brygady strzeleckiej rozkazał swojej rezerwie odcinkowej, batalionowi 85 pułku strzeleckiego, zaatakować flankę przeciwnika od wsi Duchnów w kierunku ogólnym folwark Brzeziny, lecz 85 pułk strzelecki jak i jego sąsiad 86 pułk strzelecki prawie jednocześnie zostały zaatakowane przez przeciwnika. Wykorzystując rozciągniętą pozycję i minimalną ilość bagnetów w 85 pułku strzeleckim przeciwnik przerwał jego pozycję i przedarł się do samej wsi Duchnów. Jednocześnie z tym i 86 pułk strzelecki pod naporem przeciwnika rozpoczął wycofywać się na folwark Pęclin. Jedną z przyczyn takiego sukcesu przeciwnika było także to, że mając minimalną ilość pocisków brygada nie mogła prowadzić dostatecznie energicznej walki ani z artylerią przeciwnika, ani z jego atakującą piechotą. Koło godz. 14 otrzymano informację o zajęciu przez przeciwnika osady Kołbiel. W tym czasie już dokładnie były określone główne osie ofensywy przeciwnika. Była to szosa Warszawa-Mińsk i szosa Kołbiel-Mińsk. Obie one prowadziły do jednego punktu w tyle dywizji, do Mińska, co groziło zupełnym okrążeniem dywizji. 5 Pociąg pancerny, 17 sierpnia 1920 trzy polskie pociągi pancerne ( Danuta", Mściciel", Paderewski") wzięły udział w ataku na Mińsk Mazowiecki, współdziałając z kawalerią i czołga" 11 [w] Mundur i Broń nr 8, grudzień 2001, [w] Pociągi pancerne w Wojsku Polskim 1918-1939 cz. 1 6 W wyniku konsolidacji Wojska Polskiego 17 stycznia 1920 2 Dywizja Strzelców Wielkopolskich została przemianowana na 15 Dywizję Piechoty. Była to dywizja dwubrygadowa (cztery pułki p' e ' choty). Dywizja uczestniczyła w bitwie warszawskiej. Oddziały 15 DP pod dowództwem gen. Władysława Junga wyparły bolszewików z znacznej części Mazowsza. Min. 59 pułk piechoty pod dowództwem płk Wrzalińskiego pokonał bolszewików pod Duchnowem i Mińskiem Mazowiecka 1 oraz Łomżą. W dniu 17 sierpnia 1920 pułk ruszył do natarcia podzielony na dwie grupy operacyjn e pod dowództwem mjr Matczyńskiego i kpt. Cerlewicza całością dowodził dowódca XXIX Brygad) płk Wrzaliński. Przełamał front i jeszcze tego samego dnia zajął Duchów, Brzeziny, Dębie Wielk' e i Nowo- Mińsk [Mińsk Mazowiecki]. 152 2009 ZESZYT 17

4. ORGANIZACJA WYCOFYWANIA SIĘ 10 DYWIZJI STRZELECKIEJ NA POLE WALKI POD NAPOREM PRZECIWNIKA. POCZĄTEK WYCOFYWANIA SIĘ. Powstała sytuacja na czole i flance dywizji zagrażała dalszym spowolnieniem podejmowania decyzji. Spowolnienie groziło pełnym okrążeniem dywizji i dlatego, nie otrzymując żadnych wskazówek od sztabu armii, dowództwo dywizji było zmuszone samo podjąć decyzję o wycofywaniu się, o czym poinformowano sztab armii. Koło godz. 15 wydano następujące rozkazy o wycofywaniu się: 1) Dowódcy 28 brygady strzeleckiej rozkazano, osłaniając się z przodu 84 pułkiem strzeleckim i stopniowo zakręcając lewą flankę tego pułku w kierunku na Otwock- Jabłonna, pozostałe dwa pułki brygady i 10 pułk kaw. skoncentrować w rejonie wsi Glina, Ostróg i stąd albo wspomóc {96} oddziały 8 dywizji strzeleckiej w rejonie osady Kołbiel, albo, idąc w kierunku na wieś Dobrzyń Wielki, atakować flankę przeciwnika, atakującego po szosie Kołbiel-Mińsk; w rejonie Zamienia, Mikanowa 28 brygada strzelecka powinna szukać łączności z głównymi siłami swojej dywizji. 2) Miejsce dla sztabów brygad wyznaczono: dla 29 i 30 brygady strzeleckiej Mińsk, a 28 brygady strzeleckiej folwark Teresław (czasowo). Sztab dywizji planowano umieścić w folwarku Osiny, 1,5 km na wschód od Mińska na szosie siedleckiej. 3) Ze względu na brak pocisków dla ciężkiej artylerii haubicznej i ogólnie małą ilość piechoty, która rzeczywiście była przeciążona swoją artylerią, dowództwo dywizji było zmuszone przede wszystkim wycofać z pozycji artylerię ciężką i haubiczną, którym rozkazano wspólną kolumną, pod osłoną 10 batalionu inżynieryjnego, kierować się do Węgrowa. Dowódcy artylerii dywizyjnej rozkazano kierować ruchem tej kolumny oraz parków artyleryjskiego i rusznikarskiego, zgodnie ze wskazówkami sztabu dywizji. 4) Sztabowi polowemu dywizji rozkazano rzutami przechodzić na nowe miejsce lokalizacji do folwarku Osiny. W trakcie wydawania tych rozporządzeń przeciwnik kontynuował swój atak: odepchnął lewą flankę 30 brygady strzeleckiej - 88 pułk strzelecki na wieś Wielgolas, a na prawej flance 29 brygady strzeleckiej - 85 pułk strzelecki odszedł pod jego naporem do wsi Kąck; w okolicach tych dwóch miejscowości oba pułki nawiązały ze sobą łączność. Dowódca 30 brygady strzeleckiej, na podstawie swojej oceny sytuacji ogólnej doszedł do wniosku, że kontratak ogólną rezerwą, 90 pułkiem strzeleckim, niewiele poprawi położenie ogólne, lecz w przypadku nieudania się może ostatecznie zniszczyć jego ostatni świeży pułk. Dlatego rozwinął 90 pułk strzelecki na zachodniej flance z Dębem Wielkim jako oparciem dla odchodzących oddziałów brygady. Prawą flankę brygady ponownie obsadzał 98 pułk strzelecki w związku z ogólnym wycofywaniem się dywizji i sąsiadów z prawej strony (17 dywizja strzelecka); pułk ten odszedł na linię wsi Cisie. Wykorzystując wycofanie naszej ciężkiej artylerii, Polacy ponownie puścili swój pociąg Pancerny, który naprawiając tory i wolno posuwając się naprzód śladem swojej nacierającej Piechoty, brał pod flankowy ogień oddziały brygady 30 i 29, stopniowo oczyszczając front Prced 90 pułkiem strzeleckim, pułki strzeleckie 89 {97} i 88 30 brygady strzeleckiej cofały Sl(?> organizując swój szyk bojowy na prawo i na lewo w stosunku do rozmieszczenia 90 Pułku strzeleckiego; 29 brygada strzelecka odchodziła na linię wsi Górki, Poręby. W tym czasie artyleria polowa obu brygad rzutami z powrotem zmieniała swoje pozycje rozwijając na linii dworu Ruda. Ostatni rzut polowego sztabu dywizji razem z dowódcą dywizji opuścił dwór Ruda o godzinie 17, po tym jak wszyscy dowódcy brygad w uzupełnieniu do Pisemnych rozporządzeń dowódcy dywizji otrzymali jego telefoniczne ustne objaśnienie. ZESZYT 17 2009 153

Gdy dowództwo dywizji przybyło do wsi Osiny (w pobliżu folwarku o tej samej nazwie), zastało tam już całkowicie zorganizowaną łączność z Mińskiem i otrzymało informację, że większa część taborów i artylerii oddziałów wojskowych, które pierwsze zostały zaatakowane przez przeciwnika na południe od pozycji 10 dywizji strzeleckiej i zostały zepchnięte ze swej drogi cofania, ukryły się za jej frontem, minęły już Mińsk i poruszają się po szosie siedleckiej; otrzymano również doniesienie, że wszystkie tyły dywizji już otrzymały na czas rozporządzenie o wycofywaniu się, i posuwają się do wyznaczonego rejonu. Ze sztabu 17 dywizji strzeleckiej otrzymano informacje, że dowództwo armii wydało rozkaz o odejściu za linie rzek Muchawki, Liwiec. Jednakże chociaż zadanie, dla zrealizowania którego dywizja starała się uparcie zatrzymać przeciwnika wszelkimi możliwościami opóźniając jego natarcie, mogło w swojej pierwszej części być uważane za wykonane, to dowództwo dywizji nie uważało za możliwe przyśpieszyć teraz jej wycofywania się. Przyczyny były następujące: wyrwanie się 28 brygady strzeleckiej z pół okrążenia zostałoby znacznie ułatwione, gdyby brygady strzelecka 30 i 29 kontynuowały bój w jej pobliżu; chociaż masom taborów wojskowych i oddziałów artyleryjskich udało się bezpiecznie minąć najbardziej niebezpieczny odcinek drogi Kołbiel-Mińsk, to jeszcze 2-3 szeregami zajmowały szosę Mińsk-Siedlce w najbliższych tyłach dywizji, wolno ciągnąc na wschód. Kontynuowanie wycofywania się bez najmniejszego opóźniania doprowadziłoby do nieuniknionego zniszczenia ogonów tych taborów. Dlatego dowódcom brygad telefonicznie przypomniano jeszcze raz 0 konieczności cofania się przed przeciwnikiem metodycznie i z opieraniem się, zachowując pomiędzy sobą łączność na każdej rubieży obronnej. {98} Koło godziny 17 oddziały 30 brygady strzeleckiej zajęły front Olesin Wielki, folwark Ostrów, Kania, Kobierne, Chrośla; 85 pułk strzelecki 29 brygady strzeleckiej mniej więcej w tym samym czasie zajął pozycję na zachodnim i południowo-zachodnim skraju zagajnika, znajdującego się 16 kilometrów na północ od wsi Podrudzie. Wycofanie się 85 pułku strzeleckiego tej samej brygady odbywało się w warunkach trudniejszych, w jego tyle wieś Pęclin okazała się już zajęta przez przeciwnika i był zmuszony przebijać się przez pierścień przeciwnika, straciwszy do 75 strzelców zabitych i rannych i jeden rozbity karabin maszynowy. Jednak do godziny 19 pułk zdołał wykonać to zadanie i podszedł do wsi Podrudzie. 87 pułk na początku wycofywania się oderwał się od swojej brygady i przyłączył do oddziałów 28 brygady strzeleckiej Dopóki na froncie 30 i 29 brygady strzeleckiej następowały opisane powyżej wydarzenia, 28 brygada strzelecka, na którą przeciwnik jeszcze bezpośrednio nie napierał' przystąpiła do wykonania poleconych jej przegrupowań. Wniosek. Pierwsza część zorganizowanego wycofywania się 10 dywizji strzeleckiej pod naporem przeciwnika zakończyła się wraz z cofnięciem się jej brygad na wyżej określoną linię. Organizacja tego wycofywania się, jeśli chodzi o oczyszczenie tyłu 1 bardziej pogłębione eszelonowanie 7 służb tyłowych i taborów w przestrzeni, rozpoczęła się jeszcze poprzedniego dnia. Jak wykazały działania bojowe 17 sierpnia, widywania dowództwa dywizji spełniły się i przejęte przez nie środki dla wcześniejszego odciążenia swojego tyłu okazały się naprawdę potrzebne. Gdyby tyły dywizji ruszy* eszelon wojsk, jednostka przewozowa (pociąg, autokolumna, grupa samolotów itd.); dawn. częś 1 rzut ugrupowania a. kolumny marszowej wojska, [w] Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojs' zycznych, W. Kopaliński, Warszawa 2003 154 2009 ZESZYT I?

ty jednocześnie z pojawiającymi się ze wszystkich stron taborami i służbami innych oddziałów, to na pewno nastąpiłyby pomyłki i włączono by się w ich ogólny strumień; łączność z nimi zostałaby naruszona i kierowanie nimi stałoby się niemożliwe. Prócz tego, na drogach powstałyby korki, utrudniające wycofywanie wojsk i w rezultacie na pewno zniszczona zostałaby część taborów. Tak więc teza teoretyczna o konieczności wcześniejszego odciążenia swojego tyłu, gdy nie spodziewamy się utrzymać swojej pozycji obronnej pod naporem przeciwnika, została potwierdzona w bojowej praktyce. Następna teza, zreferowanej przez nas teorii odnoszącej się do organizacji wycofywania się na polu bitwy pod naciskiem przeciwnika, mówi o konieczności odciążania w podobny sposób także tyłu pola boju {99} z tych środków walki, których obecność na nim nie jest niezbędna. Tak postąpiono w opisywanym przez nas przykładzie z artylerią ciężką i haubiczną, dzięki czemu zachowano ją do przyszłych operacji. Na koniec, odnośnie wykorzystania rezerwy widzimy takie jej wykorzystanie, które zgodnie z teorią jest dopuszczalne w warunkach takiego boju: zamiast tego, by ryzykować atakiem tej rezerwy, który mógłby się nie udać, a w przypadku udania się jedynie przyczynił by się do odtworzenia sytuacji i to czasowego- na jednym odcinku, dowódca brygady dysponuje tę rezerwę na najważniejszy kierunek i tworzy z niej punkt oparcia, do którego wycofują się pułki jego brygady, które już poniosły straty w walkach, w ten sposób dowódca zapewnia dużą stabilność swojemu szykowi bojowemu. Rzeczywiście, jak zobaczymy poniżej, dowództwo 30 brygady strzeleckiej zdołało utrzymać w swych rękach kierowanie brygadą do samego końca boju. Objawem planowego wycofywania się jest właśnie zachowanie w swoich rękach kierownictwa i łączności z oddziałami przez wyższych dowódców. Dotychczas udawało się to i dowództwu dywizji, i dowództwom brygad, i wycofywanie się dywizji, chociaż w trudnych warunkach, pod naporem jednej dywizji piechoty od czoła (15 Wielkopolska) i drugiej dywizji piechoty z flanki (14 Wielkopolska) odbywało się w szyku. Aby możliwie całkowicie zachować kierowanie dywizją w swoich rękach, dowództwo dywizji rozmieściło oba sztaby brygad w jednym punkcie - w Mińsku, gdzie miały stałą łączność telegraficzno-telefoniczną. Ponowne zorganizowanie linii łączności w warunkach manewrowanego wycofywania się jest bardzo trudne, dlatego dowództwo dywizji musiało dopasować rozmieszczenie swoich sztabów do takich linii łączności, jakie już istniały na miejscu, a prócz tego przystąpić do powszechnego wykorzystania łączności żywej w postaci ordynansów konnych i motocyklistów. Jeśli chodzi o organizację łączności w warunkach takiego boju, jaki musiała prowadzić 10 dywizja strzelecka 17 sierpnia, należy w dowodzeniu kierować się jedną praktyczną zasadą: przy zajmowaniu każdej nowej pozycji niżsi naczelnicy wojskowi powinni ze swej strony poszukiwać łączności z wyższymi za pomocą swojej własnej łączności żywej, zakładając, że łączność od góry nie może do nich dotrzeć; oznacza to dublowanie łączności żywej, co zapewnia jej niezawodność. W taki sposób UOO} zorganizowano żywą łączność pomiędzy sztabami i oddziałami w czasie wycofywania się 10 dywizji strzeleckiej w boju 17 sierpnia. 5. OSTATECZNIE USTALENIE LINII WYCOFYWANIA SIĘ NA 17 SIERPNIA, KONTYNUOWANIE WYCOFYWANIA SIĘ I WYJŚCIE Z BOJU 30 I 27 BRYGADY STRZELECKIEJ W celu stworzenia możliwie sprzyjających warunków dla wyjścia z boju i obejmującego ją pierścienia przeciwnika dla 28 brygady strzeleckiej, dowództwo dywizji postanowiło nie od razu wyprowadzać swoje brygady (29 i 30) na rubież, wskazaną przez ZESZYT 17 2009 155

sztab armii, lecz czasowo zatrzymać się na rubieży pośredniej. Dlatego o godzinie 18 minut 30 naczelnik dywizji, uważając, że następująca noc spowoduje wstrzymanie ataków przeciwnika, dał rozkaz strażom tylnym 29 i 30 brygady strzeleckiej zatrzymać się na linii Mińsk-Mikanów, a głównym siłom tych brygad skoncentrować się: 30 brygada w rejonie Niedziałki, ze sztabem we wsi Jakubów, 29 brygada strzelecka w rejonie Ignacowa, ze sztabem w tym samym punkcie. Dowódcy 28 brygady strzeleckiej posłano poprzez sztab 29 brygady strzeleckiej rozkaz (który nie doszedł do niego), by przebijając się dążyć do rejonu Mienia-Cegłów i ulokować swój sztab w Tyborowie, a straż boczną wysunąć do wsi Rossosz. Na nocleg dla sztabu dywizji wskazano wieś Wierzbno. Sztab dywizji posłał do II grupy taborów dywizji rozkaz (o czym zawiadomiono sztaby brygad) by przejść w rejon: Węgrów, Sokołów, Ostrówek. Koło godziny 20 pociąg pancerny przeciwnika przedarł się na stację w Mińsku, skąd zaczął ostrzeliwać wewnętrzne flanki brygady 30 i 29 oraz tyły dywizji. Nastąpiło to tak niespodziewanie, ponieważ 85 pułk strzelecki, zajmujący pozycję na południe od linii kolejowej, otrzymawszy niepotwierdzone informacje z tyłu o zajęciu Mińska przez Polaków, opuścił pozycje i kontynuował odwrót, nie powiadomiwszy o tym ani sztabu brygady, ani sąsiadów. W powstałą przerwę przeniknął pociąg pancerny przeciwnika, ostatecznie przerywając łączność bojową pomiędzy brygadami strzeleckimi 30 i 29, ta ostatnia przesunęła się bardziej na południe i na koniec 17 sierpnia oba jej pułki 85 i 86, utraciwszy łączność ze sztabem swojej brygady wyszły, zamiast do wskazanego im rejonu, na wieś Piaseczno, gdzie połączyły się ze zdekompletowanymi oddziałami 8 dywizji strzeleckiej. Trzeci pułk tej brygady oderwał się jeszcze wcześniej. W ten sposób, na skutek samowolnych działań 85 pułku strzeleckiego zostało naruszone kierowanie i łączność w 29 brygadzie strzeleckiej i na koniec 17 sierpnia, przestała ona funkcjonować jako jednostka kierowana {101}. Odnośnie 30 brygady strzeleckiej, to pozostała ona jednostką kierowaną do końca boju, jej pułki okrążyły Mińsk z północy i na koniec 17 sierpnia pułki strzeleckie 88 i 90 utrzymały się na froncie Karolina - folwark Osiny, a 89 pułk strzelecki został zebrany przez dowódcę brygady jako rezerwa brygady we wsi Jakubów. 6. ORGANIZACJA ODWROTU 28 BRYGADY STRZELECKIEJ: PRZYCZYNY NIEUDANIA SIĘ JEJ PRZEDARCIA Otrzymawszy rozkaz dowództwa dywizji o skoncentrowaniu głównych sił swojej brygady w rejonie Pogórzyn-Ostrów albo w celu prowadzenia dalszych działań w łączności z oddziałami 8 dywizji strzeleckiej w rejonie Kołbieli, albo w celu przedarcia się w ogólnym kierunku na Mikanów, na około godziny 15 dowódca 28 brygady strzeleckiej podjął z kolei przede wszystkim środki mające na celu rozładowanie swoich tyłów, wysłał do osady Cegłów część swoich taborów, 2 baterię 1 dywizjonu artylerii lekkiej (jak już wskazywano, lesisty charakter okolicy nie sprzyjał działaniom artylerii, a prócz tego jej ilość nie odpowiadała obecnym siłom piechoty, grożąc jej obarczeniem w boju ruchomym), ta decyzja była oczywiście całkowicie prawidłowa; lecz razem z nimi wysłał on także większą część swojego sztabu razem z naczelnikiem sztabu (?), co już był nieprawidłowe, ponieważ z góry pozbawiało dowódcę brygady bardzo jemu potrzebnego organu dowodzenia. Wszystkie te oddziały szczęśliwie przybyły do osady Cegło* na koniec tegoż 28 (chyba 18 - tłumacz) sierpnia. Dalsze rozporządzenia dowódcy brygady były następujące: dowódcy 83 pułku strzeleckiego (rezerwa brygady) rozkazać 0 ze wsi Jabłonna kierować się na wieś Poręby (celu tej translokacji nie podano); P"^0* 156 2009 ZESZYT 17

wemu taborowi rozkazano skierować się do osady Cegłów. Ruszywszy na wieś Glinianka, dowódca 83 pułku strzeleckiego otrzymał rozkaz zatrzymać się w Cegłowie i powstrzymać przeciwnika (?), dopóki nie podejdą pułki strzeleckie 82 i 84; przy 83 pułku strzeleckim szła 1 bateria lekka (2 działa). Wkrótce rozkaz ten cofnięto i pułk skierowano na wieś Zamienie. Kierując się na wieś Zamienie, pułk około godziny 17 przybył do wsi Rzakta, gdzie znajdował się dowódca brygady, który zdążył już wydać rozkazy pułkom strzeleckim 84 i 82, aby rozpoczęły wycofywanie się. Te pułki otrzymały rozkaz z opóźnieniem i dopiero o godzinie 17 minut 30 pułk wyruszył z osady Karczew, według otrzymanego rozkazu pułk powinien {102} kierować się na wsie Pogożyn, Glinka, Ostrów i do rejonu Dobrzyniec Wielki, atakować tam flankę przeciwnika (?), aby pomóc 24 brygadzie strzeleckiej Nie wiadomo, jakie dokładnie rozkazy otrzymał 84 pułk strzelecki. We wsi Rzakta okazało się, że szosa Kołbiel-Mińsk, którą powinien przekroczyć 83 pułk strzelecki w rejonie wsi Józefów, zajęta jest przez przeciwnika. Otrzymawszy o tym wiadomość, dowódca brygady sam przybył do pułku i stanąwszy na czele części pułku razem z dowódcą pułku, który osobiście dowodził drugą częścią pułku, poprowadził pułk do ataku. Atak przeprowadzono w rozchodzących się kierunkach bez wspomożenia ogniem artyleryjskim, ponieważ baterię dopiero zdążono zdjąć z przodków w wąskiej ulicy wsi Józefów, i zakończył się on niepowodzeniem; resztki pułku pod kontratakiem Polaków w sposób niezorganizowany cofnęły się, straciwszy dwa swoje działa i dowódcę brygady, który został z częścią pułku wyparty do sąsiedniego lasu, po czym stracił ostatecznie możliwość dowodzenia brygadą. Dowódcy 83 pułku strzeleckiego z resztkami swego pułku, unikając starć z przeciwnikiem udało się pod osłoną nocnej ciemności przekroczyć szosę w pobliżu Mińska, który był już zajęty przez przeciwnika, i obchodząc go od północy, po kilku dniach dołączyć do resztek swojej dywizji. 82 pułk strzelecki dokonał takiej samej izolowanej próby przedarcia się już pod koniec 17 sierpnia w rejonie wsi Zamienie, razem z resztą 24 brygady strzeleckiej Próba ta także zakończyła się niepowodzeniem i dopiero dowódcy 82 pułku strzeleckiego z kilkoma ordynansami udało się, także nocą okrężnymi drogami, wyjść i dołączyć się do swoich. 84 pułk strzelecki od razu ostro skręcił na północ, długo błądził po lasach; w końcu wyszedł na linię kolei Warszawa-Mińsk, tam zaatakował go pociąg pancerny 1 piechota przeciwnika, i ostatecznie rozproszył się po lasach; z niego do dywizji zdołali dołączyć jedynie pojedynczy żołnierze. Wnioski. 28 brygada strzelecka miała wykonać trudny manewr. Tym większe znaczenie miała organizacja i kierowanie tym manewrem. Główne przyczyny zniszczenia mają swoje korzenie i w organizacji, i w kierowaniu. Zadanie było trudne, lecz możliwe do wykonania. Dowództwo brygady popełniło szereg poważnych błędów i w przygotowaniu manewru, i w kierowaniu nim, chociaż ogólna idea manewru była nakreślona w rozkazach dowództwa dywizji. Przede wszystkim dowództwo brygady pozbawia się swojego organu kierującego - sztabu, którego większą część odsyła do tyłu razem 2 naczelnikiem {103} sztabu. Następnie dowództwo brygady nie przemieszcza się na folwark Teresław, jak wskazało mu dowództwo dywizji, i skąd mogłoby poprzez sztab 2Q brygady strzeleckiej łączyć się ze sztabem dywizji i zachowywać łączność ze swoimi Pododdziałami i kierować nimi, a pozostaje we wsi Rzakta. Powodzenie operacji zaleto od skoncentrowania dla niej dostatecznych sił. Przed zakończeniem koncentracji "'e było po co przystępować do wykonania operacji. Zamiast tego siły wprowadzane są do boju częściami w różnych kierunkach: 83 pułk strzelecki, nie zaczekawszy na nadej- ZESZYT17 2009 157

ście pozostałych części brygady, rzuca się do ataku z Józefowa, aby przebić korytarz dla pułków strzeleckich 82 i 84, kiedy jeszcze nie wiadomo, gdzie się one znajdują, i czy szybko nadciągną, jednocześnie 82 pułkowi strzeleckiemu dano takie samo zadanie, lecz o innym charakterze: iść na Dobrzyniec Wielki i stąd atakować przeciwnika po flance w celu ulżenia w sytuacji 24 brygady strzeleckiej Zadanie było skonkretyzowane już wcześniej, chociaż do jego wykonania powinno upłynąć jeszcze bardzo dużo czasu, kiedy sytuacja mogłaby całkowicie się zmienić i mogłaby wymagać od pułku całkowicie innych działań, co w rzeczywistości nastąpiło. Następnie rozpoczyna się wykonywanie operacji zaplanowanej przez dowódcę brygady w celu wykonania rozkazu naczelnika dywizji. Dowódca brygady nie pozostaje już dłużej kierownikiem swojej brygady, a staje się faktycznym uczestnikiem operacji jednego z jej pułków i tylko części tego pułku. W ten sposób ostatecznie wypuszcza on kierowanie brygadą ze swych rąk i dowódcy pułków, najwidoczniej niedostatecznie uświadomieni przez dowództwo brygady o jego celach i zamiarach, zaczynają działać każdy według własnego uznania. Z punktu widzenia przedstawionej przez nas teorii jedynymi prawidłowymi działaniami dowództwa 28 brygady strzeleckiej są tylko działania odnoszące się do przedsięwziętych środków w zakresie rozładowania swoich tyłów 7. OGÓLNE POŁOŻENIE 10 DYWIZJI STRZELECKIEJ NA KONIEC BOJU. WNIOSKI OGÓLNE Ogólne położenie 10 dywizji strzeleckiej rozpatrywane jest na schemacie. Pod naporem przeciwnika oddziały dywizji rozeszły się na front szerszy niż zajmowały z początku. Bój 10 dywizji strzeleckiej 17 sierpnia rozpatrujemy przede wszystkim z punktu widzenia organizacji wycofania się z pola walki. Jak wskazywaliśmy w odpowiednim dziale naszej teorii - jest to jedna z najtrudniejszych operacji, ponieważ ostatecznie, pomimo wszystkich podejmowanych środków, mimo wszystko pociąga za sobą dezorganizację wojsk i kierowania. {104} Tak właśnie zdarzyło się w rzeczywistości. Planowość wycofywania się 10 dywizji strzeleckiej zaczyna być zakłócana już po południu 17 sierpnia, gdy od 29 brygady strzeleckiej, odrywa się jej 87 pułk strzelecki. Ostateczne zakłócenie planowanego cofania się nie tylko tej brygady, lecz i dywizji następuje, gdy 85 pułk strzelecki, samowolnie porzuca swoją pozycję, a nieudolne rozporządzenia dowództwa 28 brygady strzeleckiej łamią szyki tego oddziału już na samym początku jej wycofywania się. W ten sposób za wycofywanie się z pola walki pod naporem przeciwnika dywizja zapłaciła stosunkowo dużo: do końca całej operacji bojowej stały się niezdatne do użytku dwie jej brygady i w dyspozycji pozostała jedynie 30 brygada strzelecka. Za tę cenę uratowano artylerię i tabory zarówno oddziałów własnych, jak i tych oddziałów, które cofnąwszy się pod naporem Polaków z południa skoncentrowały się w najbliższym rejonie tyłowym dywizji, przez co stały się bardzo czułe na straty i to położenie oskrzydlające, jakie w stosunku do niej zajmował przeciwnik. 10 dywizji strzeleckiej udało się wyprowadzić z kleszczy oskrzydlających całą swoją część materialną (oprócz dwóch dział, straconych przy 28 brygadzie strzeleckiej) i wszystkie tabory. Takie wyniki wycofywania się należy uznać mimo wszystko za bardzo udane, ponieważ przeciwnik całkowicie wierzył, że udało mu się całkowicie okrążyć 10 dywizję strzelecką pod Mińskiem, o czym on dotychczas zapewnia w swojej prasie. Obowiązkowym warunkiem zachowania planowego porządku cofania się w takich okolicznościach, jest utrzymanie kierownictwa w rękach naczelników wszystkich stopni. Ze względu na ten warunek nie powinni oni powstrzymywać się przed złożeniem 158 2009 ZESZYT 17

z siebie ofiary, pozostając na swoich punktach dowodzenia do tej pory, dopóki nie będą pewni, że wszystkie podporządkowane im oddziały otrzymały niezbędne wskazówki odnośnie wycofywania się i przystąpiły do ich wykonywania. W analizowanym przez nas przykładzie, eszelonowane wycofywanie się artylerii zrealizowała jedynie artyleria polowa dywizji. Stało się tak dlatego, że w artylerii ciężkiej i haubicznej było za mało pocisków i dowództwo dywizji z tego powodu postanowiło skierować ją od razu na tyły. {105] W przeciwnym wypadku artyleria ta zajęłaby pozycje na wschód od Mińska tak się ustawiając, by mieć możliwość ostrzału torów kolejowych. Rozumie się samo przez się, że taki sposób jej wykorzystania wpłynąłby korzystnie przede wszystkim na planowy porządek wycofywania się. Pociąg pancerny przeciwnika, który przedarł się na stację w Mińsku i ostatecznie przerwał łączność bojową pomiędzy wewnętrznymi flankami brygad strzeleckich. 30 i 29, byłby zmuszony pod ogniem tej artylerii wycofać się z powrotem i obie brygady mogłyby ponownie nawiązać łączność na swoich wewnętrznych flankach. W przykładzie tym, jak i w poprzednim, widzimy to ogromne znaczenie, jakie mają pociągi pancerne w warunkach wojny manewrowej, zarówno przy obronie, jak i przy cofaniu się. Niewątpliwie, obecność pociągów pancernych po stronie obrony w przeanalizowanym przykładzie bardzo by ułatwiła zapewnienie łączności pomiędzy wewnętrznymi flankami brygad. Tłum. Arkadiusz Łukasiak - Roman Łukasiak, Mińsk Mazowiecki - Wrocław, kwiecień - maj 2009 r. ZESZYT 17 2009 159