WOJEWÓDZKA STRATEGIA INTEGRACJI I POLITYKI SPOŁECZNEJ NA LATA 2004 2006

Załącznik do Uchwały Nr XVII/153/2004 Sejmiku Województwa Opolskiego z dnia 26 lutego 2004r. WOJEWÓDZKA STRATEGIA INTEGRACJI I POLITYKI SPOŁECZNEJ NA LATA 2004 2006 OPOLE, LUTY 2004 R.

2 4 Spis treści I. Wstęp. Podstawy prawne 4 II. Diagnoza 6 1. Podstawowe dane demograficzne 6 2. Poziom wydatków na pomoc społeczną w gminach województwa opolskiego w latach 1999 2001 6 3. Główne elementy infrastruktury 7 3.1. Pomoc społeczna, rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych, opieka na dzieckiem i rodziną 7 3.2. Lecznictwo odwykowe w województwie opolskim 7 3.3. Lecznictwo i rehabilitacja narkomanii 7 4. Elementy analizy SWOT 8 4.1. Wyrównywanie szans życiowych osób niepełnosprawnych 8 4.2. Przeciwdziałanie przemocy domowej 9 4.3. Przeciwdziałanie marginalizacji osób bezdomnych 9 4.4. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób bezrobotnych 10 4.5. Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych 10 4.6. Przeciwdziałanie narkomanii 11 5. Wybrane problemy społeczne oraz zdrowotne województwa opolskiego 11 5.1. Opis zagadnienia niepełnosprawności - dane liczbowe 11 5.2. Analiza rynku pracy w odniesieniu do osób niepełnosprawnych 12 5.2.1. Orzekanie o zdolności do pracy 12 5.2.2. Bezrobocie w środowisku osób niepełnosprawnych 13 5.2.3. Wykształcenie osób niepełnosprawnych 14 5.2.4. Rynek pracy chronionej 14 5.3. Analiza zjawiska wykluczenia społecznego w środowisku osób niepełnosprawnych 15 5.3.1. Problemy osób niepełnosprawnych 15 5.3.2. Zabezpieczenie potrzeb osób niepełnosprawnych 16 5.3.3. Wykluczenie społeczne 17 5.4. Problemy alkoholowe 17 5.4.1. Osoby uzależnione od alkoholu 17 5.4.2. Osoby nadużywające alkoholu pijące szkodliwie 18 5.4.3. Osoby dorosłe żyjące w najbliższym otoczeniu alkoholików 18 5.4.4. Dzieci wychowujące się w rodzinach z problemem alkoholowym 19 5.4.5. Młodzież - grupy ryzyka pod względem używania alkoholu i innych środków psychoaktywnych 19 5.4.6. Młodzież - grupy ryzyka pod względem używania tytoniu 20 5.4.7. Bezrobocie jako czynnik zwiększający ryzyko szkodliwego picia napojów alkoholowych 21 5.5. Bezdomność 21 5.6. Przemoc domowa 22 5.7. Narkomania 26 5.7.1. Sytuacja epidemiologiczna narkomanii w województwie opolskim dane z lecznictwa stacjonarnego 26 5.7.2. Przestępstwa przeciw ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii 28 5.7.3. Epidemiologia narkomanii wśród młodzieży 29 5.7.4. Podsumowanie 30 III. Programy i kierunki działań strategicznych 31 1. Wojewódzki program na rzecz zatrudnienia osób niepełnosprawnych, wyrównywania szans oraz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu na lata 2004 2006 31 1.1.Wprowadzenie 31 1.2.Cele strategiczne, priorytety i zadania 32 1.2.1. Cel 1 - Integracja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych 32 1.2.1.1. Uzasadnienie wyboru celu 32

5 1.2.1.2. Grupy docelowe 33 3 1.2.2. Cel 2 - Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu 33 1.2.2.1. Uzasadnienie wyboru celu 33 1.2.2.2. Grupy docelowe 34 1.3. Finansowanie programu 34 1.4. Spodziewane efekty realizacji programu 35 1.5. Zarządzanie projektami 35 1.6. Realizatorzy programu 35 1.7. Konsultacje 36 1.8. Ewaluacja 36 2. Wojewódzki program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych na lata 2004-2006 37 2.1. Wprowadzenie 37 2.2. Cele strategiczne, priorytety i zadania 37 2.2.1 Cel 1 - Redukowanie szkód występujących w związku z piciem napojów alkoholowych u dorosłych osób uzależnionych od alkoholu oraz nadużywających alkoholu 37 2.2.2. Cel 2 - Redukowanie szkód występujących u osób dorosłych oraz dzieci i młodzieży żyjących w najbliższym otoczeniu osób uzależnionych od alkoholu 38 2.2.3. Cel 3 - Redukowanie szkód występujących u osób doznających przemocy domowej, w tym u osób doświadczających przemocy seksualnej 39 2.2.4. Cel 4 - Redukowanie szkód występujących u osób nieletnich w związku z piciem napojów alkoholowych oraz używaniem innych środków psychoaktywnych 39 2.2.5. Cel 5 - Redukowanie szkód występujących u osób doświadczających wykluczenia społecznego lub zagrożonych wykluczeniem społecznym ze szczególnym uwzględnieniem osób długotrwale bezrobotnych 40 2.2.6. Priorytet specjalny rozwijanie możliwości korzystania z funduszy europejskich 40 2.3. Komentarz 40 2.4. Finansowanie i organizacja realizacji wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 41 2.4.1. Finansowanie programu 41 2.4.2. Główni partnerzy samorządu województwa w realizacji wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 41 2.4.3. Organizacja i realizacja wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 41 2.4.4. Ewaluacja wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 42 3. Wojewódzki program przeciwdziałania narkomanii dla województwa opolskiego na lata 2004 2006 42 3.1. Wprowadzenie 42 3.2. Cele strategiczne, priorytety i zadania 42 3.2.1. Profilaktyka narkomanii 43 3.2.2. Leczenie, rehabilitacja, reintegracja i ograniczenie szkód zdrowotnych 45 3.2.3. Epidemiologia, monitoring i ewaluacja zjawiska narkomanii 46 3.3. Współpracujący partnerzy Samorządu Województwa w realizacji Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii 47 3.4. Organizacja i finanse 48 IV. Kierunek działania: Wsparcie grup szczególnego ryzyka 49 1. Uzasadnienie wyboru celu 49 2. Grupy docelowe 50 3. Realizatorzy 50 V. Podsumowanie 51

6 IV. Wstęp. Podstawy prawne Decentralizacja polityki społecznej realizowana poprzez przekazywanie samorządom kompetencji i zadań administracji rządowej wiąże się z potrzebą opracowania dokumentu, dzięki któremu możliwe będzie racjonalne organizowanie działań zmierzających do rozwiązywania określonych problemów społecznych. W obszarze pomocy społecznej obowiązującym dokumentem jest, uchwalona przez Sejmik Województwa Opolskiego w czerwcu 2002 roku, Strategia rozwoju pomocy społecznej na lata 2002-2015 zawierająca kierunki przemian oraz tezy do programów pomocy społecznej. W zakresie problematyki alkoholowej i narkotykowej od 1999 r. realizowane są: wojewódzki program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz wojewódzki program przeciwdziałania narkomanii dotyczące problemów społecznych i zdrowotnych. Z uwagi na stale wzrastający zakres zadań stawianych przed instytucjami pomocy społecznej, jak też ich zwiększający się ciężar gatunkowy i stopień trudności generowany takimi czynnikami jak redukcja zatrudnienia, deficyt nowych miejsc pracy, wzrost kosztów związanych z ochroną zdrowia i rehabilitacją osób niepełnosprawnych, w celu ich realizacji powstały, bądź zostały znowelizowane akty prawne, a wśród nich art. 11b, ust.1 ustawy z dnia 29 listopada 1990r. o pomocy społecznej (Dz. U. Nr 64 z 1998r., poz. 414 z późn. zm.) zobowiązujący samorząd województwa do opracowywania i realizacji Wojewódzkiej Strategii Integracji i Polityki Społecznej, obejmującej w szczególności programy pomocy społecznej, wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu oraz pomocy w realizacji zadań na rzecz zatrudniania osób niepełnosprawnych, profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Niniejszy dokument obejmuje programy wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu oraz pomocy w realizacji zadań na rzecz zatrudniania osób niepełnosprawnych, program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz program przeciwdziałania narkomanii. Na bazę prawną regulującą treść i realizację niniejszej Strategii poza ustawą o pomocy społecznej - składają się następujące ustawy : Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 123, poz. 776, z późn. zm.) Ustawa z dnia 26 października 1982r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2002 Nr 147, poz. 1231 z późn. zm.) Powyższa ustawa określa, że samorząd województwa realizuje zadania w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w postaci wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych stanowiącego część wojewódzkiej strategii integracji i polityki społecznej. Ustawa z dnia 24 kwietnia 1997r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 75, poz. 468 z późn. zm.) Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873) Ustawa z dnia 13 czerwca 2003r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. Nr 122, poz. 1143) Powyższa ustawa określa zasady zatrudnienia socjalnego i w szczególności obejmuje: 1) Bezdomnych realizujących indywidualny program wychodzenia z bezdomności, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej; 2) uzależnionych od alkoholu, po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego; 3) uzależnionych od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej; 4) chorych psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego;

7 5) bezrobotnych, w rozumieniu przepisów o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, pozostających bez pracy przez okres co najmniej 36 miesięcy; 6) zwalnianych z zakładów karnych, mających trudności w integracji ze środowiskiem, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej; 7) uchodźców realizujących indywidualny program integracji, w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej. Strategia zgodna jest z tezami Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich, którego finansowanie odbywać się będzie ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Na płaszczyźnie ogólnokrajowej i wojewódzkiej strategia pozostaje w zgodności z Narodowym Planem Rozwoju na lata 2004-2006 przyjętym przez Radę Ministrów w dniu 14 stycznia 2003 r., Narodowym Programem Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2000-2005, Krajowym Programem Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2002-2005, Strategią Rozwoju Województwa Opolskiego na lata 2002-2015 oraz Wojewódzką Strategią Rozwoju Pomocy Społecznej na lata 2002-2015. Pod wpływem przeobrażeń gospodarczych i społecznych polityka społeczna w Polsce ulega przekształceniom - od modelu państwa opiekuńczego do modelu pośredniego, w którym uznaje się, że ważniejsze jest tworzenie systemu, który motywuje do pracy i zaradności, niż systemu rozbudowanego bezpieczeństwa socjalnego (priorytet pracy nad zabezpieczeniem socjalnym). Przywołane regulacje prawne tworzą warunki do realizacji programów opartych na konstytucyjnej zasadzie pomocniczości państwa przy wykorzystaniu zasobów tkwiących w społecznościach lokalnych i indywidualnej aktywności osób i środowisk zagrożonych wykluczeniem społecznym. W zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii zadania samorządu województwa realizowane były uprzednio w oparciu o w/w programy wojewódzkie. Program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych dla województwa opolskiego obejmował również zadania związane z przeciwdziałaniem przemocy domowej. Program przeciwdziałania narkomanii dla województwa opolskiego obejmował również zagadnienia związane z problemami HIV i AIDS.

II. Diagnoza 8 1. Podstawowe dane demograficzne Według danych Urzędu Statystycznego Opolszczyznę zamieszkuje 1.080.505 osób. Stanowi to 2,8% ludności Polski. Ostatnie lata okazały się okresem utrwalania wielu niekorzystnych tendencji w strukturze demograficznej przejawiających się w spadku liczebności mieszkańców województwa, starzeniu się jego struktury i wzroście liczby osób niepełnosprawnych. Od 1995 roku notuje się stały już spadek liczby ludności regionu implikowany zmniejszającym się przyrostem naturalnym oraz znaczną liczbą mieszkańców Śląska Opolskiego czasowo podejmujących pracę poza granicami kraju 1. Niezależnie od zastosowanej metody szacowania progu demograficznej starości należy uznać, że region nasz zamieszkuje społeczność ludzi starych. Tabela 1 Ludność w wieku nieprodukcyjnym w stosunku do ludności ogółem. 2 Ludność w wieku Przedprodukcyjnym Produkcyjnym Poprodukcyjnym Nieprodukcyjnym na Ogółem 100 osób w wieku produkcyjnym 1.080.505 242.653 677.079 160.773 60 Wskaźnik demograficznej młodości", liczony jako stosunek ludności w wieku przedprodukcyjnym do ludności w wieku aktywności zawodowej, ukształtował się w roku 2002 na poziomie 35,8% (w 1999 r. wynosił on 39,5%, a w 1994 r. - 44,7%). Tylko na przestrzeni 24 miesięcy od 30 XII 1999 do 31 XII 2002 r. wskaźnik demograficznej młodości obniżył się w regionie o 3,7%. Jest to niepokojące zjawisko, które przy uwzględnieniu wzrostu liczby ludności w wieku produkcyjnym, jak również wzroście wskaźnika demograficznej starości z 20,7% w 1995 r. do 22,9% w 1999 r., świadczy o postępującym procesie starzenia się populacji województwa. 2. Poziom wydatków na pomoc społeczną w gminach województwa opolskiego w latach 1999 2001 3 Z analizy struktury wydatków gmin według poszczególnych działów wynika, że w 1999 r. pomoc społeczna była na czwartym miejscu pod względem przyznanej przez gminy części gminnego budżetu (11%). Więcej przeznaczono na: administrację 11,9%, gospodarkę komunalną 14,8%, oświatę i wychowanie 42,3%. Podobnie było w roku 2000. Natomiast w 2001 r. pomoc społeczna pod względem wysokości nakładów otrzymanych z gminnych budżetów usytuowała się na trzecim miejscu - 12,3%. Więcej przeznaczono na administrację 12,5% oraz oświatę i wychowanie 38,4%. Biorąc pod uwagę dynamikę wzrostu bądź też spadku w strukturze wydatków należy zauważyć, że ogółem wszystkie gminy województwa opolskiego zwiększyły budżet przekazywany na realizację zadań przypisanych opiece społecznej. 3. Główne elementy infrastruktury 4 1 Wg różnych danych liczbę tą szacuje się na 70 100 tys. osób. 2 Źródło: Rocznik statystyczny z 2002 roku 3 Wg danych za 2001 rok. Dane za 2002 rok ukażą się w listopadzie 2003 r.

9 3.1.Pomoc społeczna, rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych, opieka na dzieckiem i rodziną: 71 gminnych ośrodków pomocy społecznej 12 powiatowych centrów pomocy rodzinie 16 domów dziecka 2 pogotowia opiekuńcze 2 ośrodki adopcyjno opiekuńcze 1 411 rodzin zastępczych 4 ośrodki interwencji kryzysowej 2 młodzieżowe ośrodki wychowawcze 77 świetlic socjoterapeutycznych, profilaktycznych bądź środowiskowych 30 domów pomocy społecznej 8 środowiskowych domów samopomocy 9 domów dziennego pobytu 10 placówek dla osób bezdomnych 180 organizacji pozarządowych działających w zakresie pomocy społecznej 11 warsztatów terapii zajęciowej 31 zakładów pracy chronionej 3.2. Lecznictwo odwykowe w województwie opolskim: 4 przychodnie terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia 8 poradni dla osób z problemami alkoholowymi 2 oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych 2 całodobowe oddziały leczenia uzależnienia od alkoholu 2 ośrodki terapii uzależnienia od alkoholu Jednostkami lecznictwa odwykowego dla, których organem prowadzącym jest samorząd województwa są : Ośrodek Leczenia Odwykowego w Woskowicach Małych Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia w Opolu Ośrodek Terapii Uzależnienia od Alkoholu w Samodzielnym Wojewódzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Branicach 3.3. Lecznictwo i rehabilitacja narkomanii: Placówki stacjonarne : NZOZ Zbicko Stowarzyszenie MONAR NZOZ Zbicko Stowarzyszenie MONAR filia w Graczach Placówki ambulatoryjne : Ambulatorium Wczesnej Terapii w ramach Polskiego Towarzystwa Psychologicznego Poradnia Terapii Uzależnień od Substancji Psychoaktywnych i Współuzależnienia (w strukturze Wojewódzkiego Specjalistycznego Zespołu Neuropsychiatrycznego w Opolu) NZOZ Poradnia Profilaktyki i Terapii Uzależnień MONAR w Opolu Poradnia Towarzystwa Rodzin i Przyjaciół Dzieci Uzależnionych Powrót z U w Opolu Punkt Konsultacyjny dla Osób Uzależnionych Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Opolu 4 Wg stanu na koniec 2002 r.

10 Oddziały detoksykacyjne : Oddział Psychiatrii Dzieci i Młodzieży (w strukturze Wojewódzkiego Specjalistycznego Zespołu Neuropsychiatrycznego w Opolu) Oddział Detoksykacyjny w Oddziale Psychiatrii C (w strukturze Wojewódzkiego Specjalistycznego Zespołu Neuropsychiatrycznego w Opolu) Oddział Detoksykacyjny w Samodzielnym Wojewódzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Branicach 4. Elementy analizy SWOT 5 Wyniki analizy mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń z zakresu integracji i polityki społecznej zostały zaprezentowane w 6 następujących polach tematycznych: 1. Wyrównywanie szans życiowych osób niepełnosprawnych 2. Przeciwdziałanie przemocy domowej 3. Przeciwdziałanie marginalizacji osób bezdomnych 4. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób bezrobotnych 5. Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych 6. Przeciwdziałanie narkomanii 4.1. Wyrównywanie szans życiowych osób niepełnosprawnych Mocne strony Sieć placówek instytucjonalnej pomocy niepełnosprawnym Funkcjonowanie organizacji pozarządowych działających na rzecz osób niepełnosprawnych Wzrost akceptacji społecznej dla potrzeb osób niepełnosprawnych Postępująca integracja między sektorem państwowym i samorządowym a organizacjami pozarządowymi Funkcjonowanie zakładów pracy chronionej Edukacja integracyjna Słabe strony Słaba koordynacja działalności instytucjonalnych placówek pomocy niepełnosprawnym Niska aktywność znacznej liczby organizacji pozarządowych w sferze działalności na rzecz osób niepełnosprawnych Bariery architektoniczne i komunikacyjne Niedostateczne przestrzeganie prawa budowlanego w zakresie przepisów uwzględniających potrzeby osób niepełnosprawnych Mała ilość miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych Szanse Zagrożenia Możliwość zatrudniania osób Niewykorzystanie w pełni środków niepełnosprawnych w oparciu o środki przeznaczonych na pomoc osobom PFRON niepełnosprawnym Integracja osób niepełnosprawnych w Zbyt niskie środki finansowe środowiskach lokalnych zabezpieczające pełne uczestnictwo osób Możliwość pozyskiwania i zwiększania niepełnosprawnych w życiu społecznym i aktywności wolontariuszy w zawodowym organizacjach pozarządowych Niska aktywność osób niepełnosprawnych działających na rzecz środowisk osób i ich rodzin niepełnosprawnych Nadmierna biurokracja w dystrybucji środków finansowych 4.2. Przeciwdziałanie przemocy domowej 5 Analiza SWOT w pkt. 1-5, na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w gminach i powiatach województwa opolskiego przez ROPS, natomiast pkt 6 na podstawie ekspertyzy Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie autorstwa Janusza Sierosławskiego

Mocne strony Stosowanie procedury Niebieskie Karty Szkolenie pracowników placówek interwencyjno- opiekuńczych oraz policjantów Działalność organizacji pozarządowych 11 Słabe strony Mała liczba placówek interwencyjno opiekuńczych Niechęć do ujawniania przemocy, szczególnie w środowiskach wiejskich Niedostateczna profilaktyka i edukacja społeczeństwa w zakresie przeciwdziałania przemocy Niedoskonałe instrumentarium prawne w dziedzinie ochrony praw ofiar przemocy Nieefektywność pracy wymiaru sprawiedliwości długotrwałe procedury, umarzanie spraw, niewystarczający nadzór kuratorski Nieskuteczna izolacja ofiar od sprawców przemocy Szanse Tworzenie interdyscyplinarnych zespołów udzielających pomocy osobom zagrożonym przemocą Podnoszenie kwalifikacji służb społecznych, pracowników instytucji pomocowych, policji, środowisk kuratorskich i sądowych, zaangażowanych w procesie przeciwdziałania przemocy Działalność wolontariatu i organizacji pożytku publicznego Zagrożenia Obojętność społeczna wobec przemocy domowej Zaburzenia w funkcjonowaniu rodziny spowodowane m. in. rozpadem więzi, ubóstwem, przemocą, naśladowaniem negatywnych wzorców Marginalizacja osób i rodzin dotkniętych przemocą Wzrost przestępczości Brak skutecznej ochrony ofiar przemocy Bezkarność sprawców przemocy 4.3. Przeciwdziałanie marginalizacji osób bezdomnych Mocne strony Instytucjonalne formy pomocy na rzecz osób bezdomnych Działalność organizacji pozarządowych Świadomość różnorodności zjawiska Regulacje prawne Słabe strony Niedostateczna infrastruktura stacjonarna Niska jakość form pomocy Brak kompleksowych rozwiązań i usług dla osób bezdomnych Ograniczone prawa obywatelskie osób bezdomnych Szanse Standaryzacja usług na rzecz bezdomnych zgodnie ze standardami obowiązującymi w Unii Europejskiej Rozwój systemu przeciwdziałania bezdomności Zagrożenia Pogłębianie się marginalizacji osób bezdomnych Rozwój patologii wśród osób bezdomnych Utrwalanie się bezdomności jako stylu życia 4.4. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób bezrobotnych Mocne strony Słabe strony

Wzrost znaczenia wykształcenia jako wartości Sieć poradnictwa zawodowego w urzędach pracy Możliwości zarobkowania za granicą Wprowadzenie regulacji prawnych ułatwiających organizacjom pozarządowym współpracę z administracją publiczną w sferze działań na rzecz osób bezrobotnych 12 Wysoka stopa bezrobocia Niski poziom wykształcenia i brak kwalifikacji osób długotrwale bezrobotnych Niski poziom aktywności i zaradności osób długotrwale bezrobotnych Zjawisko dziedziczenia bezrobocia Szanse Rozwój lokalnych i regionalnych działań skierowanych do osób długotrwale bezrobotnych Możliwości związane z uruchamianiem programów finansowanych z funduszy pomocowych UE Zwiększanie dostępności kształcenia ustawicznego, zwłaszcza na terenach wiejskich Rozwój sektora organizacji pozarządowych działających w sferze usług społecznych Zdobywanie nowych doświadczeń w kontaktach zagranicznych Zagrożenia Ubytek miejsc pracy Poszerzanie się zjawiska wykluczenia społecznego Pauperyzacja społeczeństwa przyczyniająca się m.in. do: - wzrostu klientów pomocy społecznej, - uzależnienia od świadczeń pomocy społecznej, - niedoboru środków finansowych na świadczenia z pomocy społecznej 4.5. Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych Mocne strony Słabe strony Regulacje prawne w zakresie profilaktyki Niedostateczna infrastruktura jednostek i rozwiązywania problemów alkoholowych lecznictwa odwykowego Źródło finansowania pochodzące z opłat Niewystarczająca ilość kadry za wydawanie i korzystanie z zezwoleń merytorycznej lecznictwa odwykowego na obrót napojami alkoholowymi Znaczna liczba osób uzależnionych, nie Współpraca samorządu województwa z objętych leczeniem odwykowym innymi instytucjami i organizacjami Niski poziom aktywności społecznej w sferze problematyki uzależnień Szanse Rozwój infrastruktury w zakresie profilaktyki i lecznictwa odwykowego Poszerzanie kompetencji, wykonujących zawody medyczne, pracowników lecznictwa odwykowego w stosunku do pacjentów i ich rodzin Intensyfikacja programów interwencyjnych i profilaktycznych oraz wspieranie realizacji programów przygotowanych przez organizacje pożytku publicznego Zagrożenia Zaburzenia w funkcjonowaniu rodzin osób uzależnionych Marginalizacja społeczna osób uzależnionych i ich rodzin Nasilanie się zjawisk patologicznych w środowisku osób uzależnionych Pogłębianie się obciążenia budżetu państwa i samorządów terytorialnych w związku ze wzrostem wydatków na lecznictwo oraz likwidacje szkód materialnych i społecznych związanych z alkoholem Pogorszenie stanu zdrowotnego społeczeństwa

4.6. Przeciwdziałanie narkomanii Mocne strony Ścisła współpraca i wysokie notowania Wojewódzkiego Programu Przeciwdziałania Narkomanii w Ministerstwie Zdrowia (Krajowym Biurze ds. Przeciwdziałania Narkomanii) Możliwość korzystania z funduszy unijnych Dofinansowanie organizacji pozarządowych naszego województwa umiejętność zdobywania środków celowych na przeciwdziałanie narkomanii Powiatowe strategie profilaktyki i przeciwdziałania narkomanii Dobre przygotowanie merytoryczne kadry ośrodków Monar do leczenia i rehabilitacji osób uzależnionych 13 Zaburzone funkcjonowanie rodziny w związku z pracą za granicą Słabe strony Brak wyspecjalizowanych struktur w administracji samorządu gminnego i powiatowego odpowiedzialnych za przeciwdziałanie narkomanii Brak wystarczających źródeł finansowania działań profilaktycznych, wspomagających leczenie i postrehabilitacyjnych Niedostateczna infrastruktura lecznictwa ambulatoryjnego na terenie województwa Brak ośrodków terapeutycznych dla młodzieży poniżej 18 roku życia Niski poziom zaangażowania społecznego w aspekcie profilaktyki i przeciwdziałania narkomanii Szanse Rozwój infrastruktury w profilaktyce, lecznictwie i rehabilitacji Powstawanie powiatowych struktur pomocy ambulatoryjnej adresowanej do młodzieży Powstawanie programów profilaktycznych wykorzystujących lokalne zasoby i możliwości organizacyjne Powstawanie programów alternatywnych w leczeniu osób uzależnionych od narkotyków (warsztaty teatralne, malarskie, zajęcia sportowe itp.) Zagrożenia Ciągły wzrost liczby osób uzależnionych i obniżanie się granicy wieku inicjacji narkotykowej wśród młodzieży Współwystępowanie, wraz z uzależnieniem, innych form zachowań aspołecznych Ogólne pogorszenie stanu zdrowia społeczeństwa Ułatwiony dostęp do narkotyków powodowany zarobkowymi wyjazdami zagranicznymi (Holandia, Niemcy) 5. Wybrane problemy społeczne oraz zdrowotne województwa opolskiego 5.1. Opis zagadnienia niepełnosprawności dane liczbowe Według szacunków statystycznych w Polsce populację niepełnosprawnych i przewlekle chorych określa się na ok. 5,5 mln. osób. Liczbę niepełnosprawnych w obrębie województwa szacuje się na 159.440 osób (luty 2003r.) tj. 14,7% ludności regionu. Tabela 2 Osoby niepełnosprawne w województwie opolskim w roku 2002

14 Powiat % udziału do liczby niepełnosprawnych w województwie Brzeski 8,7 Głubczycki 4,9 Kędzierzyńsko kozielski 10,1 Kluczborski 6,7 Krapkowicki 6,7 Namysłowski 4,1 Nyski 13,8 Opolski grodzki 11,9 Opolski ziemski 12,8 Oleski 6,6 Prudnicki 5,8 Strzelecki 7,9 Województwo 100 % Podane w tabeli wartości będą zdaniem demografów wykazywać stałą dynamikę wzrostową jako wynik m. in. postępu cywilizacyjnego. Tylko w 1999r. w województwie opolskim na 9.672 urodzenia żywe odnotowano aż 5,5% przypadków z zaburzeniami rozwoju psychomotorycznego (dane Zespołu Matki i Dziecka w Opolu oraz szpitali rejonowych). Według danych statystycznych populację dzieci niepełnosprawnych wymagających objęcia wczesną diagnostyką i rehabilitacją w wieku od 0 do 6 lat szacuje się na ok. 3.500 osób 6. 5.2. Analiza rynku pracy w odniesieniu do osób niepełnosprawnych 5.2.1. Orzekanie o zdolności do pracy Analiza problemu zatrudnienia osób niepełnosprawnych wymaga rozróżnienia pojęć określających omawianą populację. W niniejszej Strategii przyjmuje się, że do osób niepełnosprawnych zalicza się osoby, których stan fizyczny lub psychiczny bądź umysłowy trwale lub okresowo utrudnia lub uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności wykonywanie pracy zawodowej, jeżeli posiadają orzeczenie o stopniu niepełnosprawności. Powyższe rozróżnienie jest jednak ujęciem prawnym, natomiast w statystykach funkcjonuje jeszcze pojęcie osoby niepełnosprawnej biologicznie. Obecnie obowiązuje system orzekania o stopniu niepełnosprawności podzielony na dwie grupy: 1) orzekanie dla celów ubezpieczeniowych 2) orzekanie dla celów pozaubezpieczeniowych gdzie obowiązuje stopień niepełnosprawności; znaczny, umiarkowany i lekki. W tej sytuacji - orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji jest tożsame z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, - orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy ale zdolności do samodzielnej egzystencji jest traktowane na równi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, - orzeczenie o częściowej niezdolności do pracy oraz celowości przekwalifikowania jest równoznaczne z lekkim stopniem niepełnosprawności. W związku z powyższym aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych uwarunkowana jest orzeczeniem o niezdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy co uniemożliwia zatrudnienie, bądź orzeczeniem o pracy tylko w warunkach specjalnych, co często utrudnia zatrudnienie, jeżeli w pobliżu miejsca zamieszkania nie ma zakładu pracy funkcjonującego w ramach tzw. chronionego rynku pracy. 6 Szacowanie metodą BAEL

15 5.2.2. Bezrobocie w środowisku osób niepełnosprawnych Zjawisko bezrobocia, które pojawiło się wraz ze zmianą systemu gospodarczego, w szczególny sposób dotknęło osoby niepełnosprawne. Przez szereg lat dla osób tych głównym miejscem zatrudnienia były spółdzielnie inwalidów, które jednak w momencie urynkowienia i ostrej konkurencji ekonomicznej znalazły się w trudnej sytuacji lub uległy likwidacji. W wielu przypadkach przekładało się to na zmniejszenie zatrudnienia, przez co osoby niepełnosprawne zmuszone były do poszukiwania pracy na tzw. otwartym rynku pracy. Jednakże rosnąca konkurencyjność przy przeciętnym niższym poziomie przygotowania zawodowego osób niepełnosprawnych utrudnia podjęcie pracy na otwartym rynku. Według danych WUP w Opolu procentowy udział bezrobotnych niepełnosprawnych w ogólnej strukturze bezrobotnych wzrósł z 1,6% (w grudniu 1998 r.) 7 do 1,9% (w grudniu 1999 r.). Obecnie ich udział w strukturze bezrobotnych wynosi w dalszym ciągu 1,9 punktu procentowego (wg stanu na luty 2003 roku). Należy podkreślić, iż liczba osób niepełnosprawnych bezrobotnych znacznie wzrosła od 1999 roku. O ile w grudniu 1999 roku wynosiła 981 osób, wg stanu na koniec czerwca 2000 r. 982 osoby, to w lutym 2003 r. już 1652. Tabela 3 Zestawienie dotyczące niepełnosprawnych bezrobotnych zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy województwa opolskiego Liczba bezrobotnych niepełnosprawnych 1999r. 2000r. Luty 03r. Dynamika 1999 = 100 % Województwo opolskie 981 982 1 652 168,4 Powiaty Brzeski 158 126 324 205,1 Głubczycki 56 59 87 155,4 Kędzierzyńsko kozielski 89 76 116 130,3 Kluczborski 84 120 145 172,6 Krapkowicki 32 18 57 178,1 Namysłowski 75 102 131 174,7 Nyski 185 167 254 137,3 Opolski (grodzki i ziemski) 158 180 309 195,6 Oleski 27 31 35 129,6 Prudnicki 43 32 87 202,3 Strzelecki 74 71 107 144,6 Dla przybliżenia sytuacji osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy posłużyć się można liczbą niepełnosprawnych bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy, jak również liczbą ofert pracy skierowanych do tej grupy dane za 2002 rok: Tabela 4 Oferty pracy kierowane do osób niepełnosprawnych Liczba Liczba ofert pracy Liczba 7 Dane bez Powiatu Olesno

16 bezrobotnych niepełnosprawnych kierowanych do niepełnosprawnych Województwo opolskie 1652 668 2,5 Powiaty bezrobotnych na 1 ofertę pracy Brzeski 324 210 1,5 Głubczycki 87 5 17,4 Kędzierzyńsko -kozielski 116 24 4,8 Kluczborski 145 64 2,3 Krapkowicki 57 12 2,3 Namysłowski 131 39 3,4 Nyski 254 22 11,5 Opolski 309 217 1,4 Oleski 35 9 3,8 Prudnicki 87 7 12,4 Strzelecki 107 59 1,8 5.2.3. Wykształcenie osób niepełnosprawnych Wykres 1 Struktura wykształcenia osób niepełnosprawnych w województwie opolskim 8 podstawowe 42% niepełne podstawowe 6% wyższe 4% policealne i średnie zawodowe 16% zasadnicze zawodowe 26% średnie ogólnokształcące 6% Z badań ankietowych przeprowadzonych przez ROPS w Opolu w 2000 roku wśród osób niepełnosprawnych Opolszczyzny wynika, iż to właśnie brak kwalifikacji, obok niepełnosprawności, stanowi przeszkodę w znalezieniu pracy. Według wyników tego badania ponad połowa respondentów (52%) zarejestrowała się w powiatowych urzędach pracy licząc, iż dzięki temu otrzyma propozycję pracy. Jednocześnie tylko nieliczni niepełnosprawni konkretyzowali rodzaj pracy, którą chcieliby wykonywać. Większość swoje oczekiwania określała w sposób ogólny, bądź ich nie precyzowała. 5.2.4. Rynek pracy chronionej Według danych Wydziału Spraw Społecznych Opolskiego Urzędu Wojewódzkiego, w lutym 2003 roku w obrębie województwa działało 31 zakładów pracy chronionej. Ich rozkład wg powiatów ilustruje poniższe zestawienie tabelaryczne: Tabela 5 Chroniony rynek pracy 8 Na podstawie badań jakościowych przeprowadzonych przez ROPS w 2000 roku

17 Powiat Liczba zakładów w % pracy chronionej Brzeg 4 12,9 Głubczyce 1 3,2 Kędzierzyn-Koźle 3 9,7 Kluczbork 3 9,7 Krapkowice 0 0 Namysłów 1 3,2 Nysa 5 16,2 Opole 10 32,3 Olesno 1 3,2 Prudnik 1 3,2 Strzelce Opolskie 2 6,4 Razem 31 100 % Według otrzymanych zestawień dotyczących ofert pracy dla osób niepełnosprawnych w 2002 roku najbardziej poszukiwanymi pracownikami były osoby mogące pracować w następujących zawodach: 9 - pracownik porządkowy - szwacz - pracownik ochrony - pracownik gospodarczy - pracownik produkcyjny - dozorca portier - obsługa komputera i kas fiskalnych - księgowość, księgowość komputerowa - monter wiązek elektrycznych - salowa - y - sprzedawca - kasjer - pracownik biurowy - kucharz 5.3. Analiza zjawiska wykluczenia społecznego w środowisku osób niepełnosprawnych 5.3.1. Problemy osób niepełnosprawnych Analiza przywołanych wcześniej badań jakościowych przeprowadzonych przez ROPS pozwoliła na określenie podstawowych problemów na jakie natrafiają w codziennym życiu osoby niepełnosprawne. Miesięczna struktura wydatków w gospodarstwie domowym osób niepełnosprawnych wykazała, że zdecydowanie największy procent wydatków przeznaczany jest na zakup żywności 42%. Kolejną pozycję stanowią wydatki mieszkaniowe 29%. Na leki, usługi medyczne i zabiegi rehabilitacyjne osoby niepełnosprawne wydają 15% swoich dochodów (w rodzinach bez osoby niepełnosprawnej jest to ok. 3%). Do najpoważniejszych zagadnień należą sprawy związane z komunikacją (wpływające na stan kontaktów społecznych), zabezpieczeniem socjalnym (wpływające na jakość życia), opiekuńcze i rehabilitacyjne oraz utrudnienia w aktywnym życiu społecznym. Rozkład procentowy problemów obrazuje poniższy wykres. Wykres 2 Problemy osób niepełnosprawnych w województwie opolskim. 9 Dane WUP w Opolu

18 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Poruszanie się poza domem Pomoc rzeczowa lub finansowa Proste prace domowe i pielęgnacyjne Leczenie specjalist. Udział w życiu społecznym Rehabilitacja Znalezienie pracy Leczenie podstawowe Poruszanie się po mieszkaniu Sprzęt rehab. Nauka Mieszkanie Inne 5.3.2. Zabezpieczenie potrzeb osób niepełnosprawnych Życie osób niepełnosprawnych w głównej mierze organizowane jest przez rodzinę i ośrodki pomocy społecznej. Głównie na nich też spoczywa ciężar organizowania pomocy, która koncentruje się przeważnie na zabezpieczeniu potrzeb opiekuńczych. Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje się zjawisko stałego wzrostu liczby osób niepełnosprawnych, którym udzielana jest pomoc materialna ze środków pomocy społecznej. Stan ten dowodzi systematycznej pauperyzacji tych osób i ich rodzin. Na to nakładają się znacznie mniejsze możliwości udzielania wsparcia przez organizacje i instytucje, co wpływa na brak poczucia bezpieczeństwa tej grupy. Poniższy wykres obrazuje, w układzie procentowym, podmioty, które zdaniem osób niepełnosprawnych w pierwszej kolejności przychodzą im z pomocą. Wykres 3 Zaspokojenie potrzeb z punktu widzenia osób niepełnosprawnych (Odpowiedź na pytanie: Na czyją pomoc może Pan/i liczyć?) 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Rodziny OPS Sąsiadów, znajomych Na siebie PFRON PCPR Organizacji Kościoła Inne

5.3.3. Wykluczenie społeczne 19 W polskim ustawodawstwie pojęcie wykluczenia społecznego nie zostało dotychczas zdefiniowane. W Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego (uchwała Rady Ministrów z grudnia 2000 r.) przeciwdziałanie zjawisku wykluczenia społecznego rozumiane jest jako aktywizacja osób pozostających w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy. W tym ujęciu istotą wykluczenia społecznego jest pozostawanie w najtrudniejszej sytuacji na rynku pracy. W Strategii Polityki Społecznej na lata 2002-2005 opracowanej w Ministerstwie Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej za wykluczone społecznie uznano osoby w trakcie leczenia choroby alkoholowej i narkomanii, bezdomnych w procesie wychodzenia z bezdomności, długotrwale bezrobotnych oraz uchodźców. Definicję pojęcia wykluczenia społecznego można wyczytać także z ustawy o zatrudnieniu socjalnym. W ustawie tej za osoby podlegające wykluczeniu społecznemu uznaje się te osoby, które ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić podstawowych potrzeb życiowych, w wyniku czego popadają w ubóstwo oraz tracą możliwość pełnego uczestnictwa w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym. Powyższe definicje korelują z nazewnictwem przyjętym w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, gdzie niepełnosprawność określa się jako trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. Grupą zagrożoną wykluczeniem społecznym, której sytuacja powinna być przedmiotem szczególnej troski są więc osoby niepełnosprawne. Pomimo skierowanych do tych osób programów rynku pracy, ich obecność na tym rynku i w życiu społecznym jest daleko niewystarczająca. Wśród osób niepełnosprawnych dominują osoby gorzej wykształcone, znacznie mniej mobilne zawodowo od ogółu mieszkańców województwa, zmuszane do pokonywania barier architektonicznych, osoby obarczone cechami uznawanymi powszechnie przez pracodawców za niepożądane. Powoduje to zdecydowanie mniejszą konkurencyjność na rynku pracy. Często są to osoby korzystające długotrwale ze świadczeń pomocy społecznej, które pomimo podejmowanych wysiłków nie są w stanie samodzielnie przezwyciężyć trudności życiowych, znaleźć zatrudnienia i usamodzielnić się. Na podstawie przytoczonych badań można postawić tezę, że istniejące instytucje i organizacje powołane do działań na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu ze względu na swe ograniczone możliwości, dotychczas w niewielkim stopniu zabezpieczają ten obszar. Wykluczenie społeczne stanowi dla wielu instytucji jedno z największych wyzwań związanych z brakiem przystosowania osób niepełnosprawnych do rynku pracy, bezrobociem, a także z kształceniem i edukacją osób działających na ich rzecz. 5.4. Problemy alkoholowe 5.4.1. Osoby uzależnione od alkoholu Brak jest danych dotyczących osób uzależnionych od alkoholu można jedynie przeprowadzać ostrożne szacunki na podstawie przelicznika przyjętego przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (dalej w skrócie: PARPA), według której odsetek osób uzależnionych od alkoholu wynosi ok. 2% całej populacji. Dla województwa opolskiego 2% ludności to ok. 21.220 osób 10. W 2002 r. w jednostkach lecznictwa odwykowego województwa opolskiego leczyło się 2.535 11 osób uzależnionych od alkoholu. Jeżeli przyjąć z wszystkimi zastrzeżeniami dla 10 Szacunek na podstawie : Sprawozdanie z realizacji ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi w okresie 1 stycznia-31 grudnia 2001 roku (projekt), Ministerstwo Zdrowia 2002; Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie opolskim w 2002 r., Urząd Statystyczny w Opolu, Opole sierpień 2003. 11 Dane uzyskane z Wojewódzkiego Ośrodka Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia w Opolu.

20 ilustracji sytuacji liczbę ok. 21.220 osób uzależnionych od alkoholu na terenie województwa opolskiego, oznacza to, iż do specjalistycznego leczenia trafiało ok. 11,9% spośród nich. Ok. 18.700 nie leczonych osób uzależnionych od alkoholu generuje dodatkowe koszty w różnych obszarach ochrony zdrowia ze względu na szkody zdrowotne, jakie ponosi w związku z nałogowym piciem alkoholu. Poza szkodami zdrowotnymi grupa ta w związku z uzależnieniem od alkoholu ponosi straty o charakterze społecznym i materialnym, jednocześnie będąc powodem powstawania strat zdrowotnych, społecznych i materialnych w swoim najbliższym otoczeniu. 5.4.2. Osoby nadużywające alkoholu pijące szkodliwie Według szacunków PARPA odsetek osób pijących szkodliwie może wynosić ok. 7% całej populacji jest to w przypadku województwa opolskiego ok. ok. 74.270 osób 12. Powyższe szacunki są w pewnej mierze potwierdzone przez przeprowadzone w 1998 r. badania ankietowe Problemy alkoholowe w ocenie mieszkańców województwa opolskiego 13. Według nich do grup ryzyka pod względem picia alkoholu zaliczało się 13,3% dorosłych mężczyzn i 3,4% dorosłych kobiet, ogółem do grup ryzyka zaliczało się 8,6% dorosłych mieszkańców województwa. Jako grupy ryzyka przyjęto w tych badaniach mężczyzn konsumujących w ciągu roku powyżej 10 litrów czystego alkoholu oraz kobiety konsumujące powyżej 7,5 litra. Przyjmując, że odsetki pozostały nadal na zbliżonym poziomie oraz szacując według powyższych badań liczby osób dorosłych w województwie zaliczających się do grup ryzyka pod względem picia alkoholu według płci, otrzymujemy liczby 14 ok. 14.040 kobiet oraz ok. 49.900 mężczyzn. Tak więc zgodnie z szacunkiem według płci można przyjąć, iż ogółem w województwie opolskim ok. 63.940 osób zalicza się do grup ryzyka pod względem picia alkoholu ostatnia liczba odnosi się łącznie do osób uzależnionych i osób nadużywających alkoholu. Sytuacja taka oznacza, że w związku z nadużywaniem alkoholu bez cech uzależnienia należy spodziewać się zwiększonej ilości szkód zdrowotnych wynikających między innymi z urazów mających związek z alkoholem oraz z długotrwałej ekspozycji na duże dawki alkoholu. Powoduje to, w przypadku pacjentów nadużywających alkoholu oraz uzależnionych od alkoholu, zwiększone koszty w wielu obszarach ochrony zdrowia. 5.4.3. Osoby dorosłe żyjące w najbliższym otoczeniu alkoholików Do tej kategorii osób zaliczamy dorosłych członków rodziny i/lub partnerów życiowych alkoholików. Osoby te żyjąc w najbliższym otoczeniu alkoholików ponoszą różnego rodzaju straty, w tym zdrowotne wynikające z długotrwałego funkcjonowania w głębokim stresie oraz z psychicznych i somatycznych kosztów szkodliwego przystosowania się do życia z osobą uzależnioną od alkoholu. W przypadku wielu dorosłych osób żyjących w najbliższym otoczeniu alkoholika Życie w długotrwałym stresie emocjonalnym pozostawia ślady, a nawet sieje spustoszenie. Efektem takiego życia może być nerwica lub izolowane objawy psychosomatyczne ze strony różnych układów (bóle głowy, kłopoty mięśniowe, kłopoty żołądkowe, zaburzenia krążenia i niepokojące objawy ze strony serca), sytuacja taka tworzy okazję do sięgnięcia po środki uspokajające, nasenne, przeciwbólowe. W tym też do sięgnięcia po alkohol. Wszystkie te środki mogą stać się substancją własnego uzależnienia 15 12 Szacunek patrz przypis 10 oraz Raport z wyników spisów powszechnych województwo opolskie, Urząd Statystyczny w Opolu, lipiec 2003. 13 Janusz Sierosławski, Problemy alkoholowe w ocenie mieszkańców województwa opolskiego. Raport z badań ankietowych zrealizowanych w 1998 r., W-wa 1998. 14 Według danych z 31.12.2002 r. w województwie opolskim było 412.881 kobiet w wieku 20 lat i więcej oraz 375.127 mężczyzn w takim wieku. Dane - obliczenia na podstawie Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie opolskim w 2002 r., Urząd Statystyczny w Opolu, Opole 2003. 15 Wanda Sztander, Poza kontrolą, W-wa 1992, s.40.

21 Według szacunków PARPA osoby żyjące w najbliższym otoczeniu alkoholika stanowią ok. 8% populacji. W przypadku województwa opolskiego byłoby to ok. 85 tys. osób 16. Znaczną część z tego stanowią osoby dorosłe generujące koszty w różnych obszarach ochrony zdrowia wynikające ze szkód zdrowotnych powstałych w związku z uszkadzającym wpływem funkcjonowania w najbliższym otoczeniu alkoholika. W roku 2002 jedynie 212 17 osób żyjących w najbliższym otoczeniu alkoholika, tzw. osób współuzależnionych, korzystało z pomocy lecznictwa odwykowego. Niewielki zasięg pomocy terapeutycznej dla osób żyjących w najbliższym otoczeniu alkoholików nie tylko powoduje dodatkowe koszty w ochronie zdrowia, ale również np. wzmacnia dysfunkcję rodzin, utrudnia przystosowanie się do zmieniających się warunków na rynku pracy lub wpływa na ponoszenie strat rozwojowych przez dzieci. 5.4.4. Dzieci wychowujące się w rodzinach z problemem alkoholowym Życie dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym powoduje poważne straty emocjonalne i rozwojowe. Dzieci wychowujące się w rodzinach alkoholowych stanowią w województwie opolskim znaczną część z ok. 85 tys. osób żyjących w najbliższym otoczeniu alkoholików. Wychowywanie się w rodzinie z problemem alkoholowym może wywrzeć poważny negatywny wpływ na rozwój dziecka (...) Podobnie jak żołnierze przeżywający stres na polu bitwy, dzieci alkoholików żyją w stresie przekraczającym granice zwykłego ludzkiego doświadczenia 18. Dla dzieci wychowujących się w rodzinach z problemem alkoholowym Choroba rodziców staje się główną siłą nadającą kierunek ich życiu, które zaczyna się obracać wokół problemu alkoholowego ojca czy matki 19. Należy podkreślić, że dysfunkcje powstałe w przypadku dzieci wychowujących się w rodzinach alkoholowych przenoszone są następnie w dorosłe życie jako tzw. syndrom DDA (Dorosłego Dziecka Alkoholika). Mamy więc do czynienia z sytuacją, w której wychowywanie się w najbliższym otoczeniu osób uzależnionych od alkoholu oraz brak pomocy psychologicznej, czy terapeutycznej w dzieciństwie, mogą skutkować dysfunkcjami w sferze emocjonalnej i psychicznej w trakcie dorosłego życia. 5.4.5. Młodzież - grupy ryzyka pod względem używania alkoholu i innych środków psychoaktywnych Używanie substancji psychoaktywnych, zarówno legalnych, takich jak napoje alkoholowe czy tytoń, jak i nielegalnych, takich jak narkotyki, niesie ze sobą ryzyko pojawienia się szkód zdrowotnych i społecznych. Ryzyko to jest szczególnie duże, gdy sięgają po nie ludzie bardzo młodzi, nie świadomi tego, co może im grozić 20. W niniejszym programie przyjmuje się, że grupą ryzyka wśród młodzieży w zakresie używania alkoholu, a także narkotyków i tytoniu jest ta część młodych ludzi, która sięga po wymienione środki częściej niż przeciętny nastolatek, wymagając tym samym pomocy psychologicznej i/lub terapeutycznej. Według przeprowadzonych w województwie opolskim w roku 1999 r. badań w ramach Europejskiego programu badań ankietowych w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków 21 21,7% dziewcząt i 33,1% chłopców w wieku 15-16 lat upiło się co najmniej raz w ciągu ostatnich 30 dni przed badaniem. W przypadku młodzieży w wieku 17-18 lat w ciągu ostatnich 30 dni przed badaniem upiło się 22% dziewcząt i 47% chłopców. Powyższe szacunki ilustruje dodatkowo tabela : 16 Szacunek - patrz przypis 10. 17 Dane - patrz przypis 11. 18 Bryan E. Robinson, Pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholików, W-wa 1998, s.53. 19 J. w. 20 Barbara Fatyga, Janusz Sierosławski, Antoni Zieliński, Przemysław Zieliński, Alkohol a młode pokolenie Polaków połowy lat dziewięćdziesiątych, W-wa 1999, s. 89. 21 Janusz Sierosławski, Antoni Zieliński, Europejski program badań ankietowychw szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków. Raport z badań w województwie opolskim, Instytut Psychiatrii i Neurologii, W-wa 1999.

22 Tabela 6 Upicie się młodzieży szkół ponadpodstawowych w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem ankietowym Klasy szkolne (% odpowiedzi pozytywnych) Klasa pierwsza (15-16 lat) Klasa trzecia (17-18 lat) Dziewczęta Chłopcy Dziewczęta Chłopcy 21,7 % 33,1 % 22 % 47 % Na potrzeby niniejszego opracowania przyjmuje się, że odsetek osób upijających się w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem dotyczy aktualnie wszystkich osób w wieku 15-19 lat. Według stanu na dzień 31.12.2002 r. w województwie opolskim było 44.919 dziewcząt oraz 46.821 chłopców w wieku 15-19 lat 22. Zgodnie z przyjętymi wyżej założeniami oznacza to, iż od 9.750 do 9.880 dziewcząt oraz od 15.500 do 22.000 chłopców w wieku 15-19 lat, można zaliczyć do grupy ryzyka pod względem używania alkoholu. Młodzi ludzie z grupy ryzyka pod względem używania alkoholu ponoszą straty rozwojowe i zdrowotne, częściej także niż ich rówieśnicy narażeni są na szkody doraźne związane z alkoholem będące wynikiem urazów. Należy podkreślić, że używanie alkoholu zwiększa ryzyko wystąpienia szkód doraźnych u wszystkich młodych osób, także w tych przypadkach, gdy używanie alkoholu jest incydentalne. W związku z częstym używaniem przez te same młode osoby zarówno alkoholu, narkotyków jak i tytoniu - należy założyć, że znaczna część osób zalicza się do grup ryzyka pod względem używania więcej niż jednej z w/w substancji. Należy również podkreślić, że w przypadku młodych osób używanie jednego ze środków psychoaktywnych tytoniu, alkoholu lub narkotyków sprzyja używaniu pozostałych. Jednym z ważnych powodów skłaniających do zainteresowania się problemem picia alkoholu przez młodzież jest bliski związek tego zjawiska z używaniem innych środków psychoaktywnych. Istnieją poważne dowody na to, że picie alkoholu często poprzedza sięganie po narkotyki. Niektórzy badacze dowodzili nawet, opierając się na badaniach podłużnych, że picie alkoholu»toruje drogę«do używania nielegalnych substancji psychoaktywnych 23. 5.4.6. Młodzież - grupy ryzyka pod względem używania tytoniu Według przytaczanych wyżej badań z 1999 r. 24 palenie papierosów wśród młodzieży szkół ponadpodstawowych województwa opolskiego przedstawiało się następująco : Tabela 7 Palenie papierosów młodzieży szkół ponadpodstawowych w czasie 30 dni przed badaniem ankietowym 22 Dane wg. Ludność, ruch naturalny i migracje w województwie opolskim w 2002 r., Urząd Statystyczny w Opolu, Opole sierpień 2003. 23 Opracowanie zbiorowe, Alkohol i młodzież, W-wa 2003, s.19. 24 Dane - patrz przypis 21.

Ilość wypalanych papierosów Palenie 1-5 papierosów dziennie Palenie 6-10 papierosów dziennie Palenie 11-20 papierosów dziennie Palenie więcej niż 20 papierosów dziennie Razem palenie 1 i więcej niż 1 papierosa dziennie 23 Klasy szkolne (% odpowiedzi pozytywnych) Klasa pierwsza (15-16 lat) Klasa trzecia (17-18 lat) Dziewczęta Chłopcy Dziewczęta Chłopcy 10,8% 13,9% 12,4 14,0 6,7% 9,3% 5,2 15,4 2,1% 5,3% 2,2 6,3 2,3% 2,9% 0,5 2,1 21,9% 31,4% 20,3% 37,8% Na podstawie powyższych danych można na potrzeby niniejszego opracowania przyjąć, że w województwie opolskim od 20,3 do 21,9% dziewcząt oraz od 31,4 do 37,8% chłopców w wieku 15-18 lat używa tytoniu w sposób nałogowy lub na progu uzależnienia. Według stanu na dzień 31.12.2002 r. w województwie opolskim było 44.919 dziewcząt i 46.821 chłopców w wieku 15-19 lat. Zgodnie z przyjętymi założeniami od 9.120 do 9.840 dziewcząt oraz od 14.700 do 17.700 chłopców w wieku 15-19 lat w województwie opolskim może używać tytoniu w sposób nałogowy lub na progu uzależnienia. Ekspozycja tak znacznej liczby młodych osób na intensywne działanie tytoniu będzie powodować w przyszłości znaczne koszty w różnych obszarach ochrony zdrowia. W przypadku kobiet używających tytoniu w sposób nałogowy wchodzi w grę również negatywny wpływ tego uzależnienia na płód i dziecko. 5.4.7. Bezrobocie jako czynnik zwiększający ryzyko szkodliwego picia napojów alkoholowych Szczególnie niepokojąca sytuacja dotyczy osób bezrobotnych - według wspomnianych badań 25 w województwie w 1998 r. 22,7% spośród nich należało do grup ryzyka pod względem konsumowania napojów alkoholowych. Dynamicznie zmieniająca się sytuacja na rynku pracy czyni bardzo ryzykownymi w przypadku osób bezrobotnych porównania szacunkowe związane z badaniami w 1998 r. Można jednakże przyjąć, iż w przypadku osób bezrobotnych mamy w sposób wysoce prawdopodobny do czynienia z nadreprezentacją osób pijących ryzykownie. Sytuacja taka oznacza, że w związku z dysfunkcjami jakie powodować może nadmierna konsumpcja alkoholu w sferze psychicznej i biologicznej człowieka, alkohol sprzyja poszerzaniu się niemałych już na terenie województwa obszarów ubóstwa. Pewną ilustracją związku bezrobocia z ryzykiem dotyczącym spożywania napojów alkoholowych przy przytoczonych wyżej zastrzeżeniach może być liczba 17.816 osób stanowiąca 22,7% z 78.485 osób bezrobotnych zarejestrowanych w dniu 30.09.2003 r. Oznacza to, iż ponad 17.800 osób bezrobotnych może pić alkohol w sposób uszkadzający siebie i swoje otoczenie, zmniejszając jednocześnie szanse na uzyskanie pracy. Sytuację dodatkowo pogarsza fakt, iż według stanu z 30.09.2003 r. w województwie opolskim było 41.157 26 osób długotrwale bezrobotnych, czyli pozostających bez pracy rok i dłużej. 5.5. Bezdomność Ubożenie społeczeństwa Opolszczyzny rozszerzające się na warstwy dotychczas nim nie objęte, spowodowane głównie: brakiem pracy, eksmisjami na bruk" bez zabezpieczenia jakiegokolwiek lokalu socjalnego, degradacją jednostek spowodowaną 25 Patrz przypis 13. 26 Dane według Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Opolu