Zenon Duda 1, Katarzyna Kryzia 2 AGH w Krakowie Proces wpisywania dóbr na listę światowego dziedzictwa w aspekcie pradziejowych kopalni krzemienia w Krzemionkach Wprowadzenie Dynamiczny rozwój gospodarczy i cywilizacyjny w skali świata, który nastąpił po obszernych zniszczeniach wojennych spowodował, że powstała Organizacja Narodów Zjednoczonych, która na mocy podpisanego Aktu Konstytucyjnego 16 listopada 1945 roku powołała UNESCO - organizację do spraw Oświaty, Nauki i Kultury. UNESCO jest organizacją multilateralną koordynującą działania służące rozwojowi międzynarodowej współpracy kulturalnej, oświatowej oraz naukowej, tworząc standardy współpracy poprzez ustanawianie prawa międzynarodowego w wymienionych dziedzinach oraz mobilizując społeczność międzynarodową dla wspólnych działań, dla zachowania dziedzictwa kulturowego na bazie podstawowych zasad logistyki. Konsekwencją tych postanowień jest Konwencja w sprawie ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego, która została przyjęta przez Konferencję Generalną UNESCO w 1972 roku. Polska złożyła dokument ratyfikacyjny jako jedno z pierwszych państw 1976 r., zaś polski tekst Konwencji został opublikowany w Dzienniku Ustaw nr 32 z 30 września 1976 r., poz. 190. Wg stanu na 15 sierpnia 2014 r., do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO przystąpiło 191 państw. W związku z tym jest to umowa międzynarodowa o globalnym zasięgu i jednocześnie jedna z najlepiej rozpoznawalnych inicjatyw UNE- SCO [6][11][12]. W rozumieniu Konwencji UNESCO z 1972 r., dotyczącej Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego miejsca wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa stanowią wspólne dobro ludzkości. Światowe Dziedzictwo wyróżnia najwyższa powszechna wartość przedstawiając różnorodność kulturalną i bogactwo natury wszystkich regionów świata. Logistyka objęcia takich miejsc szczególną opieką ma na celu ich ochronę przed zniszczeniem i zachowanie ich w możliwie niezmienionej postaci dla przyszłych pokoleń. Niezalenie od wskazanej wyżej Konwencji światowego dziedzictwa UNESCO, której tekst pozostaje niezmieniony od 1972 r., zasady i procedury związane ze światowym dziedzictwem, w tym zalecenia dla państw sygnatariuszy konwencji, są zawarte w dołączonym do niej dokumencie wykonawczym: Wytycznych operacyjnych dotyczących realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa. Wytyczne operacyjne są systematycznie aktualizowane w miarę dopracowywania zasad oraz w odpowiedzi na zmieniającą się percepcję dziedzictwa. Obowiązująca wersja weszła w życie w 2008 r. [10]. Wieloletnie działania UNESCO doprowadziły do zapisu na Liście Światowego Dziedzictwa 1007 obiektów w 191 państwach: 779 obiektów kultury, 197 przyrodniczych i 31 o charakterze mieszanym kulturowoprzyrodniczym, liczba obiektów stale rośnie dla przykładu przedstawiono porównanie z danymi z 2009 roku kiedy listę obejmowało 878 obiektów w 145 krajach: 679 kulturalnych, 174 naturalnych i 25 o charakterze mieszanym kulturalno-przyrodniczym. Na bieżąco trwają działania zmierzające do ochrony kolejnych unikatowych dóbr dziedzictwa. Zgodnie z zasadami logistyki obiekty kandydujące do umieszczenie na Liście Światowego Dziedzictwa muszą spełnić szereg warunków ustalonych w Wytycznych operacyjnych [3, 14]. 1 Zenon Duda, AGH w Krakowie, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii, Katedra Geomechaniki Budownictwa i Geotechniki 2 Katarzyna Kryzia, AGH w Krakowie, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii, Katedra Geomechaniki Budownictwa i Geotechniki, kryzia@agh.edu.pl 8811
Takim obiektem o unikatowej wartości są neolityczne kopalnie krzemienia pasiastego w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego (rys.1). Dla tego obiektu o znaczeniu nie tylko regionalnym, czy krajowym, ale światowym podjęto działania rozpoczynające procedurę uzyskania wpisu na listę UNESCO. Krzemionki już okresie dwudziestolecia międzywojennego uznano za zabytek, a od 1994 roku decyzją prezydenta RP stanowią pomnik historii, a rezerwat przyrodniczy od 1995 roku. Rys. 1. Plan sytuacyjny rezerwatu archeologicznego Krzemionki Źródło: [4] Aktualnie do obiektów lokalizowanych w Polsce o podobnym zakresie związanym z górnictwem na liście UNESCO znajdują się Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni. Przy czym Procedura wpisu Kopalni Soli w Wieliczce zakończona została w 1978 r. Kopalnia ta jako jeden z pierwszych 12 obiektów na świecie wpisana została na pierwszą Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. W 2013 roku dzięki odpowiednim procedurom wpis rozszerzono o Kopalnię Soli w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce, zmieniając nazwę wpisu. Królewskie Kopalnie Soli w Wieliczce i Bochni są wpisem seryjnym. Natomiast w Europie o podobnym charakterze górniczym do obiektów objętych zasięgiem ochrony i wpisanych na Listę należą strefa górnicza Wielkiej Góry Rudy Miedzianej w Falun w Szwecji, Krajobraz górniczy Kornwalii i Zachodniego Dewonu w Wielkiej Brytanii, kompleks przemysłowy kopalni Zollverein w Essen w Niemczech, neolityczne kopalnie krzemienia w Spiennes (Mons) w Belgii, kopalnie w Rammelsberg i zespół zabytkowy w Goslar w Niemczech, kopalnia skamielin w Messel w Niemczech [3][9][14]. Obiekty te zostały wpisane na listę dzięki staraniom odpowiednich organizacji międzynarodowych, narodowych instytucji rządowych, organizacji pozarządowych i podmiotów prywatnych, których działanie oparte na wzajemnej współpracy pozwoliło na przejście przez poszczególne procedury wewnętrzne kraju jak i wyszczegółowione w międzynarodowych normach i aktach prawnych. Do znaczących organizacji utworzonych w Polsce zajmujących się ochroną dóbr poprzez starania o wpis na listę Światowego Dziedzictwa są m. in.: Polski Komitet Narodowy Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS, Polski Komitet ds. UNESCO, Komitetu ds. Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO (przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego) Instytut Dziedzictwa Narodowego. 8812
Charakterystyka i historia obiektu Prehistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego pochodzą z młodszej epoki kamienia i wczesnej epoki brązu (funkcjonowały pomiędzy IV a II tysiącleciem p.n.e.), zlokalizowane są w północno-wschodniej mezozoicznej otulinie Gór Świętokrzyskich. Rys. 2. Surowiec krzemienia pasiastego Źródło: opracowanie własne Odkryte w 1922 roku przez geologa Jana Samsonowicza pole eksploatacyjne w Krzemionkach ma powierzchnię 78,5 ha, szerokość od 20 do 200 m i długość 4,5 km. Zlokalizowanych jest tam około 3,5 4 tys. kopalń. W obszarze tych kopalń ze skał wapiennych wydobywano krzemień, który służył do wytwarzania narzędzi o różnorodnym przeznaczeniu a także i biżuterii (rys. 2. i rys. 3.). Rys. 3. Narzędzia do wydobywania krzemienia pasiastego Źródło: opracowanie własne na podstawie [1] W przestrzeni eksploatacyjnej obszaru górniczego Krzemionki bardzo dobrze zachowała się zarówno podziemna struktura wyrobiska jak i krajobraz pogórniczy na powierzchni. W Krzemionkach zachowały się w przeciwieństwie do wzmiankowanych wcześniej innych obiektów archeologicznych różne typ kopalń: od najpłytszych jamowych, przez niszowe po głębokie filarowo-komorowe i komorowe (rys. 4.). 8813
Rys. 4. Struktura wyrobisk eksploatacyjnych krzemienia pasiastego Źródło: opracowanie własne Aktualnie teren pola górniczego i jego bezpośrednie otoczenie, jako zabytek klasy 0 znajduje się pod ścisłą ochroną prawną. Na terenie tym można zwiedzać podziemną trasę utworzoną z połączenia oryginalnych pokopalnianych wyrobisk. Liczy ona 465 m i jest to najdłuższa na świecie trasa w tego rodzaju obiektach. Z kolei na powierzchni, można oglądać pole pogórnicze. W tym rezerwacie przyrodniczym zlokalizowana jest tzw. wioska neolityczna miejsce prowadzenia oświatowo-edukacyjnych warsztatów archeologicznych i muzealnych (rys. 5). Rys. 5. Plan trasy podziemnej w rezerwacie archeologicznym Krzemionki Źródło: opracowanie własne 8814
Procedura i kryteria wpisu na listę światowego dziedzictwa Kandydatury miejsc kwalifikujących się do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa powinny być w Polsce zgłaszane Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W razie rekomendacji instytucji opiniujących i ostatecznej decyzji podjętej przez Generalnego Konserwatora Zabytków, Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego kandydaturę można wnioskować do wpisu na tzw. Liście informacyjnej zgłaszanej do Centrum Światowego Dziedzictwa. Listy informacyjne przygotowuje się zgodnie z zapisami Wytycznych (paragrafów 62-69) z wykorzystaniem zestandaryzowanego formularza przedstawionego w aneksie 2 i 2B, zawierających nazwy dóbr, ich położenie geograficzne, krótki opis dóbr i uzasadnienie ich wyjątkowej uniwersalnej wartości [10]. Dla przykładu oczekującym na liście informacyjnej obiektem zgłoszonym przez Państwo Polskie jest Kopalnia rud ołowiu i srebra w Tarnowskich Górach (wpis 2013). Również stosowny wniosek złożony został dla obiektu Krzemionki pradziejowe kopalnie Krzemienia. Głównym dokumentem, na podstawie którego Komitet rozpatruje wpis dóbr na Listę światowego dziedzictwa jest Wniosek o wpis dóbr na Listę światowego dziedzictwa. Wszystkie stosowne informacje powinny być zawarte w dokumentacji wniosku i opatrzone odnośnikami do źródeł tych informacji. Wnioski te powinny być sporządzone zgodnie z Wytycznymi oraz według schematu podanego w aneksie 5. Wniosek przechodzi przez cykl oceny, który trwa od momentu jego złożenia do chwili decyzji Komitetu Światowego Dziedzictwa. Cykl ten zgodnie z harmonogramem (Wytyczne paragraf 168) zwykle trwa półtora roku, od momentu nadesłania do pierwszego lutego 1. roku do wydania decyzji przez Komitet na dorocznej sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa w okolicach czerwca/lipca 2. roku. W przypadku dóbr kultury oceny wniosków o wpis dokonuje Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków (ICOMOS), w przypadku obiektów naturalnych Światowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN). Eksperci tych organizacji zapoznają się ze stanem obiektu na miejscu mniej więcej na rok przed terminem dorocznej sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa, na której ma zapaść decyzja o przyjęciu, odroczeniu lub odrzuceniu kandydatury. Harmonogram przedstawiający wymogi merytoryczne ukazuje poniższa tabela (tabela 1) [10]. HARMONOGRAM 30 września (przed 1. rokiem) 15 listopada (przed 1. rokiem) Tabela 1. Harmonogram ogólny postępowania PROCEDURY Termin dla nieobowiązkowego zgłoszenia roboczej wersji wniosku przez Państwo-Stronę do Sekretariatu. Sekretariat informuje Państwo-Stronę o kompletności roboczej wersji wniosku; jeżeli jest niekompletny wskazuje zakres koniecznych uzupełnień. 1 lutego I roku Termin, do którego kompletny wniosek musi być dostarczony do Sekretariatu, w celu przekazania go do oceny przez właściwe organizacje doradcze. 1 lutego 1 marca 1. roku Rejestracja, ocena kompletności i przekazanie do właściwych organizacji doradczych. Sekretariat rejestruje każdy wniosek, informuje Państwo-Stronę o jego otrzymaniu i inwentaryzuje zawartość wniosku. Sekretariat informuje Państwo-Stronę, czy wniosek jest kompletny czy nie. Wnioski, które są niekompletne (zob. paragraf 132) nie są przekazywane do oceny organizacjom doradczym. Jeżeli wniosek jest niekompletny, Państwo-Strona zostanie poinformowane o brakach, tak aby do 1 lutego następnego roku mogła je uzupełnić, co umożliwi rozpatrzenie wniosku podczas następnego cyklu. Wnioski kompletne są przekazywane do oceny właściwym organizacjom doradczym. 1 marca 1. roku Termin, do którego Sekretariat informuje Państwo-Stronę o otrzymaniu wniosku, o tym, czy został uznany za kompletny oraz o tym, czy wpłynął do 1 lutego. marzec 1. roku maj 2. roku Ocena kandydatury przez organizacje doradcze. 31 stycznia 2. roku Jeżeli jest to konieczne, właściwe organizacje doradcze mogą zwrócić się do Państwa- Strony o dostarczenie dodatkowych informacji w trakcie prowadzenia oceny wniosku, ale nie później niż w terminie do 31stycznia 2. roku. 28 lutego 2. roku Termin, do którego Państwo-Strona powinno dostarczyć za pośrednictwem Sekretariatu dodatkowe informacje, o które poprosiły organizacje doradcze. 8815
Sześć tygodni przed doroczną sesją Komitetu Światowego Dziedzictwa, 2 rok Przynajmniej 14 dni roboczych przed otwarciem dorocznej sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa, 2 rok Doroczna sesja Komitetu Światowego Dziedzictwa (czerwiec/lipiec), 2 rok Bezpośrednio po zakończeniu dorocznej sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa Bezpośrednio po zakończeniu dorocznej sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa Właściwe organizacje doradcze dostarczają oceny i rekomendacje do Sekretariatu, który przekazuje je Komitetowi Światowego Dziedzictwa i Państwom-Stronom. Poprawienie błędów rzeczowych przez Państwa-Strony. Komitet rozpatruje kandydatury i podejmuje decyzje. Sekretariat zawiadamia o decyzji Komitetu wszystkie Państwa-Strony, których wnioski były rozpatrywane. Jeżeli Komitet Światowego Dziedzictwa zadecydował o wpisaniu dobra na Listę światowego dziedzictwa, Sekretariat pisemnie informuje Państwo-Stronę i zarządców miejsca, załączając mapę wpisanego obszaru oraz Orzeczenie wyjątkowej uniwersalnej wartości (zawierające odniesienie do kryteriów wpisu). Sekretariat publikuje zaktualizowaną Listę światowego dziedzictwa każdego roku, po zakończeniu dorocznej sesji Komitetu. Nazwa Państwa-Strony, którego wniosek został przyjęty, a dobro wpisane na Listę światowego dziedzictwa jest umieszczana w publikowanej formie Listy wraz z następującym nagłówkiem: Państwo związane umową, które zgłosiło wniosek o wpis dobra na Listę zgodnie z Konwencją. W pierwszym miesiącu Sekretariat przesyła opublikowany raport z wszystkimi decyzjami Komitetu Światowego po zamknięciu dorocznej Dziedzictwa wszystkim Państwom-Stronom. sesji Komitetu Światowego Dziedzictwa Źródło: Wytyczne operacyjne do realizacji Konwencji światowego dziedzictwa [10] W myśl Art. 1 Konwencji w sprawie ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego za dziedzictwo kulturalne uważane są [6]: - zabytki: dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki, - zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki, - miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego. Zgodnie z Wytycznymi [6] dobra zgłaszane do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa powinny posiadać wyjątkową uniwersalną wartość, spełniać warunek integralności i/lub autentyzmu oraz musi posiadać odpowiedni system ochrony i zarządzania zapewniający jego zachowanie. Jak już wcześniej wskazano prehistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego zlokalizowane Krzemionkach są najcenniejszym archeologicznym obiektem zabytkowym w Polsce, unikatowym w Europie i na świecie. Jest to największy na świecie obszar o powierzchni ponad 70 hektarów na którym odkryto ponad cztery tysiące wyrobisk górniczych za pomocą których wydobywano krzemień pod koniec epoki kamienia i wczesnej epoki brązu. Pradziejowe kopalnie krzemienia w Krzemionkach odznaczały się ponadregionalnym znaczeniem. Wytwarzane w lokalnych warsztatach narzędzia krzemienne np. siekiery i kliny pozwalały na zaopatrzenie ludności z obszaru o promieniu ponad 650 km. Eksploatacja krzemienia pasiastego prowadzona była me- 8816
todami dostosowanymi do warunków górniczych i geologicznych. Umiano dostosować wydobycie do rodzaju skały, głębokości zalegania surowca oraz pory roku. Potrafiono stworzyć i zastosować system wentylacji oraz odpowiednio zabezpieczać wyrobiska filarami. Aktualnie kopalnie krzemienia w Krzemionkach odgrywają niespotykaną rolę poznawczą umożliwiając ludzkości nigdzie indziej nie odkrytą możliwość zapoznania się z obszarem zarówno na powierzchni jak i pod ziemią, który nie zmienił się od przez ponad 5000 lat. Obecność pozostałości pradziejowych kopalń krzemienia pasiastego warunkująca istnienie przyrodniczych gatunków chronionych i reliktowych oraz niespotykanych zbiorowisk roślinnych predysponują ten obszar do wpisania na listę światowego dziedzictwa. Wyjątkowa, uniwersalna wartość obiektu związana jest w szczególności z unikatowym na światową skalę nagromadzeniu pozostałości ludzkiej działalności górniczej i wytwórczej z epoki neolitu. Określanie wyjątkowej uniwersalnej wartości to kluczowe działanie w całym analitycznym procesie oceny dóbr nominowanych i wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Wyjątkowa uniwersalna wartość oznacza kulturowe i (lub) przyrodnicze znaczenie, które jest na tyle wyjątkowe, że przekracza granice narodowe i ma powszechne znaczenie dla obecnych i przyszłych pokoleń całej ludzkości. I dlatego stała ochrona tego dziedzictwa ma istotne znaczenie dla całej międzynarodowej społeczności[1][5][8][10]. Wartość ta jest osiągnięta jeśli dobro to spełnia jedno lub więcej z poniższych kryteriów stanowiących o jego wyjątkowości w skali światowej [10]: Kryterium A: stanowi wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka; Kryterium B: przedstawia znaczącą wymianę wartości, zachodzącą w danym okresie czasu lub na danym obszarze kulturowym świata, w dziedzinie rozwoju architektury lub techniki, sztuk monumentalnych, urbanistyki lub projektowania krajobrazu; Kryterium C: niesie unikatowe lub co najmniej wyjątkowe świadectwo tradycji kulturowej lub cywilizacji wciąż żywej bądź już nieistniejącej; Kryterium D: stanowi wybitny przykład typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący(e) etap(y) w historii ludzkości; Kryterium E: stanowi wybitny przykład tradycyjnego osadnictwa, tradycyjnego sposobu użytkowania terenu lub morza, reprezentatywnego dla danej kultury (kultur); lub obrazującym interakcję człowieka ze środowiskiem, szczególnie jeżeli dane dobro stało się podatne na zagrożenia wskutek nieodwracalnych zmian; Kryterium F: jest powiązane w sposób bezpośredni lub materialny z wydarzeniami lub żywymi tradycjami, ideami, wierzeniami, dziełami artystycznymi lub literackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu (Komitet jest zdania, że kryterium to powinno być stosowane raczej łącznie z innymi kryteriami); lub Kryterium G: obejmuje najbardziej niezwykłe zjawiska przyrodnicze lub obszary o wyjątkowym naturalnym pięknie i znaczeniu estetycznym; lub Kryterium H: stanowi wyjątkowe przykłady reprezentatywne dla głównych etapów historii Ziemi, włączając świadectwa rozwijającego się na niej życia; trwających procesów geologicznych istotnych w tworzeniu rzeźby terenu, bądź form geomorfologicznych lub fizjograficznych o dużym znaczeniu; lub Kryterium I: stanowi wyjątkowe przykłady reprezentatywne dla trwających procesów ekologicznych i biologicznych istotnych w ewolucji i rozwoju ekosystemów oraz zwierzęcych i roślinnych zespołów lądowych, słodkowodnych, nadbrzeżnych i morskich; lub Kryterium J: obejmuje siedliska naturalne najbardziej reprezentatywne i najważniejsze dla ochrony in situ różnorodności biologicznej, włączając te, w których występują zagrożone gatunki o wyjątkowej uniwersalnej wartości z punktu widzenia nauki lub ochrony przyrody. Powyższe definicje kryteriów są dosyć ogólne, mino iż zmieniały się wielokrotnie w kolejnych wersjach wytycznych operacyjnych również zauważyć należy że nie zostały określone procedury sprawdzania kryteriów. W konsekwencji ich zastosowanie w odniesieniu do oceny poszczególnych dóbr nie zawsze jest oczywiste [8]. W odniesieniu do kopalń obszaru górniczego Krzemionki uzasadnienie powyższych kryteriów przedstawia się następująco [2, 4, 5, 7]: 8817
Kryterium A: prehistoryczne kopalnie krzemienia "Krzemionka" to doskonałe dzieło ludzkiego geniuszu, niemające sobie równych wśród innych tego typu obiektów z tego samego okresu. Długoterminowe badania interdyscyplinarne dowodzą rozległą wiedzę wyspecjalizowanych grup górniczych z epoki kamienia. Odrębnej i bardzo wymowne świadectwo tradycji kulturowej są rysunki naskalne w korytarzach kopalnianych, których symbolika związana jest z wierzeniami ludzi z epoki kamienia. Kryterium C: Pradziejowe kopalnie krzemienia Krzemionki" uważać należy za wybitne świadectwo kulturowej tradycji trwającej tam w okresie od ok. 3900 lat p.n.e. do 1600 lat p.n.e. trzy ugrupowania kulturowe różniące się między sobą sposobem gospodarki, kulturą i techniką na terenie obiektu krzemień. Należy podkreślić, że okresie funkcjonowania kopalń nastąpił niespotykany rozwój technik wydobycia. Kryterium D: Kopalnie krzemienia w Krzemionkach przedstawiają wyjątkowe świadectwo przewyższające inne obiekty z tego okresu zarówno pod względem formatu jak i stosowanych technik wydobywczych. Wybitnym przykładem są tutaj sposoby eksploatacji i utworzone kopalnie komorowe jak również jamowe, niszowe, filarowe udostępnione osobom zwiedzającym. Zachowany krajobraz pogórniczy składa się z prawie 3 tys. poszybowych zagłębień wraz z otaczającymi je hałdami i pracowniami krzemieniarskimi stanowi również wyjątkowe świadectwo działalności człowieka neolitycznego. W przyszybowych warsztatach, gdzie odbywała się obróbka wydobytego surowca, wytwarzano w dużych ilościach podstawowe narzędziami ówczesnej gospodarki człowieka siekiery i dłuta, które stawały się również elementem wymiany handlowej. Kryterium E: Pradziejowe kopalnie w Krzemionkach można wpisać do miejsc tradycyjnego osadnictwa i tradycyjnego sposobu użytkowania. Przez prawie 20 wieków ściągały systematycznie na teren obiektu wyspecjalizowane grupy górników i krzemieniarzy, którzy wydobywali tu krzemień pasiasty co umiejętnego wykorzystania zasobów środowiska naturalnego. Podstawowymi wymogami, które musi spełniać każde dobro kulturowe, jest autentyczność i integralność. Na integralność pradziejową kopalni krzemienia w Krzemionkach składają się elementy, które jednocześnie wyrażają jego wyjątkową uniwersalną wartość. Pradziejowe kopalnie krzemienia pasiastego w Krzemionkach stanowią ponadczasową wartość w połączeniu z ich otoczeniem prahistorycznym polem eksploatacyjnym z zachowaną rzeźbą powierzchni i znajdującymi się na niej pozostałościami ludzkiej aktywności z epoki neolitu. Pod każdym względem jest to najlepiej zachowany zabytek starożytnego górnictwa z oryginalnym krajobrazem nakopalnianym i rzeźbą terenu - zasypanymi szybami, hałdami, obozowiskami, pracowniami produkcyjnymi, traktami komunikacyjnymi w całości objęty ochroną prawną. Brak jest wyraźnych zagrożeń dla zachowania tego cennego obiektu dla przyszłych pokoleń. Uwzględniając powyższe uwagi dotyczące kryteriów należy uznać ich uniwersalną wartość. Są to przede wszystkim przestrzeń wyrobisk górniczych, zarówno podziemnych jak i naziemnych będące świadectwem prahistorycznej techniki górniczej. Odznacza je różnorodność stosowanych technik eksploatacji złóż krzemienia pasiastego, w tym rodzajów kopalń nie znanych z innych ówczesnych ośrodków wydobywczych w Europie. Pozostałości górnicze ukazują ponadto złożoność pradziejowej techniki górniczej poprzez sposoby urabiania skały, stosowane narzędzia, rozwiązanie systemu wentylacji czy transportu. Podziemne wyrobiska górnicze w większej partii zachowały się do naszych czasów w stanie niemal nienaruszonym, lub jedynie w niewielkim stopniu przekształcone w rezultacie wykonania dla takich obiektów działań konserwatorsko- zabezpieczających. W momencie wpisu podstawowe znaczenie ma zagwarantowanie właściwej ochrony i zarządzania obiektem. Chodzi nie tylko o istniejące przepisy prawne obowiązujące na różnych szczeblach administracji, ale również o dokładne określenie mechanizmów zapewniających należytą opiekę nad zabytkiem. Każdy obiekt znajdujący się na Liście powinien mieć odpowiedni plan zarządzania lub inny udokumentowany system zarządzania zapewniający właściwą i efektywną ochronę [8]. Plan zarządzania ma określić zasady gospodarowania wynikające ze specyfiki danego obiektu. Jest to odrębny dokument, w którym zapisano uzgodnienia w sprawie sposobu zapewnienia właściwej ochrony, konserwacji, wykorzystania i prezentacji obiektu Światowego Dziedzictwa [14]. 8818
Celem ochrony światowego dziedzictwa jest zapewnienie jak najdłuższego trwania miejsc reprezentujących dorobek ludzkości oraz piękno i różnorodność naszego globu. Podsumowanie Na podstawie przeprowadzonej szczegółowej analizy bogatej literatury i dostępnej dokumentacji technicznej można w podsumowaniu przedłożyć syntetyczny wniosek końcowy: Porównanie z innymi dobrami z Listy światowego dziedzictwa oraz obiektami mogącymi potencjalnie kandydować do umieszczenia na Liście w pełni wykazuje, że zespół kopalń w Krzemionkach jest przykładem najwyżej rozwiniętej pradziejowej techniki górniczej. Doskonale zachowane wyrobiska podziemne w połączeniu z istniejącym do dziś krajobrazem kulturowym składającym się z hałd i zagłębień poszybowych oraz zespołów pracowni krzemieniarskich tworzą unikatowy na skalę światową kompleks górniczo-przetwórczy z epoki kamienia i wczesnej epoki brązu. Konfrontacja kopalń w Krzemionkach z podobnymi obiektami na świecie, a szczególnie w zestawieniu z neolitycznymi kopalniami krzemienia w Spiennes koło Mons w Belgii (obiekt z Listy Światowego Dziedzictwa) pokazuje, iż kompleks górniczy w Krzemionkach przoduje pod względem stanu zachowania, wielkości kopalń, rodzaju i różnorodności stosowanych technik górniczych oraz systemu dystrybucji wydobywanego surowca. Reasumując, należy podkreślić, że obiekt spełnia podstawowe wymogi zawarte w obowiązujących wytycznych operacyjnych by został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO przy zachowaniu przedłożonego procesu legislacyjnego. Streszczenie Artykuł przedstawia syntetyczną charakterystykę kopalni krzemienia pasiastego w Krzemionkach koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Stanowisko archeologiczne Krzemionki jest zabytkiem kultury technicznej epoki neolitu dobrze zachowanym tak w strukturze podziemnych wyrobisk górniczych jak i nienaruszonym przez tysiąclecia krajobrazie powierzchni pola eksploatacyjnego w pełni zasługujące na wpis na Listę Światowego Dziedzictwa. W pracy przedłożono proces legislacyjny tego wpisu w oparciu o obowiązujące wytyczne operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa. Słowa kluczowe: pradziejowe kopalnie krzemienia pasiastego w Krzemionkach, Wytyczne operacyjne do realizacji Konwencji światowego dziedzictwa, Lista światowego dziedzictwa UNESCO THE PROCESS OF ENTRY OF GOODS ON THE UNESCO WORLD HERITAGE IN THE AS- PECT OF PREHISTORIC FLINT MINES IN KRZEMIONKI Abstract This article presents a synthetic characterics flint mine in Krzemionki near Ostrowiec Świętokrzyski. Archaeological site Krzemionki is a monument of technical culture Neolithic era so well preserved in the structure of underground excavations mining and undisturbed for millennia landscape of the area of the exploitation field fully worthy of entry on the UNESCO World Heritage. The study was submitted to the legislative process this entry based on existing operational guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Keywords: prehistoric flint mines in Krzemionki, Operational guidelines for the implementation of the World Heritage Convention, UNESCO World Heritage List 8819
Literatura [1] Bąbel J.: Krzemionki prehistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego. Przewodnik. Ostrowiec Świętokrzyski 2013 [2] Duda Z., Bąbel T.: A concept of arranging a mine tunnel as object in the ancient flint mine Krzemionka near Ostrowiec. International Symposium Underground Works Man Environment, Warsaw, 1983 [3] Duda Z., Hydzik J.: Kopalnia soli Bochnia w drodze na listę światowego dziedzictwa UNESCO, Dzieje górnictwa element europejskiego dziedzictwa kultury, t. 2 pod red. P.P. Zagożdżona i M. Madziarza,,Wrocław 2009, s.67 79. [4] Duda Z., Kotasiak W.J.: The Neolithic flint mines in Krzemionki problems of conservation and adaptation for didactic and tourism exhibition, 21st World Mining Congress: abstracts of articles with congress framework programme, p. 66, Poland, Kraków Katowice Sosnowiec 2008. [5] Jedynak A.: Projekt planu ochrony konserwatorskiej zespołu pradziejowych kopalń krzemienia nad dolną Kamienna w województwie świętokrzyskim, Ochrona Zabytków nr. 2/2014, str. 193-210 [6] Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji. Dz.U. 1976 nr 32 poz. 190. [7] Kotasiak J.W.: Materiały archiwalne z działalności Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Św. w latach 1962 2006. Własność autora. [8] Szmygin B. (red):wyjątkowa uniwersalna wartość a monitoring dóbr światowego dziedzictwa, Podsumowanie projektu: Doskonalenie systemów ochrony i zarządzania dóbr wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO opracowanie deklaracji wyjątkowej uniwersalnej wartości i wskaźników monitoringu na podstawie doświadczeń Norwegii i Polski. Wydawca Polski Komitet Narodowy ICOMOS i Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2011. [9] Wiktor A.: Udział europejskich obiektów górniczych na Liście Światowego Dziedzictwa, W: Výzkum v oblasti odpadů jako náhrady primárních surovinových zdrojů : workshop : 1.4.2011, Ostrava VŠB-Technická Univerzita Ostrava, 2011, s. 249 254. [10] Wytyczne operacyjne do realizacji Konwencji światowego dziedzictwa, Organizacja Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury, Międzyrządowy Komitet Ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego, luty 2012. [11] Zalasińska K. (red): Konwencje UNESCO w dziedzinie kultury. Komentarz, Wydawca: Wolters Kluwer, Warszawa 2014 [12] http://www.mkidn.gov.pl/ Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego [13] http://www.nid.pl/ Narodowy Instytut Dziedzictwa [14] http://www.unesco.pl/ Polski Komitet ds. UNESCO 8820