Witold MUCHA Technika Poszukiwañ Geologicznych Departament Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Z³o em Geotermia, Zrównowa ony Rozwój nr 1 2/2011 Wy szy Urz¹d Górniczy 40-956 Katowice, ul. Poniatowskiego 31 tel. 32 736 1700, fax. 32 736 1829; e-mail:osg@wug.gov.pl GEOTERMIA W POLSCE AKTUALNE REGULACJE PRAWNE STRESZCZENIE W referacie przedstawiono obowi¹zuj¹ce w Polsce przepisy prawne zwi¹zane z poszukiwaniem, rozpoznaniem i eksploatacj¹ energii geotermalnej. Aktualnie obowi¹zuj¹cy w Polsce system prawny w ró ny sposób traktuje eksploatacjê energii spod powierzchni ziemi, w zale noœci od tego, czy wydobywane jest samo ciep³o, a noœnik energii wt³aczany jest z powrotem do górotworu systemy geotermii niskotemperaturowej zamkniêtej, czy te pompowana z otworu woda, po odzyskaniu energii kierowana jest do kanalizacji, wód powierzchniowych lub wykorzystywana do innych celów na powierzchni systemy geotermii niskotemperaturowej otwarte. Równie odrêbny sposób postêpowania obowi¹zuje w przypadku wydobywania wód termalnych (o temperaturze powy ej 20 C). Na podstawie dotychczasowych doœwiadczeñ organów nadzoru górniczego ustosunkowano siê do obowi¹zuj¹cych przepisów oraz przedstawiono sugestie ich zmian, które by³yby bardziej sprzyjaj¹ce rozwojowi wykorzystania energii geotermalnej w ciep³ownictwie. S OWA KLUCZOWE Wody termalne, prawo w geotermii * * * WPROWADZENIE Ciep³o Ziemi jest jednym z odnawianych Ÿróde³ energii, które mo e byæ wykorzystywane do produkcji energii elektrycznej, w ciep³ownictwie, w lecznictwie lub do produkcji energii cieplnej przy u yciu pomp ciep³a. Artyku³ wp³yn¹³ do Redakcji 26.04.2011 r., zaakceptowano do druku 20.06.2011 r. 267
W Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/EU w sprawie promowania stosowania energii z OZE (Dz. Urz. UE l. 140/16. 5.6.2009), wyznaczono jako cel osi¹gniêcie 20% udzia³u energii ze Ÿróde³ odnawialnych w koñcowym zu yciu energii brutto we Wspólnocie do 2020 roku. W Dyrektywie zobowi¹zano kraje cz³onkowskie do przyjêcia krajowych planów dzia³ania w zakresie energii ze Ÿróde³ odnawialnych. Ministerstwo Gospodarki przygotowa³o krajowy plan dzia³añ w zakresie energii ze Ÿróde³ odnawialnych, a Rada Ministrów przyjê³a dokument 7 grudnia 2010 r. Jest to prognoza osi¹gniêcia w 2020 r. 15,5% udzia³u OZE w zu yciu energii koñcowej brutto w sposób zrównowa ony. Na podstawie Raportu okreœlaj¹cego cele w zakresie udzia³u energii elektrycznej wytwarzanej w odnawialnych Ÿród³ach energii znajduj¹cych siê na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej (Monitor Polski z 2011 r., Nr 43, poz. 468), w krajowym zu yciu energii elektrycznej na lata 2010 2019 opublikowanego przez Ministra Gospodarki, mo na stwierdziæ, e udzia³ energii elektrycznej z OZE w krajowym zu yciu energii elektrycznej brutto w latach 2005 2009 systematycznie wzrasta³ od 2,58% w roku 2005 do 5,75% w roku 2009. W roku 2010 planowane by³o osi¹gniêcie 7,53% tej energii, a docelowo w roku 2019 16,78%. W zakresie pozyskania ciep³a z OZE, udzia³ pomp ciep³a i energii geotermalnej w skali kraju jest niewielki w 2009 roku wynosi³ odpowiednio 0,3 i 0,2% (Bernet-Kowalska i in. 2010). Cz³owiek wykorzystywa³ wody termalne do celów leczniczych od czasów prehistorycznych. Na ziemiach polskich pierwsze uzdrowiska powstawa³y w XIII wieku na terenie Œl¹ska, w L¹dku Zdroju i w Cieplicach. Dotychczas, wody lecznicze spe³niaj¹ce wymogi stawiane wodom termalnym udokumentowano w 24 ujêciach w 14 miejscowoœciach, z których 11 stanowi¹ czynne uzdrowiska. Wed³ug stanu na 1 sierpnia 2011 r. udzielno ³¹cznie 10 koncesji na wydobywanie wód termalnych i 25 koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie wód termalnych. Polska le y poza strefami wspó³czesnej aktywnoœci wulkanicznej, st¹d nie wystêpuj¹ praktycznie w naszym kraju z³o a wysokotemperaturowe, które mo na by wykorzystaæ do produkcji energii elektrycznej. Ca³kowicie realne natomiast jest udostêpnienie w Polsce zasobów wód geotermalnych o stosunkowo wysokich temperaturach i wydajnoœciach, na g³êbokoœciach 1500 2200 m, szczególnie na obszarach niecki podhalañskiej i Ni u Polskiego oraz sporadycznie Sudetów. Na terenie niecki podhalañskiej wystêpuj¹ wody termalne o stosunkowo niskiej mineralizacji, na obszarze Ni u Polskiego pozyskiwane s¹ wody s³odkie i wysokozmineralizowane. W Sudetach wody termalne ujmowane s¹ sporadycznie i wykorzystywane przewa nie do celów leczniczych. PODSTAWY PRAWNE Rozpoznanie, udokumentowanie i pozyskanie energii geotermalnej jest dzia³alnoœci¹ regulowan¹ przez nastêpuj¹ce ustawy: prawo wodne (t.j. Dz. U. z 2005 r., Nr 239, poz. 2019 z póz. zm.), 268
prawo geologiczne i górnicze (t.j. Dz. U. z 2005 r., nr 228, poz. 1947 z póÿn. zm.), prawo ochrony œrodowiska (t.j. Dz. U. z 2008 r., nr 25, poz. 150 z póÿn. zm.), prawo budowlane (t.j. Dz. U. z 2010 r., Nr 243, poz. 1623 z póÿn. zm.), o swobodzie dzia³alnoœci gospodarczej (t.j. Dz. U, z 2010 r., nr 220, poz. 1447 z póÿn. zm.),. Prawo geologiczne i górnicze reguluje proces rozpoznania, przygotowania do pozyskania ciep³a w geotermii niskotemperaturowej i wydobycia wód termalnych. Ustawa ta w art. 6 zawiera szereg pojêæ, takich jak: ujêcia wód podziemnych, wt³aczanie wód do górotworu, wykorzystanie ciep³a Ziemi. Ujêciem wód podziemnych jest otwór wiertniczy, grupa otworów wiertniczych, obudowane Ÿród³o naturalne lub inne wyrobisko konstrukcyjnie przygotowane do korzystania z wód podziemnych. Wt³aczanie wód do górotworu zdefiniowane zosta³o jako wprowadzanie wód z odwodnieñ wyrobisk górniczych, wód z³o owych oraz wykorzystanych solanek, wód leczniczych oraz termalnych, polegaj¹ce na ich wt³aczaniu otworami wiertniczymi do formacji geologicznych, izolowanych od u ytkowych poziomów wodonoœnych lub w uzasadnionych przypadkach równie do u ytkowych poziomów wodonoœnych. Natomiast wykorzystaniem ciep³a Ziemi jest odbiór energii z gruntu lub górotworu za poœrednictwem noœników energii wprowadzonych do otworu wiertniczego. Ustawa nie precyzuje pojêcia noœnika energii wprowadzanego do otworu. W przypadku geotermii niskotemperaturowej bazuj¹cej na pozyskaniu ciep³a Ziemi w uk³adzie zamkniêtym, podstawowym dokumentem, w oparciu o który mo na rozpocz¹æ prace wiertnicze jest Projekt prac geologicznych. Projekt taki, winien byæ wykonany zgodnie z Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dnia 19 grudnia 2001 r. w sprawie projektów prac geologicznych (Dz.U. Nr 153 poz.1777) i powinien zawieraæ miêdzy innymi dane dotycz¹ce liczby, lokalizacji i rodzaju projektowanych otworów, ich schematyczn¹ konstrukcjê, zakres i rodzaj koniecznych badañ i obserwacji, a tak e opis przedsiêwziêæ technicznych, technologicznych i organizacyjnych, maj¹cych na celu zapewnienie bezpieczeñstwa powszechnego, bezpieczeñstwa pracy i ochronê œrodowiska. Projekt musi sporz¹dziæ osoba posiadaj¹ca odpowiednie kwalifikacje do wykonywania, dozorowania i kierowania pracami geologicznymi. Projekt nale y zg³osiæ do w³aœciwego starosty, co najmniej 30 dni przed planowanym rozpoczêciem prac. Je eli starosta nie wniesie w drodze decyzji sprzeciwu mo na przyst¹piæ do prac wiertniczych. Starosta mo e wnieœæ sprzeciw tylko w nastêpuj¹cych przypadkach: 1) je eli zg³oszony projekt nie odpowiada wymaganiom okreœlonym w przepisach prawa geologicznego górniczego, 2) prace geologiczne zaprojektowano a) w obrêbie obszaru zasobowego ujêcia wód podziemnych i istnieje zagro enie, e mo e to oddzia³ywaæ negatywnie na jakoœæ ujmowanych wód, b) w obrêbie obszarów górniczych wyznaczonych w koncesjach na wydobywanie wód leczniczych wspó³wystêpuj¹cych z wodami podziemnymi oraz w koncesjach na wydobywanie torfów leczniczych. Natomiast zamiar przyst¹pienia do wykonywania robót geologicznych nale y zg³osiæ w³aœciwemu staroœcie co najmniej 2 tygodnie przed planowanym ich rozpoczêciem. 269
Wyniki prac geologicznych nale y przedstawiæ w dokumentacji geologicznej, sporz¹dzonej przez osoby posiadaj¹ce odpowiednie uprawnienia. Dokumentacja winna byæ sporz¹dzona zgodnie z Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dnia 23 czerwca 2005 r. w sprawie okreœlenia przypadków, w których konieczne jest sporz¹dzenie innej dokumentacji geologicznej (Dz.U. Nr 116 poz. 983), w terminie 6 miesiêcy od daty zakoñczenia wierceñ i przekazana staroœcie w terminie jednego miesi¹ca od jej wykonania. Odrêbny sposób postêpowania obowi¹zuje w przypadku chêci pozyskiwania wód do otwartych systemów geotermii niskotemperaturowej (w tym przypadku musz¹ to byæ wody o temperaturze do 20 C, gdy powy ej tej temperatury wody zaliczaj¹ siê do kopalin podstawowych, w przypadku wydobycia których istnieje odrêbny sposób postêpowania). Podstawowym dokumentem, w oparciu o który mo na rozpocz¹æ prace wiertnicze, zgodnie z Prawem geologiczno-górniczym jest zatwierdzony projekt prac geologicznych. Powy ej omówiono podstawê prawn¹ sporz¹dzenia projektu, jednak e w przypadku gdy przewidywane zasoby lub przewidywana wydajnoœæ ujêcia przekracza 50 m 3 /h, organem administracji geologicznej zatwierdzaj¹cym taki projekt jest marsza³ek województwa, w pozosta³ych przypadkach starosta. Zamiar przyst¹pienia do wykonywania robót geologicznych nale y zg³osiæ w³aœciwemu organowi nadzoru geologicznego, co najmniej 2 tygodnie przed planowanym ich rozpoczêciem. Po zakoñczeniu prac geologicznych, osoby posiadaj¹ce odpowiednie uprawnienia sporz¹dzaj¹ dokumentacjê hydrogeologiczn¹ ustalaj¹c¹ zasoby wód podziemnych. Dokumentacja taka winna byæ sporz¹dzona zgodnie z Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dnia 3 paÿdziernika 2005 r. w sprawie szczegó³owych wymagañ jakim powinny odpowiadaæ dokumentacje hydrogeologiczne i geologiczno-in ynierskie (Dz.U. Nr 201 poz. 1673). Dokumentacja winna byæ przekazana w³aœciwemu organowi administracji geologicznej, który w terminie 2 miesiêcy od daty jej otrzymania powiadamia o przyjêciu dokumentacji bez zastrze eñ lub ¹da w drodze decyzji jej uzupe³nienia. Wody wykorzystywane do geotermii niskotemperaturowej i wody termalne stanowi¹ czêœæ wód podziemnych. Wody podziemne zgodnie ustaw¹ z dnia 18 lipca 2001 r., Prawo wodne (t.j. Dz. U. z 2005 r., Nr 239, poz. 2019 z póz. zm.), s¹ to wody wystêpuj¹ce pod powierzchni¹ Ziemi w wolnych przestrzeniach ska³ skorupy ziemskiej, tworz¹ce w zale noœci od g³êbokoœci wystêpowania wody przypowierzchniowe lub g³êbsze u ytkowe poziomy wodonoœne. Ustawy Prawo wodne, nie stosuje siê do: 1) poszukiwania i rozpoznawania wód podziemnych, 2) solanek, wód leczniczych oraz termalnych. Przepisy Prawa wodnego maj¹ zastosowanie dopiero po odwierceniu i przygotowaniu otworu wiertniczego do eksploatacji. Wtedy taki otwór staje siê urz¹dzeniem wodnym, a korzystanie z niego, jak równie odprowadzanie wód zu ytych do warstwy wodonoœnej lub cieków powierzchniowych jest szczególnym korzystaniem z wód. Wszystkie te przypadki 270
wymagaj¹ uzyskania pozwolenia wodnoprawnego, które wydawane jest na podstawie operatu wodnoprawnego. Operat wodnoprawny musi zawieraæ miêdzy innymi: cel i zakres korzystania z wód, charakterystykê wód objêtych pozwoleniem wodnoprawnym, okreœlenie wp³ywu gospodarki wodnej zak³adu na wody powierzchniowe oraz podziemne, okreœlenie wielkoœci poboru wody maksymalnego godzinowego i œredniego, dobowego, opis techniczny urz¹dzeñ s³u ¹cych do poboru wody. Elementy operatu wodnoprawnego szczegó³owo okreœla art. 132 Prawa wodnego. Pozwolenie wodnoprawne na korzystanie z wód termalnych wydaje starosta lub marsza³ek województwa na okres nie d³u szy ni 20 lat. W przypadku, gdy pobór wody do instalacji grzewczej jest nie mniejszy ni 10 m 3 /h, instalacja taka zgodnie z Rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r., w sprawie przedsiêwziêæ mog¹cych znacz¹co oddzia³ywaæ na œrodowisko (Dz.U. Nr 213, poz. 1397), jest przedsiêwziêciem mog¹cym potencjalnie znacz¹co oddzia³ywaæ na œrodowisko. Wtedy konieczne jest uzyskanie decyzji o uwarunkowaniach œrodowiskowych. Decyzja taka jest wydawana na podstawie Ustawy z dnia 3 paÿdziernika 2008 r. o udostêpnianiu informacji o œrodowisku i jego ochronie, udziale spo³eczeñstwa w ochronie œrodowiska oraz o ocenach oddzia³ywania na œrodowisko (Dz.U. Nr 199 poz. 1227), na podstawie karty informacyjnej przedsiêwziêcia, opracowanej na podstawie Art. 3 ust. 1 pkt 5 Ustawy lub raportu oddzia³ywania na œrodowisko. Uzyskanie decyzji o uwarunkowaniach œrodowiskowych jest konieczne przed uzyskaniem pozwolenia wodnoprawnego na wykonanie urz¹dzeñ wodnych. Decyzjê o uwarunkowaniach œrodowiskowych w tym przypadku wydaje wójt, burmistrz lub prezydent miasta. Zgodnie z art. 29 ust. 2 pkt 10, Prawa budowlanego, budowa ujêæ wód podziemnych nie wymaga uzyskania pozwolenia na budowê. Odrêbne procedury obowi¹zuj¹ przy poszukiwaniu, rozpoznawaniu i wydobywaniu wód termalnych. Do z³ó wód termalnych zgodnie z Rozporz¹dzeniem Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie z³ó wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz z³ó innych kopalin leczniczych, a tak e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz.U. nr 32 poz. 220), zalicza siê z³o a wody podziemnej wystêpuj¹cej we wszystkich jednostkach geologicznych z których wydobywana woda ma na wyp³ywie z ujêcia temperaturê co najmniej 20 C z wyj¹tkiem wód odprowadzanych z odwadniania czynnych zak³adów górniczych i odwadniania nieczynnych wyrobisk. Powy sze rozporz¹dzenie zalicza te wszystkie z³o a wód termalnych do kopalin podstawowych. Zaliczenie do kopalin podstawowych skutkuje tym, e poszukiwanie lub rozpoznawanie tych z³ó oraz wydobywanie z nich kopalin wymaga uzyskania koncesji. Organem koncesyjnym jest w tym przypadku Minister Œrodowiska. Wydobycie kopalin mo e byæ prowadzone tylko jako koncesjonowana dzia³alnoœæ gospodarcza w rozumieniu ustawy z dnia 2 lipca 2004 o swobodzie dzia³alnoœci gospodarczej (tj. Dz. U, z 2010 r., nr 220, poz. 1447 z póÿn. zm.), jak równie Prawa geologiczno-górniczego. 271
Do wniosku o udzielenie koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie z³ó kopalin nale y do³¹czyæ projekt prac geologicznych. W przypadku ubiegania siê o koncesjê na wydobywanie wód termalnych, do wniosku koncesyjnego nale y do³¹czyæ miêdzy innymi propozycje granic obszaru i terenu górniczego dla projektowanej eksploatacji, wyznaczone na podstawie dokumentacji geologicznej i projektu zagospodarowania z³o a sporz¹dzonego zgodnie z rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dnia 27 czerwca 2005 r. w sprawie szczegó³owych wymagañ, jakim powinien odpowiadaæ projekt zagospodarowania z³o a (Dz.U. nr 128, poz.1075, z póÿn. zm). W przypadku, gdy w zwi¹zku z wydobyciem kopaliny planowane jest wt³aczanie do górotworu wykorzystanych solanek, wód leczniczych i termalnych do wniosku koncesyjnego nale y za³¹czyæ przyjêt¹ bez zastrze eñ dokumentacjê hydrogeologiczn¹ okreœlaj¹c¹ warunki w zwi¹zku z wt³aczaniem wód do górotworu. Prawo geologiczne i górnicze zawiera nastêpuj¹c¹ definicjê obszaru i terenu górniczego: obszarem górniczym jest przestrzeñ, w granicach której przedsiêbiorca jest uprawniony do wydobywania kopaliny oraz prowadzenia robót górniczych zwi¹zanych z wykonywaniem koncesji; terenem górniczym jest przestrzeñ objêta przewidywanymi szkodliwymi wp³ywami robót górniczych zak³adu górniczego. Powy sze definicje sprawdzaj¹ siê w przypadku kopalin sta³ych, natomiast stosowanie ich w przypadku eksploatacji wód podziemnych jest bardzo nieprecyzyjne. W celu ujednolicenia metod wyznaczania obszaru i terenu górniczego dla wód podziemnych uznanych za kopaliny, Ministerstwo Œrodowiska zleci³o opracowanie odpowiedniego poradnika metodycznego. Poradnik ten zostanie opublikowany w bie ¹cym roku. Dla terenu górniczego nale y sporz¹dziæ miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, uzgodniony z w³aœciwym organem nadzoru górniczego, sporz¹dzony zgodnie z ustaw¹ z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717 z póÿn. zm.). Jednak e, je eli przewidywane wp³ywy na œrodowisko bêd¹ nieznaczne, rada gminy mo e podj¹æ uchwa³ê od odst¹pienia od sporz¹dzenia tego planu. Obszar i teren górniczy wyznaczony przez organ koncesyjny podlega wpisowi do rejestru obszarów górniczych prowadzonego przez Pañstwowy Instytut Geologiczny. Aktualnie (marzec 2011) w Polsce zarejestrowano 10 z³ó wód termalnych. Wydobycie wód termalnych mo e byæ prowadzone tylko na podstawie planu ruchu sporz¹dzonego zgodnie z wymaganiami rozporz¹dzenia Ministra Spraw Wewnêtrznych i Administracji z dnia 14 czerwca 2002 r. w sprawie planów ruchu zak³adów górniczych (Dz. U. Nr 94, poz. 840, z póÿn, zm.). Ruch zak³adu górniczego winien byæ prowadzony przez kierownika ruchu zak³adu górniczego i wskazane przez niego osoby dozoru ruchu. Wymienieni powy ej powinni wykazaæ siê stosownymi kwalifikacjami, które okreœlone zosta³y w rozporz¹dzeniu Ministra Gospodarki z dnia 11 czerwca 2002 r. w sprawie kwalifikacji wymaganych od osób kierownictwa i dozoru ruchu zak³adów górniczych, mierniczego górniczego i geologa górniczego oraz wykazu stanowisk w ruchu zak³adu górniczego, które wymagaj¹ szczególnych kwalifikacji (Dz.U. nr 84, póz. 755, z póÿn. zm.). 272
Zasady bezpieczeñstwa prowadzenia ruchu, oceniania i udokumentowania ryzyka zawodowego oraz wykonywania wymaganych podczas ruchu pomiarów i obserwacji sprecyzowane zosta³y w rozporz¹dzeniu Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpo arowego w zak³adach górniczych wydobywaj¹cych kopaliny otworami wiertniczymi (Dz.U. Nr 109, póz. 961, póÿn. zm.). Przepisy ustawy Prawo wodne i Prawo ochrony œrodowiska stosuje siê analogicznie jak w przypadku czerpania wód w otwartych systemach geotermii niskotemperaturowej. Brak jasnych uregulowañ prawnych normuj¹cych wykorzystanie energii termalnej powoduje, e przedsiêbiorcy zajmuj¹cy siê wytwarzaniem i przesy³aniem ciep³a spotykaj¹ siê z ró nymi utrudnieniami administracyjnymi. Jako przyk³ad mo na tutaj podaæ wyrok, w którym NSA rozpozna³ i odwo³a³ skargê na decyzjê Ministra Œrodowiska z dnia 17 paÿdziernika 2000 r. w przedmiocie op³aty eksploatacyjnej na³o onej na spó³kê prowadz¹c¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ w zakresie wytwarzania ciep³a z wód termalnych (Wójcik-Jackowski 2011). Dzia³alnoœæ odwo³uj¹cej siê firmy polega³a na wydobywaniu wody termalnej, odzysku z niej energii cieplnej na cele grzewcze i przesy³aniu jej odbiorcom energii. Po odzyskaniu ciep³a, woda o obni onej temperaturze, wprowadzana by³a z powrotem do z³o a (górotworu). Minister Œrodowiska obci¹ y³ firmê op³at¹ eksploatacyjn¹ za odpompowywan¹ wodê. Firma odwo³a³a siê od tej decyzji argumentuj¹c, e nie dokonuje sprzeda y wydobytej ani poddanej przeróbce kopaliny gdy w œwietle obowi¹zuj¹cego prawa energia cieplna nie jest kopalin¹. NSA oddali³ skargê firmy przyjmuj¹c argumentacjê ministerstwa, e pozyskiwane przez Spó³kê ciep³o mo e byæ eksploatowane tylko ³¹cznie z kopalin¹ g³ówn¹, która jest jego noœnikiem i nie kwalifikuje siê zw³aszcza z przyczyn technicznych do samodzielnej eksploatacji. Jednoczeœnie ciep³o (energia cieplna) jest istotnym sk³adnikiem i parametrem kopaliny (wody termalnej), bez którego kopalina traci swoje w³aœciwoœci. Energia cieplna nadaje siê do odzyskania w procesie przeróbki wydobytej wody termalnej, która w nastêpstwie tego procesu przestaje byæ kopalin¹, staj¹c siê wy³¹cznie materia³em czy te surowcem poprodukcyjnym. Ma w tych warunkach de facto znaczenie œcieku, który Spó³ka wt³acza z powrotem do górotworu. NSA nie wzi¹³ pod uwagê faktu, e w przypadku systemu pozysku energii cieplnej jaki stosowa³ skar ¹cy przedsiêbiorca, ta sama woda kr¹ y cyklicznie w górotworze i mo e wielokrotnie byæ obci¹ ana op³at¹ eksploatacyjn¹. Na szczêœcie, w miêdzyczasie wesz³o w ycie Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 2001 roku, w sprawie stawek op³at eksploatacyjnych, w którym okreœlono stawkê zerow¹ za ka dy metr szeœcienny wydobytej wody termalnej. Stawka ta jest utrzymywana w kolejnych aktach wykonawczych. 273
PODSUMOWANIE I WNIOSKI Aktualnie obowi¹zuj¹cy w Polsce system prawny w ró ny sposób traktuje eksploatacjê energii spod powierzchni Ziemi, w zale noœci od tego, czy wydobywane jest samo ciep³o, a noœnik energii wt³aczany jest z powrotem do górotworu systemy geotermii niskotemperaturowej zamkniêtej, czy te pompowana z otworu woda, po odzyskaniu energii kierowana jest do kanalizacji, wód powierzchniowych lub wykorzystywana do innych celów na powierzchni systemy geotermii niskotemperaturowej otwarte. Równie odrêbny sposób postêpowania obowi¹zuje w przypadku czerpania wód termalnych (o temperaturze powy ej 20 C). Ciep³o nie stanowi kopaliny w œwietle prawa geologiczno górniczego. Dlatego stosunkowo najprostsza procedura prawna obowi¹zuje w przypadku pozyskiwania ciep³a Ziemi z zamkniêtych systemów geotermii niskotemperaturowej, gdzie do rozpoczêcia eksploatowania energii wystarczy posiadaæ projekt prac geologicznych. Jest to istotne, gdy nie zwiêksza kosztów takiej inwestycji. Systemy niskotemperaturowej geotermii otwartej dzia³aj¹, opieraj¹c siê na bardziej skomplikowanych procedurach, gdy wymagaj¹ uzyskania pozwolenia wodnoprawnego. W przypadku inwestycji wymagaj¹cych poboru wody do instalacji grzewczej nie mniejszego ni 10 m 3 /h, wymagany jest dodatkowy dokument: decyzja o uwarunkowaniach œrodowiskowych. Wszystkie te dodatkowe procedury zwiêkszaj¹ koszty takiej inwestycji i przed³u aj¹ czas rozpoczêcia eksploatacji, przez co mog¹ zniechêcaæ potencjalnych inwestorów do zak³adania systemów pozyskiwania energii odnawialnej. Odrêbnym tematem jest pozyskiwanie wód termalnych. Eksploatacja wód termalnych uznanych za kopalinê podstawow¹ wymaga uzyskania znacznej iloœci dokumentów okreœlonych w prawie geologiczno-górniczym, prawie wodnym i prawie ochrony œrodowiska. Zakres koniecznej do zgromadzenia dokumentacji i czas niezbêdny do jej pozyskania powoduje, e tylko bardzo du e podmioty gospodarcze staæ na rozpoczêcie takiej eksploatacji i na prace badawczo-poszukiwawcze. Powy sze przepisy obowi¹zywaæ bêd¹ do 31 grudnia 2011 roku. Od 1 stycznia 2012 r. wchodzi w ycie nowa ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r., Prawo geologiczne i górnicze. Nowa ustawa zmienia szereg przepisów dotycz¹cych geotermii, miêdzy innymi: zniesiony jest podzia³ na kopaliny, podstawowe i pospolite, a w art. 5 szczegó³owo okreœlono jakie warunki musi spe³niæ woda, by byæ uznana za lecznicz¹, termaln¹ czy solankê, bez wyszczególnienia poszczególnych z³ó, zniesiono obowi¹zek uzyskania koncesji na dzia³alnoœæ w zakresie poszukiwania i rozpoznawania wód leczniczych, termalnych i solanek; prace te mog¹ byæ wykonywane na podstawie projektu robót geologicznych, koncesji na wydobywanie solanek, wód termalnych i leczniczych udzielaæ bêdzie marsza³ek województwa, na³o ono obowi¹zek sporz¹dzania dokumentacji geologicznej w przypadku wykonywania prac geologicznych w celu wykorzystania ciep³a Ziemi. 274
Równie nale y nadmieniæ, e od d³u szego czasu trwaj¹ prace w Ministerstwie Gospodarki nad przygotowaniem nowej ustawy o odnawialnych Ÿród³ach energii, implementuj¹cej najnowsz¹ dyrektywê Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze Ÿróde³ odnawialnych zmieniaj¹ca i w nastêpstwie uchylaj¹ca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE. Transpozycja tej dyrektywy powinna byæ zgodnie z art. 27 dokonana przez pañstwa cz³onkowskie do dnia 5 grudnia 2010 r. LITERATURA Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze Ÿróde³ odnawialnych. BERENT-KOWALSKA G. i in., 2009 Energia ze Ÿróde³ odnawialnych w 2009 roku. Informacja i opracowania statystyczne GUS. CIÊ KOWSKI W., KAPUŒCIÑSKI J., 2011 Wyznaczanie granic obszaru i terenu górniczego dla z³ó wód podziemnych uznanych za kopaliny poradnik metodyczny. Warszawa. GÓRECKI W. i in., 2006 Atlas zasobów geotermalnych formacji mezozoicznej na Ni u Polskim. Kraków. GÓRECKI W. i in., 2006 Atlas zasobów geotermalnych formacji paleozoicznej na Ni u Polskim, Kraków. KAPUŒCIÑSKI J., RODZOCH A., 2010 Geotermia niskotemperaturowa w Polsce i na œwiecie. Stan aktualny i perspektywy rozwoju. Uwarunkowania techniczne, œrodowiskowe i ekonomiczne. Warszawa. WÓJCIK-JACKOWSKI S., 2011 Wydobywanie kopaliny w ramach pozyskania energii geotermalnej rozwa ania na kanwie wyroku Naczelnego S¹du Administracyjnego z dnia 27 marca 2002 r., II SA 2997/00. Miesiêcznik Wy szego Urzêdu Górniczego Bezpieczeñstwo Pracy i Ochrona Œrodowiska w Górnictwie Nr 5 (201). Prawo i Ochrona Œrodowiska w Górnictwie, Nr 5 (201) 2011. Prawo wodne (t.j. Dz.U. z 2005 r., Nr 239, poz. 2019 z póz. zm.). Prawo geologiczne i górnicze (t.j. Dz.U. z 2005 r., nr 228, poz. 1947 z póÿn. zm.). Prawo ochrony œrodowiska (t.j. Dz.U. z 2008 r., nr 25, poz. 150 z póÿn. zm.). Prawo budowlane (t.j. Dz.U. z 2010 r., Nr 243, poz. 1623 z póÿn. zm.). Raport okreœlaj¹cy cele w zakresie udzia³u energii elektrycznej wytwarzanej w odnawialnych Ÿród³ach energii znajduj¹cych siê na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej (Monitor Polski z 2011 r., Nr 43, poz. 468). Rozporz¹dzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeñstwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpo arowego w zak³adach górniczych wydobywaj¹cych kopaliny otworami wiertniczymi (Dz.U. Nr 109, póz. 961, póÿn. zm.). Rozporz¹dzenie Ministra Spraw Wewnêtrznych i Administracji z dnia 14 czerwca 2002 r. w sprawie planów ruchu zak³adów górniczych (Dz.U. Nr 94, poz. 840, z póÿn, zm.). Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 19 grudnia 2001 r. w sprawie projektów prac geologicznych (Dz.U. Nr 153, poz. 1777). Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 23 czerwca 2005 r. w sprawie okreœlenia przypadków, w których konieczne jest sporz¹dzenie innej dokumentacji geologicznej (Dz.U. Nr 116, poz. 983). Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 27 czerwca 2005 r. w sprawie szczegó³owych wymagañ, jakim powinien odpowiadaæ projekt zagospodarowania z³o a (Dz.U. nr 128, poz. 1075, z póÿn. zm). 275
Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 3 paÿdziernika 2005 r. w sprawie szczegó³owych wymagañ jakim powinny odpowiadaæ dokumentacje hydrogeologiczne i geologiczno-in ynierskie (Dz.U. Nr 201, poz. 1673). Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie z³ó wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz z³ó innych kopalin leczniczych, a tak e zaliczenia kopalin pospolitych z okreœlonych z³ó lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz.U. nr 32, poz. 220). Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 18 grudnia 2001 roku, w sprawie stawek op³at eksploatacyjnych (Dz.U. Nr 153, poz. 1746). Rozporz¹dzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r., w sprawie przedsiêwziêæ mog¹cych znacz¹co oddzia³ywaæ na œrodowisko (Dz.U. Nr 213, poz. 1397). Ustawa o swobodzie dzia³alnoœci gospodarczej (t.j. Dz. U, z 2010 r., nr 220, poz. 1447 z póÿn. zm.). Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717 z póÿn. zm.). Ustawa z dnia 2 lipca 2004 o swobodzie dzia³alnoœci gospodarczej (t.j. Dz.U. z 2010 r., nr 220, poz. 1447 z póÿn. zm.). Ustawa z dnia 3 paÿdziernika 2008 r. o udostêpnianiu informacji o œrodowisku i jego ochronie, udziale spo³eczeñstwa w ochronie œrodowiska oraz o ocenach oddzia³ywania na œrodowisko (Dz.U. Nr 199 poz. 1227). GEOTHERMAL ENERGY IN POLAND CURRENT LAW REGULATIONS Abstract The paper presents Polish regulations connected with recognition, exploration and exploitation of the geothermal energy. The legal system in Poland treats the production of energy from the geothermal sources in the different way, depending on whether there is extracted the warmth alone, while medium of energy is injected back into the ground (geothermal low-temperature closed systems), or if the warm water produced from the well after regaining the energy is directed to the canalization, surface waters or used for other purposes (geothermal low-temperature open systems). Separate procedure is applied in the case of pumping geothermal waters (over 20 0 C). On the basis of up to date experience of mining authorities, the paper presents also the suggestions for changing present regulations, which would be more favorable for utilization to the energy development. Key words Thermal water, Polish law regulations in geothermal sector