Zakład Ubezpieczeń Społecznych UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE W POLSCE informacje, fakty Warszawa
Zakład Ubezpieczeń Społecznych UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE W POLSCE informacje, fakty Warszawa 2008
Redakcja Anna Siporska Departament Współpracy Międzynarodowej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przy współpracy Departamentu Finansów Zakładu Departamentu Legislacyjno-Prawnego Departamentu Orzecznictwa Lekarskiego Departamentu Prewencji i Rehabilitacji Departamentu Realizacji Dochodów Departamentu Statystyki Departamentu Świadczeń Emerytalno-Rentowych Departamentu Ubezpieczeń i Składek Departamentu Zasiłków Gabinetu Prezesa oraz Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Ministerstwa Zdrowia Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Zakład Ubezpieczeń Społecznych Warszawa 2008
SPIS TREŚCI Wstęp................................................................. 7 1. Organizacja polskiego systemu zabezpieczenia społecznego..................... 8 1.1. Schemat organizacyjny............................................... 8 1.2. Działy administracji rządowej........................................... 8 2. Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego............................ 10 2.1. Ustawodawstwo krajowe.............................................. 10 2.2. Międzynarodowe ramy prawne wiążące Polskę............................ 12 3. Zakład Ubezpieczeń Społecznych podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego............................................... 14 3.1. Zadania............................................................ 14 3.2. Struktury........................................................... 16 3.3. Rodzaje świadczeń przyznawanych bądź wypłacanych przez ZUS............. 17 3.4. Ubezpieczeni........................................................ 18 3.5. Finanse ubezpieczeń społecznych...................................... 20 3.5.1. Składki....................................................... 20 3.5.2. Dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych....................... 22 3.5.3. Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych........................ 23 3.5.4. Dochodzenie należności od płatników składek........................ 25 4. System ubezpieczeń społecznych realizowany przez ZUS....................... 28 4.1. Emerytury i renty..................................................... 28 4.1.1. Struktura świadczeniobiorców według rodzajów pobieranych świadczeń z FUS w 2007 roku................................................... 28 4.1.2. Przeciętna wysokość emerytury i renty fi nansowanej z FUS............. 28 4.1.3. Waloryzacja emerytur i rent....................................... 29 4.1.4. Minimalne gwarantowane emerytury i renty.......................... 30 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 3
Spis treści 4.1.5. Maksymalne emerytury i renty................................... 31 4.1.6. Łączenie emerytury lub renty z pracą.............................. 31 4.1.7. Emerytury................................................... 32 4.1.7.1. Stary system emerytalny................................. 32 4.1.7.2. Nowy system emerytalny................................ 33 4.1.8. Renty z tytułu niezdolności do pracy.............................. 37 4.1.9. Emerytury z urzędu............................................ 40 4.1.10. Renty szkoleniowe............................................ 41 4.1.11. Renty rodzinne............................................... 41 4.2. Wynagrodzenie chorobowe i zasiłek chorobowy.......................... 42 4.2.1. Kontrola prawidłowości orzekania o czasowej niezdolności do pracy.... 45 4.3. Świadczenia rehabilitacyjne........................................... 46 4.4. Zasiłki wyrównawcze................................................ 47 4.5. Zasiłki macierzyńskie................................................ 47 4.6. Zasiłki opiekuńcze.................................................. 48 4.7. Dodatki pielęgnacyjne............................................... 49 4.8. Dodatki do rent rodzinnych dla sierot zupełnych........................... 49 4.9. Zasiłki pogrzebowe.................................................. 50 4.10. Jednorazowe odszkodowania z tytułu wypadków przy pracy................. 50 4.11. Inne świadczenia i refundacje z tytułu wypadku przy pracy i choroby zawodowej... 51 4.12. Rehabilitacja lecznicza w ramach prewencji rentowej....................... 51 4.13. Renty socjalne...................................................... 52 4.14. Świadczenia przedemerytalne......................................... 53 5. System świadczeń rodzinnych.............................................. 55 5.1. Świadczenia rodzinne................................................ 55 5.1.1. Zasiłki rodzinne i dodatki do zasiłków rodzinnych..................... 56 4 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
Spis treści 5.1.2. Świadczenia opiekuńcze........................................ 57 5.1.2.1. Zasiłek pielęgnacyjny.................................... 57 5.1.2.2. Świadczenie pielęgnacyjne................................ 58 5.1.3. Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka................ 58 5.1.4. Jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka wypłacana przez gminy.................................................. 58 5.2. Zaliczka alimentacyjna............................................... 58 5.3. Świadczenie z Funduszu Alimentacyjnego............................... 59 6. System ubezpieczenia społecznego rolników................................. 60 7. Powszechne ubezpieczenie zdrowotne....................................... 64 8. Świadczenia z tytułu bezrobocia............................................ 66 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 5
WSTĘP Oddajemy w Państwa ręce zaktualizowane wydanie opracowania Ubezpieczenia Społeczne w Polsce informacje, fakty. Znajdą w nim Państwo bieżące wiadomości dotyczące zadań realizowanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), wysokości bieżących składek oraz świadczeń przewidzianych w polskim systemie zabezpieczenia społecznego. Informacje zawarte w niniejszej publikacji zostały przedstawione tematycznie w możliwie prosty sposób. Dotyczą one świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz niektórych świadczeń, które nie należą do systemu ubezpieczeń społecznych, jednakże którymi ZUS, jako instytucja publiczna działająca na rzecz systemu zabezpieczeń społecznych w Polsce, administruje. Ponadto w opracowaniu tym omówiono podstawowe zasady funkcjonowania odrębnych systemów, którymi ZUS nie administruje, takich jak: system ubezpieczenia zdrowotnego, system świadczeń rodzinnych, system świadczeń z tytułu bezrobocia oraz system ubezpieczenia społecznego rolników. Informacje dotyczące wymienionych systemów wydały się nam niezbędne do całościowego ujęcia wszystkich świadczeń bez względu na charakter przynależności do danego systemu. W opracowaniu tym został pominięty system ubezpieczeń społecznych służb mundurowych. W celu zdobycia dokładniejszych informacji o ZUS i systemie ubezpieczeń społecznych w Polsce zapraszamy na stronę internetową www.zus.pl. Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 7
1. ORGANIZACJA POLSKIEGO SYSTEMU ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO 1.1. Schemat organizacyjny Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Ministerstwo Zdrowia Bezrobocie Świadczenia rodzinne Pomoc społeczna Emerytury i renty Wypadki przy pracy i choroby zawodowe Choroba i macierzyństwo Ochrona zdrowia Wojewódzkie Urzędy Pracy (16) Powiatowe (Miejskie) Urzędy Pracy (340) Wydziały Polityki Społecznej Urzędów Wojewódzkich (16) oraz Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej (16) Dla pracowników i osób zrównanych Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) Oddziały (42) Dla rolników Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) Oddziały Regionalne (16) Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) Oddziały Wojewódzkie NFZ (16) Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie (379) Inspektoraty (221) Placówki Terenowe (254) Delegatury Oddziałów Wojewódzkich Ośrodki Pomocy Społecznej (2494) Biura Terenowe (63) 1.2. Działy administracji rządowej Ustawa z dnia 4 września 1997 roku o działach administracji rządowej określa zadania i kompetencje właściwych ministrów, m.in. w sferze zabezpieczenia społecznego. Dział zabezpieczenie społeczne obejmuje sprawy ubezpieczeń społecznych i zaopatrzenia społecznego, funduszy emerytalnych, pomocy społecznej i świadczeń na rzecz rodziny, świad- 8 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
Organizacja polskiego systemu zabezpieczenia społecznego czeń socjalnych, zatrudnienia, rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych, kombatantów i osób represjonowanych oraz koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, z wyjątkiem rzeczowych świadczeń leczniczych, i podlega ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia społecznego. Ubezpieczenia społeczne rolników znajdują się w dziale rozwój wsi. Dział ten podlega ministrowi właściwemu do spraw rozwoju wsi, który w zakresie ubezpieczenia społecznego rolników współdziała z ministrem właściwym do spraw zabezpieczenia społecznego. Problemy zatrudnienia i przeciwdziałania bezrobociu mieszczą się w dziale praca, kierowanym przez ministra właściwego do spraw pracy. Dział zdrowie obejmuje m.in. sprawy ochrony zdrowia i organizacji opieki zdrowotnej, nadzoru nad produktami leczniczymi i wyrobami medycznymi, lecznictwa uzdrowiskowego oraz koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego w zakresie rzeczowych świadczeń leczniczych. Dział ten podlega ministrowi właściwemu do spraw zdrowia. Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 9
2. RAMY PRAWNE SYSTEMU ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO 2.1. Ustawodawstwo krajowe Na system zabezpieczenia społecznego w Polsce składają się: system ubezpieczenia i zaopatrzenia społecznego, system ubezpieczenia zdrowotnego, system świadczeń na wypadek bezrobocia oraz system pomocy społecznej. Obowiązek ubezpieczenia na wypadek określonych ryzyk socjalnych oraz gwarancje świadczeń w przypadku zaistnienia danego ryzyka zawarte są w wielu aktach prawnych, poczynając od aktu prawnego najwyższego rzędu, czyli Konstytucji RP. Zadania z zakresu zabezpieczenia społecznego realizują liczne podmioty, do których należą między innymi: r Zakład Ubezpieczeń Społecznych świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego, r Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników, r Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej świadczenia na wypadek bezrobocia, świadczenia rodzinne i świadczenia socjalne (z pomocy społecznej), r Narodowy Fundusz Zdrowia świadczenia rzeczowe z ubezpieczenia zdrowotnego, r otwarte fundusze emerytalne gromadzą i inwestują środki na sfi nansowanie części nowej emerytury w ramach II fi laru. Szczegółowe regulacje dotyczące poszczególnych obszarów zabezpieczenia społecznego określają odrębne ustawy, z których najważniejsze to: ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2007 roku nr 11, poz. 74 z późniejszymi zmianami), ustawa z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z 2004 roku nr 39, poz. 353 z późniejszymi zmianami), ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 roku o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jednolity: Dz.U. z 2004 r. nr 159, poz. 1667 z późniejszymi zmianami), ustawa z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jednolity: Dz.U. z 2005 roku nr 31, poz. 267 z późniejszymi zmianami), 10 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego ustawa z dnia 30 października 2002 roku o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. nr 199, poz. 1673 z późniejszymi zmianami), ustawa z dnia 28 listopada 2003 roku o świadczeniach rodzinnych (tekst jednolity: Dz.U. z 2006 roku nr 139, poz. 992 z późniejszymi zmianami), ustawa z dnia 27 czerwca 2003 roku o rencie socjalnej (Dz.U. nr 135, poz. 1268 z późniejszymi zmianami), ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 roku o świadczeniach przedemerytalnych (Dz.U. nr 120, poz. 1252), ustawa z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jednolity: Dz.U. z 1998 roku nr 7, poz. 25 z późniejszymi zmianami). Świadczenia lecznicze udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków publicznych (Dz.U. nr 210, poz. 2135 z późniejszymi zmianami). Świadczenia na wypadek bezrobocia przysługują na mocy: ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. nr 99, poz. 1001 z późniejszymi zmianami). Świadczenia z pomocy społecznej udzielane są na podstawie: ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz.U. nr 64, poz. 593 z późniejszymi zmianami). Zaliczka alimentacyjna udzielana jest na podstawie: ustawy z dnia 22 kwietnia 2005 roku o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej (Dz.U. nr 86, poz. 732 z późniejszymi zmianami), ustawy z dnia 7 września 2007 roku o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz.U. nr 192, poz. 1378 z późniejszymi zmianami). Rehabilitacja zawodowa i społeczna oraz zatrudnianie osób niepełnosprawnych odbywa się na podstawie: ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 123, poz. 776 z późniejszymi zmianami). Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 11
Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego 2.2. Międzynarodowe ramy prawne wiążące Polskę Artykuł 87 Konstytucji RP wymienia jako źródło powszechnie obowiązującego prawa między innymi ratyfi kowane umowy międzynarodowe. Umowy takie stanowią więc część krajowego porządku prawnego i mają pierwszeństwo stosowania w przypadku ewentualnej kolizji z ustawami krajowymi, jeżeli zostały ratyfi kowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie (art. 91 ust. 2 Konstytucji RP). Od 1 maja 2004 roku, tj. od uzyskania przez Polskę statusu członka Unii Europejskiej, normą prawa krajowego stały się unijne akty prawne, a przede wszystkim traktaty, rozporządzenia i dyrektywy. Przepisy wspólnotowe mają wyższą rangę niż przepisy ustawodawstwa polskiego (przepisy krajowe) i pierwszeństwo w stosowaniu w sytuacji, gdyby okazało się, że polskie przepisy regulują daną kwestię odmiennie niż przepisy unijne. Przepisy zawarte w traktatach i rozporządzeniach stają się automatycznie częścią porządku prawnego państw członkowskich. Rozporządzenia obowiązują wprost, bez konieczności ich ratyfikacji, natomiast dyrektywy powinny być wprowadzane do krajowego porządku prawnego zwykle w okresie od jednego roku do trzech lat. Podstawowymi aktami prawnymi Wspólnot Europejskich w sferze zabezpieczenia społecznego są traktaty Wspólnoty Europejskiej oraz wydane na ich podstawie: r rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 roku w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, r rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 roku w sprawie wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie, r rozporządzenie Rady (WE) nr 859/03 z dnia 14 maja 2003 roku rozszerzające przepisy rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 i nr 574/72 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi przepisami wyłącznie ze względu na ich obywatelstwo, 12 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
Ramy prawne systemu zabezpieczenia społecznego r dyrektywa Rady (EWG) nr 79/7 z dnia 19 grudnia 1978 roku w sprawie stopniowego realizowania zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie zabezpieczenia społecznego, r rozporządzenie Rady i Parlamentu Europejskiego nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 roku w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, umożliwiającej korzystanie ze świadczeń przysługujących w ramach systemu zabezpieczenia społecznego podczas przemieszczania się obywateli państw członkowskich UE w ramach jej granic. Ma zastąpić obecnie obowiązujące rozporządzenie Rady (EWG) nr 1408/71. Data wejścia w życie uzależniona jest od przyjęcia rozporządzenia wykonawczego, nad którego treścią trwają obecnie prace w Radzie UE. Rozporządzenia wspólnotowe z zakresu koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego zastąpiły z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym, które dotychczas łączyły Polskę z państwami członkowskimi. Nadal obowiązują w Polsce: r umowy dwustronne o zabezpieczeniu społecznym zawarte z b. Jugosławią (dotyczy Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Serbii i Czarnogóry; nie dotyczy Słowenii, która jest członkiem Unii Europejskiej) oraz niektóre postanowienia umowy zawartej z Austrią i umów zawartych z Niemcami r niektóre porozumienia rządowe dotyczące wzajemnego przekazywania świadczeń emerytalno-rentowych. Od 1 lipca 2007 roku obowiązuje polsko-macedońska umowa o zabezpieczeniu społecznym, która w stosunkach pomiędzy tymi państwami zastąpiła umowę zawartą między Rządem Polskiej Republiki Ludowej a Rządem Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii w 1958 roku. W dniu 2 kwietnia 2008 roku zostały podpisane umowy o zabezpieczeniu społecznym ze Stanami Zjednoczonymi oraz z Kanadą. Obecnie trwają negocjacje nad projektem umowy o zabezpieczeniu społecznym z Republiką Korei oraz z Australią. Ponadto Polska jest związana międzynarodowymi konwencjami i zaleceniami Międzynarodowej Organizacji Pracy oraz postanowieniami Europejskiej Karty Socjalnej Rady Europy. Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 13
3. ZAKŁAD UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH PODSTAWOWYM OGNIWEM ZREFORMOWANEGO SYSTEMU ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO Zakład Ubezpieczeń Społecznych powstał w 1934 roku na podstawie rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 roku o zmianie ustawy z dnia 28 marca 1933 roku o ubezpieczeniu społecznym. Zgodnie z rozporządzeniem połączono 5 instytucji ubezpieczeniowych (Izba Ubezpieczeń Społecznych, Zakład Ubezpieczenia na Wypadek Choroby, Zakład Ubezpieczenia od Wypadków, Zakład Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych, Zakład Ubezpieczenia Emerytalnego Robotników). Reforma 1999 roku postawiła przed Zakładem Ubezpieczeń Społecznych największe w jego historii wyzwanie, nakładając nań kilkakrotnie większe obowiązki w stosunku do zadań realizowanych wcześniej. Strukturalny charakter reform systemu ubezpieczenia społecznego oraz systemu ochrony zdrowia, jakie nastąpiły z dniem 1 stycznia 1999 roku, sprawił, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest jednym z głównych ogniw nowego systemu zabezpieczenia społecznego. Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest państwową jednostką organizacyjną i posiada osobowość prawną. Jego zadania są określone w ustawie z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych. Spełnia on również liczne funkcje powierzone mu do realizacji na mocy innych ustaw. 3.1. Zadania Zakład Ubezpieczeń Społecznych: r ustala uprawnienia i wypłaca każdego miesiąca emerytury i renty dla około 7,3 mln osób, r ustala uprawnienia i wypłaca zasiłki chorobowe, zasiłki macierzyńskie, zasiłki opiekuńcze, zasiłki wyrównawcze, świadczenia rehabilitacyjne, zasiłki pogrzebowe, r przeprowadza badania lekarskie i wydaje orzeczenia dla potrzeb ustalenia uprawnień do świadczeń ubezpieczeniowych; w 2007 roku ZUS wydał około 1 343,5 tys. takich orzeczeń, r kontroluje prawidłowość orzekania o czasowej niezdolności do pracy; w 2007 roku przeprowadzono 264,1 tys. takich badań kontrolnych, r nadaje upoważnienia lekarzom do wystawiania zaświadczeń lekarskich o czasowej niezdolności do pracy, a w przypadku stwierdzenia rażących uchybień przy orzekaniu o czasowej 14 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego niezdolności do pracy cofa powyższe upoważnienia; w 2007 roku do wystawiania zaświadczeń lekarskich było uprawnionych 124,2 tys. lekarzy, r realizuje zadania z zakresu prewencji rentowej, w tym rehabilitacji leczniczej, oraz prewencji wypadkowej; w 2007 roku rehabilitacji leczniczej poddano 70 445 osób, r ustala obowiązek ubezpieczeń społecznych (fundusz emerytalno-rentowy, fundusz chorobowy i fundusz wypadkowy), wymierza i pobiera składki na te ubezpieczenia; w 2007 roku kwota zebranych składek na powyższe ubezpieczenia wyniosła 89 362,6 mln zł, r z części składki na ubezpieczenie emerytalne pobiera składkę na II kapitałowy fi lar ubezpieczenia emerytalnego i przekazuje ją do otwartych funduszy emerytalnych (OFE); od początku reformy do 31 grudnia 2007 roku ZUS przekazał do OFE składki na kwotę 92,1 mld zł, w tym w 2007 roku składki na kwotę 16,2 mld zł, r pobiera i rozlicza składkę na ubezpieczenie zdrowotne i przekazuje ją do Narodowego Funduszu Zdrowia; w 2007 roku ZUS przekazał z tego tytułu do Narodowego Funduszu Zdrowia 39,3 mld zł, r pobiera składkę na Fundusz Pracy; za 2007 rok ZUS przekazał z tego tytułu do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej kwotę 7,7 mld zł, r pobiera składkę na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych; za 2007 rok kwota przekazanych z tego tytułu składek wyniosła 221,2 mln zł, r prowadzi rozliczenia na kontach płatników składek i ewidencjonuje składki na indywidualnych kontach ubezpieczonych, r kontroluje płatników składek w zakresie wywiązywania się przez nich z obowiązku opłaty składek oraz poprawności realizacji zadań ustawowo powierzonych płatnikom (np. wypłata różnego rodzaju zasiłków) oraz prowadzi przymusowe dochodzenie należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne, r prowadzi indywidualne konta ubezpieczonych oraz Centralny Rejestr Ubezpieczonych, r prowadzi Centralny Rejestr Członków Otwartych Funduszy Emerytalnych, r prowadzi system ewidencji płatników składek oraz Centralny Rejestr Płatników Składek, r zarządza Funduszem Rezerwy Demografi cznej, r w imieniu około 7,3 mln emerytów i rencistów odprowadza do urzędów skarbowych należny podatek dochodowy od osób fi zycznych (w 2007 roku na kwotę 8,2 mld zł) oraz odprowadza do Narodowego Funduszu Zdrowia należną od emerytów i rencistów składkę na ubezpieczenie zdrowotne (w 2007 roku na kwotę 9,9 mld zł), Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 15
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego r od 1 października 2003 roku przyznaje oraz wypłaca renty socjalne; w 2007 roku ZUS wypłacił świadczenia dla 238,2 tys. osób w kwocie 1 442,9 mln zł, r od 1 sierpnia 2004 roku ZUS przejął zadania związane z przyznawaniem i wypłatą świadczeń przedemerytalnych; w 2007 roku ZUS wypłacił świadczenia dla 193,2 tys. osób w kwocie 2 317,1 mln zł, r współpracuje z organami administracji rządowej, z zagranicznymi instytucjami ubezpieczeniowymi oraz organizacjami międzynarodowymi, r pełni funkcję instytucji właściwej oraz instytucji łącznikowej przy realizacji międzynarodowych umów i porozumień w dziedzinie ubezpieczeń społecznych oraz zajmuje się obsługą świadczeń realizowanych na podstawie tych umów i porozumień, r pełni funkcję instytucji właściwej i instytucji łącznikowej w zakresie koordynacji systemu zabezpieczenia społecznego w obszarze realizowanym przez ZUS. Zakres zadań realizowanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych czyni zeń jedną z największych instytucji publicznych w Polsce. ZUS łączy funkcje instytucji fi nansowej (pobór składek, wypłata świadczeń, pobór podatków w imieniu emerytów i rencistów) z funkcjami instytucji mającej przynieść swym klientom świadczeniobiorcom i płatnikom składek poczucie bezpieczeństwa związane z wiarygodnym wypełnianiem powierzonych społecznych misji. 3.2. Struktury W dniu 1 stycznia 2005 roku weszło w życie zarządzenie Prezesa ZUS o restrukturyzacji Zakładu. Reorganizacja miała na celu poprawę jakości obsługi klientów oraz zmniejszenie wydatków administracyjnych poprzez zbliżenie wielkości jednostek terenowych oddziałów i inspektoratów. Aby poprawić proces zarządzania podzielono oddziały największe i połączono najmniejsze. Obecnie realizacja zadań jest zapewniona przez Centralę i terenowe jednostki organizacyjne (42 oddziały, 221 inspektoratów i 63 biura terenowe). Działalnością Zakładu Ubezpieczeń Społecznych kieruje Prezes, który stoi na czele Zarządu składającego się z 2-4 członków. Prezesa ZUS powołuje spośród osób należących do państwowego zasobu kadrowego i odwołuje Prezes Rady Ministrów, natomiast członków Zarządu powołuje i odwołuje Rada Nadzorcza ZUS, na wniosek Prezesa ZUS. 16 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego Rada Nadzorcza jest organem opiniodawczo-decyzyjnym. Powoływana jest przez Prezesa Rady Ministrów na 5-letnią kadencję z klucza trójstronnego, tzn. że członkami Rady Nadzorczej zostają osoby delegowane przez partnerów dialogu społecznego działających w Trójstronnej Komisji do spraw Społeczno-Gospodarczych przedstawiciele związków zawodowych, organizacji pracodawców, rządu 1. Dodatkowo w skład Rady wchodzi też przedstawiciel organizacji emerytów i rencistów. Oznacza to, że liczba członków Rady jest uzależniona od liczby funkcjonujących w danym czasie reprezentatywnych (ogólnokrajowych) organizacji pracodawców i pracowników. Obecnie Rada liczy 12 członków. 3.3. Rodzaje świadczeń przyznawanych bądź wypłacanych przez ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako podstawowy wykonawca przepisów o ubezpieczeniach społecznych ustala uprawnienia i wypłaca świadczenia ubezpieczeniowe oraz inne świadczenia zlecone mu do realizacji na mocy odrębnych przepisów. W różnych sytuacjach życiowych mogą przysługiwać następujące świadczenia: Z tytułu choroby i macierzyństwa r zasiłek chorobowy r zasiłek macierzyński r zasiłek opiekuńczy r zasiłek wyrównawczy r świadczenie rehabilitacyjne Z tytułu długotrwałej niezdolności do pracy r renta z tytułu niezdolności do pracy r renta szkoleniowa Z tytułu starości r emerytura r dodatek pielęgnacyjny do emerytur i rent 1 Czterej członkowie Rady Nadzorczej (w tym przewodniczący) powoływani są na wniosek ministra właściwego ds. zabezpieczenia społecznego (art. 75 ust. 1 pkt 1 ustawy o s.u.s.). Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 17
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego Z tytułu śmierci żywiciela r renta rodzinna r dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej Z tytułu wypadku przy pracy i chorób zawodowych r jednorazowe odszkodowanie r świadczenia z tytułu choroby, długotrwałej niezdolności do pracy i śmierci żywiciela r świadczenia zdrowotne z zakresu stomatologii i szczepień ochronnych r zwrot kosztów poniesionych na zakup przedmiotów ortopedycznych Inne r zasiłek pogrzebowy r renta socjalna r świadczenie przedemerytalne r skierowanie na rehabilitację leczniczą w ramach prewencji rentowej ZUS 3.4. Ubezpieczeni Polski system ubezpieczeń społecznych obejmuje: r ubezpieczenie emerytalne, r ubezpieczenia rentowe, r ubezpieczenie chorobowe, r ubezpieczenie wypadkowe. Ubezpieczonym jest osoba fizyczna, która podlega chociaż jednemu z ubezpieczeń społecznych. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych wprowadziła ubezpieczenia obowiązkowe, dobrowolne, a także możliwość kontynuowania ubezpieczeń. Obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają: r pracownicy, a także: r członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, 18 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego r zleceniobiorcy, r osoby prowadzące pozarolniczą działalność, r duchowni, r posłowie i senatorowie pobierający uposażenie, r osoby pobierające zasiłek dla bezrobotnych, r osoby przebywające na urlopach wychowawczych lub pobierające zasiłek macierzyński. Osoby objęte obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi mogą, po ustaniu tych ubezpieczeń, kontynuować je dobrowolnie. Liczba ubezpieczonych podlegających ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w latach 1999-2007 Lata 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Ubezpieczeni (stan na 31 grudnia) w tys. okres poprzedni = 100 13 270,6 13 059,9 12 851,0 12 760,0 12 739,3 12 857,4 13 130,9 13 354,1 14 074,5 104,2 98,4 98,4 99,3 99,8 100,9 102,1 101,7 105,4 Obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu podlegają osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, które są: r pracownikami, r członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych, r osobami odbywającymi służbę zastępczą. Dobrowolnie (na swój wniosek) do ubezpieczenia chorobowego mogą przystąpić osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, m.in.: Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 19
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego r prowadzące pozarolniczą działalność, r wykonujące pracę na podstawie umowy zlecenia, umowy agencyjnej. Obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu podlegają osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, np.: pracownicy, członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące. 3.5. Finanse ubezpieczeń społecznych Pod pojęciem finanse ubezpieczeń społecznych rozumie się dochody i wydatki na świadczenia fi nansowane z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS), a więc świadczenia z funduszu emerytalnego, funduszu rentowego, funduszu chorobowego i funduszu wypadkowego. Odrębnie fi nansowane są natomiast świadczenia rodzinne, zdrowotne, świadczenia na wypadek bezrobocia oraz świadczenia z ubezpieczenia społecznego rolników. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych jest państwowym funduszem celowym. Został utworzony na mocy ustawy z dniem 1 stycznia 1999 roku w celu realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. Dysponentem Funduszu jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), państwowa jednostka organizacyjna z siedzibą w Warszawie. Status państwowych funduszy celowych mają również: Fundusz Pracy, Fundusz Rezerwy Demografi cznej, Fundusz Emerytalno-Rentowy Rolników, Fundusz Prewencji i Rehabilitacji Rolników, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. 3.5.1. Składki W przypadku Funduszu Ubezpieczeń Społecznych składki są podstawowym źródłem fi nansowania świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Stopy procentowe składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe są jednakowe dla wszystkich ubezpieczonych. Od 2007 roku składka rentowa była stopniowo zmniejszana i tak: 20 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego r do 30 czerwca 2007 roku wynosiła 13%, z czego zarówno płatnik jak i ubezpieczony płacili w równej części po 6,5%, r od 1 lipca 2007 roku do 31 grudnia 2007 roku wynosiła 10%, z czego 6,5% płacił płatnik, a 3,5% ubezpieczony, r od 1 stycznia 2008 roku wynosi 6%, z czego 4,5% płaci płatnik, a 1,5% ubezpieczony. Od 1 stycznia 2003 roku stopa procentowa składki na ubezpieczenie wypadkowe jest zróżnicowana dla poszczególnych płatników składek i uzależniona jest ona od kategorii ryzyka oraz od liczby osób zgłoszonych do ubezpieczenia wypadkowego. Jeżeli ubezpieczony jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego, część składki na jego ubezpieczenie emerytalne, wynosząca 7,30% podstawy wymiaru, odprowadzana jest przez Zakład do wybranego przez ubezpieczonego otwartego funduszu emerytalnego. Wymiar składek na ubezpieczenia społeczne, na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, na Fundusz Pracy i na ubezpieczenie zdrowotne (od 1 stycznia 2008 roku) Wyszczególnienie Ubezpieczenie społeczne Emerytalne Rentowe (renty inwalidzkie, renty rodzinne i zasiłki pogrzebowe) Chorobowe Wypadkowe % składki ogółem 19,52 6,00 2,45 od 0,67 do 3,60 a Z tego % składki finansowane przez: płatnika ubezpieczonego 9,76 4,50 od 0,67 do 3,60 Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych 0,10 0,10 Fundusz Pracy (bezrobocie) 2,45 2,45 Ubezpieczenie zdrowotne 9,00 b 9,00 a Składka zróżnicowana, obowiązująca od 1 kwietnia 2007 roku. b Składka jest potrącana z kwoty należnego podatku od dochodów osobistych (7,75%) i z dochodów po opodatkowaniu (1,25%). 9,76 1,50 2,45 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 21
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego Składki na ubezpieczenie emerytalne fi nansuje ubezpieczony i płatnik składek z własnych środków w równych częściach po 9,76% podstawy wymiaru. Składki na ubezpieczenia rentowe fi nansuje ubezpieczony z własnych środków w wysokości 1,5% podstawy wymiaru, a płatnik składek w wysokości 4,5% podstawy wymiaru. Składki na ubezpieczenie chorobowe (2,45%) w całości fi nansuje sam ubezpieczony. Składki na ubezpieczenie wypadkowe (0,67%-3,60%) w całości fi nansuje, z własnych środków, płatnik składek. Składki na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych fi nansuje w całości płatnik składek. Składkę na ubezpieczenie zdrowotne w całości, z własnych środków, opłaca ubezpieczony. Przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia społeczne w grudniu 2007 roku dla pracowników wyniosła 2390,36 zł. 3.5.2. Dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych W 2007 roku dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wyniosły 129 628,1 mln zł. Podstawową pozycją dochodów FUS są wpływy ze składek. W 2007 roku stanowiły one 68,2% wszystkich dochodów tego Funduszu. W porównaniu do poprzedniego roku wpływy ze składek wzrosły o 9,7%. Drugim co do wielkości źródłem dochodów była dotacja z budżetu państwa. W 2007 roku wyniosła 23 893,0 mln zł i stanowiła 18,4% dochodów Funduszu. Z wymienionej kwoty dotacji 23 662,9 mln zł stanowiła dotacja uzupełniająca, służąca pokryciu defi cytu wpływów ze składek w stosunku do wydatków na świadczenia fi nansowane z FUS. Dotacja celowa wyniosła 230,1 mln zł; była przeznaczona na wydatki i świadczenia pieniężne pozaubezpieczeniowe zlecone Zakładowi do wypłaty, np. na wypłatę świadczeń dla inwalidów wojennych i wojskowych oraz kombatantów. Kolejną pozycją dochodów były wpływy z tytułu refundacji przekazanych składek do OFE, które wyniosły 16 219,3 mln zł, tj. 12,5% dochodów Funduszu i były wyższe w stosunku do poprzedniego roku o 1 298,9 mln zł. 22 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego Na pozostałe dochody Funduszu w 2007 roku w kwocie 1 117,9 mln zł złożyły się m.in.: zwroty nienależnie pobranych świadczeń oraz odsetki od należności z tytułu zaległych składek. Stanowiły one 0,9% dochodów Funduszu. DOCHODY OGÓŁEM q Wpływy ze składek q Dotacja budżetowa ogółem z tego: dotacja celowa dotacja uzupełniająca q Refundacja z tytułu przekazywanych składek do OFE q Pozostałe dochody Dochody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w latach 2006-2007 (w mln zł) 2006 2007 120 859,2 80 547,0 24 483,4 3 531,2 20 952,2 14 920,4 908,4 129 628,1 88 397,9 23 893,0 230,1 23 662,9 16 219,3 1 117,9 3.5.3. Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych W 2007 roku wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ogółem wyniosły 121 798,1 mln zł. W porównaniu z poprzednim rokiem wydatki wzrosły o 2,1%. Wydatki na świadczenia pieniężne fi nansowane z FUS stanowiły w 2007 roku 96,9% wydatków ogółem i wyniosły 118 013,2 mln zł. Największą część wszystkich wydatków FUS stanowią wydatki na emerytury i renty. W 2007 roku były one wyższe w stosunku do poprzedniego roku o 2,6%. Wydatki na pozostałe świadczenia w 2007 roku wyniosły 8 057,3 mln zł i w porównaniu do poprzedniego roku były niższe o 7,9%. W 2007 roku wydatki z tytułu odpisu na działalność ZUS w stosunku do roku poprzedniego wzrosły o 4,0%. Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 23
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego Wydatki Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w latach 2006-2007 według rodzajów (w mln zł) 2006 2007 WYDATKI OGÓŁEM 119 234,6 121 798,1 Świadczenia pieniężne w tym: emerytury i renty zasiłki chorobowe zasiłki macierzyńskie zasiłki opiekuńcze zasiłki pogrzebowe zasiłki wyrównawcze świadczenia rehabilitacyjne Prewencja rentowa Prewencja wypadkowa Odpis na działalność Zakładu Pozostałe wydatki 115 908,5 107 164,4 3 680,8 1 097,6 222,6 1 439,4 0,9 552,9 99,2 1,9 3 015,9 209,1 118 013,2 109 955,9 3 953,0 1 401,4 278,1 1 538,2 0,7 614,8 108,90 2,0 3 138,0 536,0 Wypłaty świadczeń pieniężnych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w 2007 roku według rodzajów funduszy w mln zł w % OGÓŁEM z tego: Fundusz emerytalny Fundusz rentowy (renty z tytułu niezdolności do pracy, renty rodzinne, dodatki do rent i emerytur, zasiłki pogrzebowe, wydatki na prewencję rentową) 118 013,2 73 698,2 34 114,6 100,0 62,5 28,9 24 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego w mln zł w % Fundusz chorobowy (zasiłki chorobowe, macierzyńskie, opiekuńcze, wyrównawcze, świadczenia rehabilitacyjne) Fundusz wypadkowy (renty wypadkowe i dodatki do rent, jednorazowe odszkodowania, zasiłki chorobowe z tytułu niezdolności spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową) 5 825,8 4 374,7 4,9 3,7 3.5.4. Dochodzenie należności od płatników składek Dochodzenie należności z tytułu składek jest realizowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych zarówno na drodze egzekucyjnej (przymusowe dochodzenie należności), jak i poprzez stosowanie przewidzianych prawem bezegzekucyjnych (umownych) form egzekwowania zaległych należności. Według stanu na 31 grudnia 2007 roku zadłużenie wobec FUS ogółem wyniosło 11 034 696 tys. zł. Zaległe należności, do których poboru Zakład jest zobowiązany, podlegają przymusowemu ściągnięciu w trybie: r egzekucji administracyjnej, r egzekucji sądowej. Egzekucja administracyjna może być prowadzona w ramach tzw. egzekucji własnej Zakładu lub też egzekucji prowadzonej za pośrednictwem naczelnika urzędu skarbowego. Egzekucja własna umożliwia Zakładowi podejmowanie wobec dłużnika bezpośrednich działań mających na celu wyegzekwowanie zaległych zobowiązań poprzez zajęcie: r wynagrodzenia za pracę, r świadczeń z ubezpieczenia społecznego, r renty socjalnej, r wierzytelności pieniężnych, rachunków bankowych. Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 25
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego Egzekucja sądowa wykorzystywana jest głównie w celu przeprowadzenia przez komornika sądowego egzekucji z nieruchomości dłużnika. FUS należności objęte przymusowym dochodzeniem 6 728 839 tys. zł Egzekucja prowadzona w pozostałym trybie 3 141 838 tys. zł 46,7% 44,0% 9,3% Egzekucja prowadzona przez oddziały ZUS 624 401 tys. zł Egzekucja prowadzona przez urzędy skarbowe 2 962 600 tys. zł FUS należności odzyskane 1 663 666 tys. zł Egzekucja prowadzona w pozostałym trybie 531 764 tys. zł Egzekucja prowadzona przez urzędy skarbowe 537 754 tys. zł 32% 32% 36% Egzekucja prowadzona przez oddziały ZUS 594 148 tys. zł 26 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
ZUS podstawowym ogniwem zreformowanego systemu zabezpieczenia społecznego Bezegzekucyjnymi formami egzekwowania należności są możliwości spłaty zobowiązania w ramach układu ratalnego lub odroczenie terminu płatności należnej składki. Ulga w opłacaniu składek, w formie układu ratalnego, udzielana jest przez Zakład na wniosek dłużnika, gdy ten spełni określone warunki, m.in.: r ureguluje należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne w części fi nansowanej przez pracowników oraz na ubezpieczenie zdrowotne, r przedłoży dokumenty, na podstawie których Zakład dokonuje oceny fi nansowej podmiotu ubiegającego się o ulgę. Przystąpienie przez dłużnika do układu ratalnego powoduje wstrzymanie naliczania odsetek. Zakład jednak nalicza z mocy prawa opłatę prolongacyjną. Opłata ta wynosi 50% stawki odsetek za zwłokę i stanowi częściową rekompensatę za utracone dalsze odsetki za zwłokę, jakie byłyby należne, gdyby dłużnik umowy nie zawarł. W 2007 roku zostało zawartych 15 611 układów ratalnych na łączną kwotę 622 540 tys. zł. Odroczenia terminu płatności składek Zakład może stosować na wniosek płatnika składek wyłącznie w odniesieniu do składek bieżących, a więc tych, których termin płatności jeszcze nie upłynął. Ponadto Zakład, w zależności od charakteru zobowiązań, może umarzać należności z tytułu składek w całości lub w części. Wyjątek stanowią należności z tytułu składek w części fi nansowanej przez ubezpieczonych, którzy nie są jednocześnie płatnikami składek na własne ubezpieczenie; należności te z mocy prawa nie podlegają umorzeniu. Zakład posiada uprawnienie do umarzania należności dopiero wówczas, gdy wyczerpane zostaną inne sposoby odzyskiwania należności, a więc gdy na podstawie analizy konkretnej sprawy stwierdzony zostanie brak możliwości odzyskania należności na drodze egzekucyjnej lub spłaty zadłużenia w ramach ulgi, jaką jest układ ratalny. Większość udzielonych przez Zakład ulg i dokonywanych umorzeń stanowi pomoc publiczną. Na przestrzeni 2007 roku suma umorzonych należności na podstawie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wyniosła 126 405 tys. zł. Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 27
4. SYSTEM UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH REALIZOWANY PRZEZ ZUS 4.1. Emerytury i renty W 2007 roku Fundusz Ubezpieczeń Społecznych wypłacił świadczenia emerytalne i rentowe dla około 7,3 mln osób. Wydatki na świadczenia te stanowiły 90,6% wszystkich wydatków FUS i wyniosły 109 955,9 mln zł. 4.1.1. Struktura świadczeniobiorców według rodzajów pobieranych świadczeń z FUS w 2007 roku Renta rodzinna 17% 20% 63% Renta z tytułu niezdolności do pracy Emerytura 4.1.2. Przeciętna wysokość emerytury i renty finansowanej z FUS Przeciętne wysokości poszczególnych rodzajów świadczeń w 2007 roku kształtowały się następująco: Rodzaj świadczenia Ogółem Emerytura Renta z tytułu niezdolności do pracy Renta rodzinna Wysokość przeciętnego świadczenia w zł 1251,74 1346,42 1011,47 1190,78 % przeciętnego wynagrodzenia a 55,0% 59,2% 44,5% 52,3% a Relacja do przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pomniejszonego o obowiązkową składkę na ubezpieczenia społeczne płaconą przez ubezpieczonego, tj. w 2007 roku 2275,37 zł; przeciętne wynagrodzenie wraz z obowiązkową składką w 2007 roku wyniosło 2899,83 zł. 28 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
Organizacja System ubezpieczeń polskiego systemu społecznych zabezpieczenia realizowany społecznego przez ZUS 4.1.3. Waloryzacja emerytur i rent Świadczenia emerytalno-rentowe podlegają okresowej waloryzacji, w celu ich urealnienia. Dotychczas waloryzacja świadczeń emerytalno-rentowych przeprowadzana była w tych latach, w których skumulowany wskaźnik infl acji od ostatniej waloryzacji przekroczył 105%, ale nie rzadziej niż co trzy lata. Od 2008 r. waloryzacja świadczeń przeprowadzana będzie każdego roku od 1 marca. Wskaźnik waloryzacji świadczeń w 2008 roku wynosi nie mniej niż średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych w 2007 roku w stosunku do 2005 roku, zwiększony o co najmniej 20% realnego wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w 2007 roku w stosunku do 2005 roku. Zwiększenie wskaźnika waloryzacji podlega corocznie negocjacjom w Trójstronnej Komisji do spraw Społeczno-Gospodarczych. W razie nieuzgodnienia wskaźnika na forum Komisji, jego wysokość określana jest rozporządzeniem Rady Ministrów. Ustalenie wysokości zwaloryzowanej emerytury i renty polega na pomnożeniu indywidualnej kwoty świadczenia przez tzw. wskaźnik waloryzacji. Waloryzacja obejmuje świadczenia przyznane przed dniem określonym jako termin waloryzacji. W 2008 roku wskaźnik waloryzacji dla emerytur i rent przyznanych bądź przeliczonych od kwoty bazowej obowiązującej przed 1 marca 2007 roku wyniósł 106,5%, natomiast świadczenia przyznane lub przeliczone od kwoty bazowej obowiązującej w okresie od 1 marca 2007 roku do 29 lutego 2008 roku, tj. od kwoty 2059,92 zł były waloryzowane według wskaźnika 104,2%. Świadczenia przyznane po 1 marca 2007 roku obliczane były bowiem z wykorzystaniem wyższej kwoty bazowej niż te przyznawane wcześniej i dlatego były waloryzowane niższym wskaźnikiem. Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 29
Organizacja System ubezpieczeń polskiego systemu społecznych zabezpieczenia realizowany społecznego przez ZUS 4.1.4. Minimalne gwarantowane emerytury i renty Od 1 marca 2008 roku kwoty minimalnych gwarantowanych świadczeń wynoszą miesięcznie: Emerytura Renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy Renta rodzinna 636,29 zł Renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy Renta szkoleniowa 489,44 zł Minimalne renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową oraz rodzinne renty wypadkowe są o 20% wyższe od podanych wyżej minimalnych kwot i wynoszą: 763,55 zł renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową oraz renta rodzinna wypadkowa, 587,33 zł renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy w związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową oraz renta szkoleniowa. Minimalna emerytura to około: 47% średniej emerytury 57% minimalnej płacy W marcu 2008 roku osoby pobierające świadczenia w minimalnej gwarantowanej wysokości stanowiły 8,5% wszystkich emerytów i rencistów. 30 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
Organizacja System ubezpieczeń polskiego systemu społecznych zabezpieczenia realizowany społecznego przez ZUS 4.1.5. Maksymalne emerytury i renty Emerytura lub renta nie może być wyższa niż 100% podstawy jej wymiaru, a podstawa wymiaru nie może być wyższa niż 250% kwoty bazowej 2. Ograniczenie wysokości podstawy nie dotyczy renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej i renty rodzinnej wypłacanych z ubezpieczenia wypadkowego. 4.1.6. Łączenie emerytury lub renty z pracą Prawo do łączenia świadczenia emerytalnego lub rentowego z wynagrodzeniem z tytułu świadczenia pracy, bez żadnych ograniczeń, mają emeryci, którzy osiągnęli podstawowy wiek emerytalny (65 lat mężczyźni i 60 lat kobiety). Jednak obowiązują pewne ograniczenia w zakresie łączenia świadczeń z dochodami z tytułu pracy. Ograniczenia te dotyczą: r emerytów, którzy uzyskali emeryturę przed osiągnięciem podstawowego wieku emerytalnego, r rencistów, którzy zostali uznani za częściowo niezdolnych do pracy 3. Zgodnie z tymi zasadami prawo do pobieranego świadczenia emerytalnego bądź rentowego oraz jego wysokość zależy od uzyskiwanych dochodów. Istnieją trzy przedziały dochodowe. Gdy dochód wynosi miesięcznie: r do 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wypłacane jest całe świadczenie, r od 70% do 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia świadczenie zmniejsza się o taką kwotę, o jaką osiągany dochód przekracza 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, nie więcej jednak niż o kwotę maksymalnych zmniejszeń ustalonych dla danego rodzaju świadczeń, 2 Kwota bazowa = przeciętne wynagrodzenie pomniejszone o potrącone od ubezpieczonych składki na ubezpieczenia społeczne w poprzednim roku kalendarzowym. Od 1 marca 2008 roku kwota bazowa wynosi 2275,37 zł. 3 Rencista uznany za całkowicie niezdolnego do pracy nie może w ogóle podejmować pracy zarobkowej. Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 31
Organizacja System ubezpieczeń polskiego systemu społecznych zabezpieczenia realizowany społecznego przez ZUS r powyżej 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wypłata świadczenia ulega całkowitemu zawieszeniu. W 2007 roku roczna granica dochodu 4 odpowiadająca 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wyniosła 22 176,90 zł, natomiast roczna granica odpowiadająca 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wyniosła 41 185,40 zł. 4.1.7. Emerytury Z dniem 1 stycznia 1999 roku weszła w życie zasadnicza reforma systemu emerytalnego, w wyniku której powstał trójfilarowy system, przy czym filar I i II są obowiązkowym elementem systemu zabezpieczenia społecznego, natomiast filar III elementem dobrowolnym. Od 1999 roku w Polsce funkcjonują równolegle dwa systemy emerytalne: r stary system emerytalny dla osób pobierających emerytury oraz dla osób w wieku powyżej 50 lat w momencie wejścia w życie reformy, tj. 1 stycznia 1999 roku, r nowy system emerytalny dla osób, które w momencie wejścia w życie reformy nie ukończyły 50 roku życia, tj. dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 roku. 4.1.7.1. Stary system emerytalny W systemie tym prawo do emerytury przysługuje kobietom w wieku 60 lat, posiadającym co najmniej 20-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz mężczyznom w wieku 65 lat, posiadającym co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy. Emeryturę może uzyskać też kobieta, która osiągnęła 60 lat i posiada co najmniej 15-letni okres składkowy i nieskładkowy i mężczyzna w wieku 65 lat mający 20-letni okres składkowy i nieskładkowy, jednak emerytura ta nie podlega podwyższeniu do kwoty najniższej gwarantowanej emerytury (emerytura z obniżonym stażem ubezpieczeniowym). 4 Dochód powodujący zawieszenie wypłaty bądź zmniejszenie świadczenia rozliczany jest miesięcznie lub w skali rocznej. 32 Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty
Organizacja System ubezpieczeń polskiego systemu społecznych zabezpieczenia realizowany społecznego przez ZUS Kobiety, które pozostawały w stosunku pracy, mogą uzyskać pełną emeryturę w wieku 55 lat, jeżeli: r udowodniły 30-letni okres składkowy i nieskładkowy albo r udowodniły 20-letni okres składkowy i nieskładkowy i jednocześnie zostały uznane za całkowicie niezdolne do pracy. Mężczyźni mogą uzyskać pełną emeryturę po osiągnięciu 60 lat, jeżeli: r udowodnili co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy albo r udowodnili co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz zostali uznani za całkowicie niezdolnych do pracy. Niektóre grupy zawodowe, osoby pracujące w szczególnych warunkach i w szczególnym charakterze (np. górnicy, nauczyciele) oraz osoby niezdolne do pracy (posiadające orzeczenie o niezdolności do pracy wydane przez lekarza orzecznika) mają prawo do przejścia na emeryturę w wieku niższym niż obowiązujący. Istnienie wielu możliwości wcześniejszego uzyskania pełnej emerytury sprawiło, że w 2007 roku przeciętny wiek mężczyzny w momencie przejścia na emeryturę wynosił 59,7 lat, natomiast kobiety 55,8 lat. Średni staż pracy osób przechodzących na emeryturę jest z kolei zdecydowanie wyższy od wymaganego minimum i w grudniu 2007 roku wynosił 38,7 lat dla mężczyzny i 33,9 lat dla kobiety. Emerytura obliczona według starego systemu wynosi: 24% kwoty bazowej + 1,3% podstawy wymiaru za każdy rok okresów składkowych + + 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych 5 4.1.7.2. Nowy system emerytalny Nowy system emerytalny oparty jest na ścisłym powiązaniu wysokości świadczenia z wysokością realnie opłaconej składki. Ogranicza on możliwość wcześniejszego przechodzenia na emeryturę i stwarza zachęty do opóźnienia momentu pobierania emerytury. Nie przewiduje 5 Okresy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nieprzekraczającym 1/3 udowodnionych okresów składkowych. Ubezpieczenia społeczne w Polsce informacje, fakty 33