RAPORT O STANIE LECZNICTWA ODWYKOWEGO W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM W 2017 ROKU

RAPORT O STANIE LECZNICTWA ODWYKOWEGO W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM W 2017 ROKU Opracował: Stanisław Wolny Kierownik Wojewódzkiego Ośrodka Terapii Uzależnień i Współuzależnienia w Gorzycach 2018-11-30 1

SPIS TREŚCI WSTĘP 4 I. ORGANIZACJA LECZNICTWA ODWYKOWEGO W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM W 2017 ROKU 7 1. Formuła prawna funkcjonowania placówek leczenia uzależnień w województwie śląskim 7 2. Struktura organizacyjna placówek terapii uzależnień województwa śląskiego 8 II. WYPOSAŻENIE, WARUNKI TECHNICZNE I LOKALOWE PLACÓWEK LECZNICTWA ODWYKOWEGO 11 1. Wyposażenie techniczne placówek odwykowych 11 2. Ocena kierowników placówek leczenia uzależnień warunków lokalowych ich placówek 12 3. 3. Ocena wyposażenia pomieszczeń w meble i sprzęt służące terapii 12 III. DOSTĘPNOŚĆ DO LECZNICTWA ODWYKOWEGO W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM W 2017 ROKU 14 1. Dostępność świadczeń zdrowotnych w zakresie uzależnienia od alkoholu 14 2. Dostępność do ambulatoryjnego lecznictwa uzależnienia od alkoholu 15 3. Dostępność do leczenia w dziennych oddziałach terapii uzależnienia od alkoholu 16 4. Dostępność do leczenia w całodobowych oddziałach terapii uzależnienia od alkoholu 17 5. Dostępność do leczenia w oddziałach leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych 17 IV. FINANSOWANIE LECZNICTWA ODWYKOWEGO W 2017 ROKU 18 1. Finansowanie lecznictwa odwykowego w 2017r. w województwie śląskim 18 1. Wykonanie kontraktów z NFZ przez placówki lecznictwa odwykowego w 2017r., a dostępność do leczenia uzależnień 21 2. Odpłatnie świadczenia z zakresu lecznictwa odwykowego 22 V. PACJENCI PLACÓWEK LECZENIA UZALEŻNIEŃ WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO W 2017 ROKU 23 1. Osoby leczone z powodu zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu 23 2. Liczba pacjentów współuzależnionych 24 3. Pozostałe grupy pacjentów leczonych w 2017 r. placówkach terapii uzależnień 25 4. Populacja uzależnionych od alkoholu w 2017r. ze względu na wiek 26 5. Populacja pacjentów uzależnionych od alkoholu, zobowiązanych do leczenia przez sądy na terenie województwa śląskiego 27 VI. ODDZIAŁYWANIA LECZNICZE W PLACÓWKACH ODWYKOWYCH 29 1. Farmakoterapia w lecznictwie uzależnień 29 2. Programy ograniczenia picia w placówkach terapii uzależnień 30 3. Rodzaje działalności leczniczej realizowane w placówkach leczenia uzależnień 31 A. Działania lecznicze realizowane na wstępnym etapie terapii 31 B. Podstawowa działalność psychoterapeutyczna placówek leczenia 32 2

uzależnień w 2017r. C. Pozostała działalność psychoterapeutyczna w placówkach terapii uzależnienia od alkoholu w województwie śląskim w 2017r. 34 D. Indywidualne programy terapeutyczne 36 4. Kontynuacja leczenia poprzez kierowanie do grup samopomocowych AA oraz klubów abstynenta 37 VII. PERSONEL PLACÓWEK LECZNICTWA ODWYKOWEGO W 2017 ROKU 38 1. Pracownicy merytoryczni zatrudnieni w placówkach leczenia uzależnień województwa śląskiego 38 2. Liczba zatrudnionych wg wykształcenia w poszczególnych typach placówek 39 3. Kwalifikacje specjalne - certyfikaty i specjalizacje pracowników merytorycznych lecznictwa odwykowego 41 4. Pozostali pracownicy placówek lecznictwa odwykowego 42 PROBLEMY ZGŁASZANE W 2017 ROKU PRZEZ PLACÓWKI VIII. LECZENIA UZALEŻNIEŃ WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO 44 IX. WYKAZ PLACÓWEK LECZNICTWA ODWYKOWEGO W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM 47 3

WSTĘP Wyniki ogólnopolskiego badania epidemiologicznego EZOP Epidemiologia zaburzeń psychiatrycznych i dostępność psychiatrycznej opieki zdrowotnej dowodzą, że 2,4% mieszkańców naszego kraju, w wieku 18-64 lata (ponad 600 000 osób) spełnia kryteria uzależnienia od alkoholu 1. Biorąc pod uwagę zakres objawów należy stwierdzić, że uzależnienie jest chorobą dotykającą sferę: biologiczną, psychologiczną, społeczną oraz duchową. Jest też przyczyną rozwijania się wielu innych schorzeń niż uzależnienie, m. in. chorób: narządów wewnętrznych, zaburzeń i chorób psychicznych, schorzeń neurologicznych i wielu innych. Nie mniejsze deficyty obserwuje się w sferze duchowej. Wydaje się, że wymiar duchowy jest najważniejszy z wymienionych, a stawiając go na pierwszym planie wyraża się chociażby w stwierdzeniu: w zdrowym ciele zdrowy duch. Jednak wymiar duchowy spaja pozostałe, gdyż jak się okazuje jeden bez drugiego nie może istnieć. Dla zdrowia i rozwoju wskazane jest istnienie między nimi harmonii i wcale nie chodzi tu o religijność, lecz o duchowość rozumianą jako immanentną cechę istnienia człowieka wyrażająca się w człowieczeństwie. Duchowość sprawia więc, że życie człowieka oparte na wartościach, staje się ludzkie. Niestety spożywanie alkoholu o cechach uzależnienia nie tylko odczłowiecza, lecz również wprowadza w życiu człowieka wiele szkód zdrowotnych. Przyczynia się do rozwoju wielu poważnych schorzeń (można tu wymienić m. in. stłuszczenie, zapalenie lub marskość wątroby, alkoholowe zespoły psychoorganiczne, zapalenie trzustki, przewlekłe psychozy alkoholowe, zespół Wernickego-Korsakowa, napady drgawkowe abstynencyjne czy polineuropatia obwodowa). Powoduje także dezorganizację życia społecznego osób uzależnionych i ich rodzin. Istnieje wysoka zależność między uzależnieniem od alkoholu a bezrobociem, niższym statusem socjoekonomicznym, wypadkami i przemocą, łamaniem prawa itp. Raport zatem będzie charakterystyką placówek lecznictwa odwykowego na terenie województwa śląskiego działających na rzecz pomocy osobom uzależnionym od alkoholu, innych środków psychoaktywnych a także uzależnień behawioralnych i innych zaburzeń członków rodzin będących wynikiem picia jednego z bliskich. Uwzględniając dane historyczne podobnie jak w latach ubiegłych Raport dotyczy zestawień za rok poprzedni, a więc 2017r.. 1 Wyniki badania EZOP, Moskalewicz J., Kiejna A., Wojtyniak B. (red.), Kondycja psychiczna mieszkańców Polski, Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2012. 4

Raport uwzględnia zakresy dotyczące : funkcjonowanie formalno-prawne i organizacyjne placówek leczenia uzależnień na terenie województwa, lecznictwa uzależnienia od alkoholu i innych środków psychoaktywnych, dostępności do świadczeń zdrowotnych z zakresu leczenia uzależnienia i współuzależnienia, rodzajów działalności placówek odwykowych i ofert terapeutycznych, finansowania i dofinansowania świadczeń zdrowotnych z zakresu leczenia uzależnień, liczebności przyjmowanych pacjentów do terapii odwykowej, zatrudnienie pracowników merytorycznych oraz pomocniczych w placówkach leczenia uzależnień, innych zagadnień istotnych dla funkcjonowania lecznictwa uzależnień w województwie. Forma raportu pozostaje taka sama jak w latach poprzednich z uwagi na łatwość porównania danych w tych samych kategoriach. Należy także zaznaczyć, że w Raporcie wykorzystano dane i opracowania własne - Wojewódzkiego Ośrodka Terapii Uzależnienia i Współuzależnienia w Gorzycach oraz Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Podstawą opracowania jak co roku są dane uzyskane z ankiet "Lecznictwo uzależnień 2017". Z ankiet tych wynika, że 80,23% placówek sprawozdało swoją działalności, przy czym ankietę wypełniły wszystkie oddziały dzienne oraz oddziały całodobowe, natomiast placówki ambulatoryjne uczyniły to w 75,47%, zaś oddziały dzienne terapii uzależnienia w 88,88%. Tym samym rok 2017 w porównaniu z poprzednimi latam jest jednym z lepszych pod względem ściągalności danych. Tabela 1. Liczba ankiet stanowiących dane źródłowe do dalszych opracowań. (Źródło: ankiety Lecznictwo uzależnień 2017 ) Rzeczywista liczba placówek leczenia uzależnienia od alkoholu województwie śląskim Liczba placówek, które wypełniły i odesłały ankietę % placówek, stanowiące podstawę do dalszych opracowań PTUA, PTU OLAZA COTUA, COTU DOTUA OGÓŁEM 55 5 8 18 86 40 5 8 16 69 75,47% 100% 100% 88,88% 80,23% 5

LITRY Analiza spożycia alkoholu w 2017 r. wskazuje, iż był to rok, w którym odnotowano wzrost spożycia na jednego mieszkańca w przeliczeniu 100% alkohol. W 2016 r. odnotowano najniższy od wielu lat wskaźnik ilość wypijanego alkoholu, aby w kolejnym roku odnotować wzrost spożycia alkoholu do poziomu 9,45l./mieszkańca 2. Porównaj ilości spożywanego alkoholu w ostatniej dekadzie. Średnie spożycie w Polsce alkoholu na 1 mieszkańca w przeliczeniu na 100% alkoholu 9,8 9,6 9,58 9,67 9,41 9,45 9,4 9,2 9,21 9,06 9,25 9,16 9,4 9,37 9 9,02 8,8 8,6 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. 2014r. 2015r. 2016r. 2017r.. Rycina 1. Spożycie napojów alkoholowych w Polsce w latach 2007-2017 (źródło: dane PARPA) Łukasz Pawłowski powołując się na dane GUS wskazuje, że w 2017r. spożycie mocnych alkoholi w postaci wódek, likierów i innych napojów spirytusowych w przeliczeniu na 100 % alkohol wzrosła o 3.3l. na osobę. Nadto statystyczny Polak w 2017 r. wypijał o 17,8 l. piwa więcej, niż w roku 2015. Odnotowano jednak spadek spożycia wina i miodów pitnych do 6,1 l. na osobę 3. Powyższe wskazuje, że struktura spożycia alkoholu w Polsce nadal się zmienia. Polacy częściej sięgają po alkohole wysokoprocentowe. Natomiast wzrost spożycia piwa jest efektem ekspansji przemysłu piwowarskiego m.in. poprzez reklamy. 2 http://www.parpa.pl/index.php/badania-i-informacje-statystyczne/statystyki 3 https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2c1547309%2cspozycie-mocnych-alkoholi-wzroslo-w-polscedo-33-l-na-mieszkanca-w-2017-r.html 6

I. ORGANIZACJA LECZNICTWA ODWYKOWEGO W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM W 2017 ROKU 1. Formuła prawna funkcjonowania placówek leczenia uzależnień w województwie śląskim W województwie śląskim w 2017 r. funkcjonowało 31 podmiotów zajmujących się leczeniem uzależnienia od alkoholu, ale także od innych substancji uzależniających. Były one zarejestrowane jako przedsiębiorstwa o charakterze spółki kapitałowej, spółki cywilnej, lub placówki leczniczej prowadzone przez osobę fizyczną. Najwięcej, bo ponad 57% ogółu takich placówek, odnotowano wśród podmiotów lecznictwa ambulatoryjnego i ponad 43% podmiotów wśród dziennych oddziałów terapii uzależnień. Nie wykazano placówek stacjonarnych - całodobowych w tej kategorii. Swoją 62,5% reprezentację miały placówki całodobowe, które funkcjonują jako samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej. Oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych (OLAZA) w tej kategorii posiadają 40% reprezentację. Wśród dziennych oddziałów terapii uzależnień, nieco ponad 1/3 placówek stanowiły SP ZOZ-y, zaś nieco ponad 1/5 poradni to również SP ZOZ-y. Nowością jest pojawienie w 2017 r. jednego całodobowego ośrodka terapii uzależnień od alkoholu (COTUA) oraz 2 poradni leczenia uzależnień (PTU), prowadzonych jako jednostki budżetowe. Ponadto 1/4 COTUA, 1/5 OLAZA oraz 2 placówki (5%), to przedsiębiorstwa prowadzone w ramach spółki kapitałowej lub jednostki samorządu terytorialnego (patrz tabela 2). Tabela 2. Status prawny placówek lecznictwa odwykowego w 2017 r. (Źródło: ankiety Lecznictwo odwykowe 2017 ) Liczba placówek Przedsiębiorcą (spółką kapitałową jednostki samorządu terytorialnego) Przedsiębiorcą innym (np. sp. kapitałową, sp. cywilną, os. fizyczną.) SP ZOZ - em Fundacją, stowarzyszeniem jednostką budżetową PTUA 40 2 23 9 4 2 57,97% 5,00% 57,50% 22,50% 10,00% 5,00% COTUA 8 2-5 - 1 11,59% 25,00% - 62,50% - 12,50% DOTUA 16-7 6 3-23,19% - 43,75% 37,50% 18,75% - OLAZA 5 1 1 2 1-7,25% 20,00% 20,00% 40,00% 20,00% - 7

RAZEM 69 5 31 22 8 3 100,00% 7,25% 44,93% 31,88% 11,59% 4,35% 2. Struktura organizacyjna placówek terapii uzależnień województwa śląskiego Przez ostatnie 30 lat doszło do wyodrębnienia lecznictwa odwykowego pod względem organizacyjnym. Placówki leczenia uzależnień zwykle były częścią większej struktury psychiatrycznej, czy to szpitala psychiatrycznego, czy też poradni zdrowia psychicznego. Aktualnie pod względem organizacyjnym coraz częściej rozróżniamy placówki leczenia uzależnień, które są samodzielnymi podmiotami leczniczymi bądź wchodzą w skład większej struktury organizacyjnej leczącej jedynie uzależnienia. W 2017r. 57% sprawozdających swoją działalność placówek ambulatoryjnych było częścią większej struktury leczniczej, 28% placówek deklarowało, że jest częścią podmiotu leczniczego wyłącznie odwykowego, natomiast 15% placówek zadeklarowała, że jest placówką w pełni samodzielną. Struktura organizacyjna PTUA w województwie śląskim w 2017r. samodzielny odwykowy 15% częścią innej, większej struktury leczniczej 57% część odwykowego 28% Rycina 2. Struktura organizacyjna ambulatoryjnych placówki lecznictwa uzależnień w 2017 r. Źródło: ankiety Lecznictwo odwykowe 2017r. ) W przypadku całodobowych oddziałów leczenia uzależnienia od alkoholu nie odnotowano, aby istniał oddział jako podmiot samodzielny. Jeden z oddziałów (co stanowi 13% wszystkich) funkcjonował jako jednostka będąca częścią większej struktury odwykowej, pozostałe 87% oddziałów całodobowych wchodziły w skład w skład większej struktury psychiatrycznej. 8

Struktura organizacyjna COTUA w województwie śląskim w 2017r. samodzielny odwykowy 0% część odwykowego 13% częścią innej, większej struktury leczniczej 87% Rycina 3. Struktura organizacyjna COTUA placówki lecznictwa uzależnień w 2017 r. Źródło: ankiety Lecznictwo odwykowe 2017r. ) Analiza organizacji dziennych oddziałów leczenia uzależnienia od alkoholu wskazuje na to, że 6% oddziałów dziennych jest samodzielna placówką, 56% oddziałów dziennych placówek to oddziały wchodzące w skład większej struktury odwykowej, natomiast 38% oddziałów dziennych jest prowadzona przez większe jednostki psychiatryczne np. szpitale. Struktura organizacyjna DOTUA w województwie śląskim w 2017r. częścią innej, większej struktury leczniczej 38% samodzielny odwykowy 6% część odwykowego 56% Rycina 4. Struktura organizacyjna COTUA placówki lecznictwa uzależnień w 2017 r. Źródło: ankiety Lecznictwo odwykowe 2017r. ) Ze względu na rodzaj świadczeń zdrowotnych, wśród oddziałów leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych w województwie śląskim 60% oddziałów 9

wchodzi w skład większej struktury leczniczej, natomiast 40% oddziałów jest częścią większej placówki odwykowej. Nie odnotowano samodzielnego funkcjonowania oddziału leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych. Struktura organizacyjna OLAZA w województwie śląskim w 2017r. częścią innej, większej struktury leczniczej 40% samodzielny odwykowy 0% część odwykowego 60% Rycina 5. Struktura organizacyjna OLAZA placówki lecznictwa uzależnień w 2017 r. Źródło: ankiety Lecznictwo odwykowe 2017r. ) 10

liczba placówek komputer ksero telewizor dvd/video rzutnik Internet kamera / dyktafon brak odp. II. WYPOSAŻENIE, WARUNKI TECHNICZNE I LOKALOWE PLACÓWEK LECZNICTWA ODWYKOWEGO 1. Wyposażenie techniczne placówek odwykowych Corocznie analizując dane dotyczące wyposażenia placówek w podstawowy sprzęt konieczny do prawidłowego funkcjonowania należy stwierdzić, że z roku na rok warunki są coraz lepsze. W 2017r. większy odsetek placówek podaje, że dysponuje sprzętem koniecznym do prowadzenia podstawowej działalności. Podaje, ze dysponuje sprzętem typu: komputer, Internet, ksero, a także coraz więcej placówek posiada sprzęt konieczny w psychoedukacji oraz superwizji typu: rzutnik dyktafon kamera, TV. Niepokoi fakt, że nadal istnieją placówki, które tego sprzętu nie wykazują. Wydaje się, że braki te mogą wynikać z faktu dostępu do sprzętu w innych pomieszczeniach, bo jest na wyposażeniu podmiotu a nie wykazywanie go może być wynikiem konkretnego rozumienia pytania (posiadanie sprzętu w placówce, np. ksero jest dostępne, lecz w sekretariacie w innym budynku, pawilonie a nie w oddziale). Szczegółowo wyposażenie w sprzęt techniczny z podziałem na poszczególne typy placówek przedstawia tabela 3. Tabela 3. Wyposażenie techniczne placówek odwykowych w 2017 r. (Źródło: ankiety Lecznictwo odwykowe 2017 ) PTUA 40 39 38 35 31 19 37 23 0 57,97% 97,50% 95,00% 87,50% 77,50% 47,50% 92,50% 57,50% 0,00% COTUA 8 8 8 7 5 5 8 4 0 11,59% 100,00% 100,00% 87,50% 62,50% 62,50% 100,00% 50,00% 0,00% DOTUA 16 16 16 16 15 9 16 9 0 23,19% 100,00% 100,00% 100,00% 93,75% 56,25% 100,00% 56,25% 0,00% OLAZA 5 4 4 4 4 2 3 0 1 7,25% 80,00% 80,00% 80,00% 80,00% 40,00% 60,00% 0,00% 20,00% RAZEM 69 67 66 62 55 35 64 36 1 100,00% 97,10% 95,65% 89,86% 79,71% 50,72% 92,75% 52,17% 1,45% 11

2. Ocena kierowników placówek leczenia uzależnień warunków lokalowych ich placówek W 2017 r. kierownicy placówek leczenia uzależnienia od alkoholu nie ocenili negatywnie lokali swoich placówek. Żaden z kierowników nie ocenił warunków lokalowych jako bardzo złe. Jedynie 8,7% placówek, w tym 5 poradni (12,5% wszystkich poradni) i 1 (12,5% wszystkich oddziałów) stwierdza, że warunki lokalowe są niewystarczające. Bardzo zadowolona z warunków lokalowych jest 1/3 kierowników zaś pozostała część stwierdza, że warunki lokalowe są wystarczające. Tabela 4. Ocena kierowników placówek odwykowych ich warunków lokalowych. (Źródło: ankiety Lecznictwo odwykowe 2017 ) liczba placówek bardzo dobre wystarczające niewystarczające bardzo złe brak odp. PTUA 40 13 21 5 0 1 57,97% 32,50% 52,50% 12,50% 0 2,50% COTUA 8 0 6 1 0 1 11,59% 0 75,00% 12,50% 0 12,50% DOTUA 016 09 6 0 0 1 23,19% 56,25% 37,50% 0 0 6,25% OLAZA 5 1 3 0 0 1 RAZEM 7,25% 20,00% 60,00% 0 0 20,00% 69 23 36 6 0 4 100,00% 33,33% 52,17% 8,70% 0 5,80% 3. Ocena wyposażenia pomieszczeń w meble i sprzęt służące terapii Podobnie jak w przypadku warunków lokalowych, kierownicy wypowiedzieli się na temat wyposażenia w meble i sprzęty służące realizacji terapii. W prawie 60% przypadków stwierdzili, że wyposażenie to jest wystarczające. Przy czym za wystarczające wyposażenie ocenia 80% ordynatorów OLAZA. Natomiast za bardzo dobre wyposażenie oceniło niespełna 30% kierowników placówek leczenia uzależnień. Najlepiej pod tym względem wypadają dzienne odziały terapii 12

uzależnienia od alkohol. Za bardzo dobre wyposażenie w sprzęt do terapii i meble uznaje nieco ponad 56% kierowników. Oceny kierowników w poszczególnych placówkach przedstawia tabela 5. Tabela 5. Ocena wyposażenia pomieszczeń w meble i sprzęty służące realizacji terapii. (Źródło: ankiety Lecznictwo odwykowe 2017 ) PTUA COTUA DOTUA OLAZA RAZEM liczba bardzo wystarczające niewystarczające bardzo placówek dobre złe brak odp. 40 11 26 1-2 57,97% 27,50% 65,00% 2,50% - 5,00% 8-5 2-1 11,59% - 62,50% 25,00% - 12,50% 16 9 6 - - 1 23,19% 56,25% 37,50% - - 6,25% 5-4 - - 1 7,25% - 80,00% - - 20,00% 69 20 41 3-5 100,00% 28,99% 59,42% 4,35% - 7,25% 13

III. DOSTĘPNOŚĆ DO LECZNICTWA ODWYKOWEGO W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM W 2017 ROKU 1. Dostępność świadczeń zdrowotnych w zakresie uzależnienia od alkoholu Zestawienie danych WOTUW za lata 2014 2017 pokazuje wzrost liczby placówek ambulatoryjnych oraz pojawienie się jednego hostelu i brak zmian w liczbie placówek całodobowych oraz OLAZA. W porównaniu z 2015r. zmniejszyła się o jeden liczba dziennych oddziałów terapii uzależnienia od alkoholu. Tabela 6 Dane WOTUW w zakresie dostępności do placówek terapii uzależnienia Liczba placówek leczenia uzależnienia od alkoholu województwie śląskim PTUA, PTU OLAZA COTUA, COTU DOTUA Hotele OGÓŁEM 2017r. 55 5 8 18 1 87 2016r. 54 5 8 18 0 85 2015r. 53 5 8 19 0 85 2014r. 51 5 8 19 0 83 Zgodnie z deklaracjami placówek, dostępność leczenia uzależnienia od alkoholu dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności przedstawiała się w 2017 r. następująco: Tabela 7. Dane WOTUW w zakresie dostępności do terapii uzależnienia dla osób niepełnosprawnych w 2017 r. Rodzaj niepełnosprawności Odsetek placówek deklarujących przyjęcie Osoby niewidome 43 Osoby niesłyszące 15 Osoby niedosłyszące 92,75 Osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich 76,81 Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim 82,61 Osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym 43,48 Osoby z organicznymi zaburzeniami psychicznymi w stopniu 79,71 lekkim Osoby z organicznymi zaburzeniami psychicznymi w stopniu 57,97 umiarkowanym Osoby uzależnione ze współwystępującym inne zaburzeniem 88,41 psychicznym Osoby przewlekle chore somatycznie, samodzielnie się 88,41 poruszające Osoby będące nosicielami chorób zakaźnych (HIV, HCV, inne) 86,96 14

Do innych dysfunkcji utrudniających leczenie odwykowe z powodu nie zgłaszania się, a także nie przyjmowania ich do leczenia przez niektóre placówki można zaliczyć osoby, które nie potrafią pisać, czytać a także osoby bezdomne. Ci, którzy przełamali opór przed leczeniem mogą korzystać z programów terapeutycznych w 82% - 97% placówek. Tabela 8. Dane WOTUW w zakresie dostępności do terapii uzależnienia dla osób niepełnosprawnych w 2017 Rodzaj dysfunkcji Odsetek placówek deklarujących przyjęcie Osoby nie piszące 84,06% Osoby nie czytające 82,61% Osoby bezdomne 97,10% 2. Dostępność do ambulatoryjnego lecznictwa uzależnienia od alkoholu Jednym z czynników wskazujących na dostępność o leczenia uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia jest czas oczekiwania na przyjęcie do terapii. Podobnie jak w latach ubiegłych należy tu dokonać podziału na czas oczekiwania pacjentów tzw. dobrowolnych i pacjentów zobowiązanych do leczenia przez sądy. W przypadku pacjentów zobowiązanych niestety czas oczekiwania wydłuża się ze względu na zapis art. 32. ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2015 r. poz. 1286, z póź. zm.) mówiącego o tym, że podmioty lecznicze przyjmują pacjentów zobowiązanych do leczenia przez sądy poza kolejnością, jednak do wykorzystania limitu miejsc stanowiących 20% ogółu miejsc przeznaczonych do leczenia odwykowego w podmiocie leczniczym. Dlatego przyjęcie do programu ambulatoryjnego w przypadku pacjentów zobowiązanych wydłuża się i wynosi średnio ok. 3,9 tygodnia. Jednak jest to zależne od placówki. Jedna z placówek wskazała, że oczekiwanie do włączenia do programu pacjent zobowiązany oczekuje 50 tygodni. W przypadku pacjentów dobrowolnych na włączenie do programu psychoterapii uzależnienia od alkoholu średnio czekają ok. 1-1,2 tygodnia. Szczegółowe dane zawiera tabela 9. 15

Tabela 9 Czas oczekiwania na leczenie ambulatoryjne uzależnionych z podziałem na pacjentów dobrowolnych oraz zobowiązanych do leczenia przez sądy w 2017r. DOBROWOLNI ZOBOWIĄZANI Liczba tygodni Liczba placówek % placówek Liczba tygodni Liczba placówek % placówek bd 22 55,00% bd 20 50,00% 0 3 7,50% 0 3 7,50% 1 10 25,00% 1 9 22,50% 2 4 10,00% 2 4 10,00% 3 1 2,50% 3 1 2,50% Śr. 1,2 40 100,00% 4 2 5,00% 50 1 2,50% Śr. 3,9 40 100,00% (źródło: ankieta Lecznictwo odwykowe 2017 ) 3. Dostępność do leczenia w dziennych oddziałach terapii uzależnienia od alkoholu Podobnie jak w przypadku placówek ambulatoryjnych wykazany przez placówki dzienne czas oczekiwania przedstawia się następująco: Dane z ok. połowy oddziałów dziennych wskazują, że pacjenci dobrowolni przyjmowani są do programu średnio w ciągu 0,6 tygodnia, natomiast pacjenci zobowiązani czekają średnio 2,6 tygodnia. Jednocześnie należy zaznaczyć, że co prawda w nielicznych placówkach zarówno w jednym jak i w drugim przypadku przyjęcia odbywają się na bieżąco, ale jest jeden oddział, który każe pacjentowi zobowiązanemu czekać na terapię aż do 12 tygodni. Tabela 10. Czas oczekiwania na leczenie w dziennych oddziałach leczenia uzależnień z podziałem na pacjentów dobrowolnych oraz zobowiązanych do leczenia przez sądy w 2017 r. DOBROWOLNI ZOBOWIĄZANI Liczba tygodni Liczba placówek % placówek Liczba tygodni Liczba placówek % placówek bd 7 43,75% bd 8 50,00% 0 5 31,25% 0 4 25,00% 1 3 18,75% 1 2 12,50% 2 1 6,25% 4 1 6,25% Śr. 0,6 16 100,00% 12 1 6,25% Śr. 2,3 16 100,00% (źródło: ankieta Lecznictwo odwykowe 2017 ) 16

4. Dostępność do leczenia w całodobowych oddziałach terapii uzależnienia od alkoholu Zestawienia dotyczące czasu oczekiwania na przyjęcie do leczenia w ośrodku całodobowym w województwie śląskim przedstawia się następująco: Pacjenci tzw. dobrowolni na przyjęcie do leczenia średnio oczekują ok. 3,1 tygodnia przy czym rozrzut pomiędzy podmiotami jest dosyć duży, gdyż w jednym oddziale przyjęcia odbywają się na bieżąco w dniu zgłoszenia, natomiast w innej do 6 tygodni. Natomiast w przypadku pacjentów zobowiązanych do leczenia przez sądy oczekiwanie na przyjęcie wynosi średnio 28,7 tygodnia. Niestety w 2 przypadkach czas oczekiwania jest znaczny i wynosi od ok. roku czasu w jednym przypadku i do ok. 2 lat w drugim przypadku. A więc w porównaniu z ubiegłym rokiem czas oczekiwania nawet się o pół roku wydłużył. Tabela 10. Czas oczekiwania na leczenie w całodobowych oddziałach terapii uzależnień z podziałem na pacjentów dobrowolnych oraz zobowiązanych do leczenia przez sądy w 2017 r. Tabela 11. Czas oczekiwania na leczenie w COTUA z podziałem na pacjentów dobrowolnych oraz zobowiązanych do leczenia przez sądy w 2017 r. DOBROWOLNI ZOBOWIĄZANI Liczba tygodni Liczba placówek % placówek Liczba tygodni Liczba placówek % placówek bd 1 12,50% bd 1 12,50% 0 1 12,50% 0 2 25,00% 1 1 12,50% 2 1 12,50% 3 1 12,50% 20 1 12,50% 4 3 37,50% 25 1 12,50% 6 1 12,50% 54 1 12,50% Śr. 3,1 8 100,00% 100 1 12,50% Śr. 28,7 8 100,00% (źródło: ankieta Lecznictwo odwykowe 2017 ) 5. Dostępność do leczenia w oddziałach leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych Czas oczekiwania na przyjęcie w oddział leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych jest trudny do ustalenia, gdyż w przypadku pacjentów dobrowolnych 17

60% oddziałów nie wykazało takich danych, natomiast w przypadku pacjentów zobowiązanych do leczenia brak danych odnotowano z 80% oddziałów. Niezależnie od tego należy stwierdzić, że najlepszym rozwiązaniem byłoby, aby do OLAZA pacjenci byli by przyjmowani na bieżąco. Tabela 12. Czas oczekiwania na leczenie w OLAZA z podziałem na pacjentów dobrowolnych oraz zobowiązanych do leczenia przez sądy w 2017 r. DOBROWOLNI ZOBOWIĄZANI Liczba tygodni Liczba placówek % placówek Liczba tygodni Liczba placówek % placówek bd 3 60,00% bd 4 80,00% 0 2 40,00% 0 1 20,00% 0,0 5 100,00% 0,0 5 100,00% źródło: ankieta Lecznictwo odwykowe 2017 ) IV. FINANSOWANIE LECZNICTWA ODWYKOWEGO W 2017 ROKU 1. Finansowanie lecznictwa odwykowego w 2017r. w województwie śląskim Świadczenia w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia są finansowane ze środków publicznych na podstawie umów zawieranych przez podmioty lecznicze z NFZ. Wartości umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu corocznie nieznacznie zwiększają się. Tabela nr 13 Wartości umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej w zakresie leczenia uzależnienia od alkoholu w latach w 2017r. Źródło: ankiety Lecznictwo uzależnień 2017 ). 2017 śląskie NFZ kwota i % z kraju liczba placówek brak danych liczba i % placówek 17 37 419 050,36 69 10,65% 24,64% Zestawienie danych dotyczących finansowania placówek odwykowych, zawartych w ankietach w 2017 r. wskazują, że wartość umów z przeznaczeniem na lecznictwo odwykowe w placówkach, które wypełniły ankietę wynosiła 37 419 050,36 zł.. W ramach tej kwoty przeznaczono około: 42% na leczenie w całodobowych oddziałach leczenia uzależnień, 18

21% na oddziału leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych, 31% na ambulatoryjne leczenie uzależnień; 6% na leczenie w dziennych oddziałach leczenia uzależnień. Proporcje te nie uległy zmianie w porównaniu do lat poprzednich. Procedura zabezpieczania finansowego placówek w 2017r. polegała na tym, że NFZ dwukrotnie aneksował świadczenia zdrowotne w zakresie opieka psychiatryczna i leczenie uzależnień na dotychczasowych warunkach. Pierwsze aneksy zostały podpisane na 6 miesięcy od 01.01.2017 r., natomiast kolejny aneks zaczął obowiązywać od 01.07.2017 r. W lipcu 2017 r. NFZ zwiększył cenę jednostkową za punkt w zakres leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych z 10,00 zł. do 10,50 zł., natomiast zachował ceny punktu jednostkowego na świadczenia całodobowe (10,00 zł.) oraz na świadczenia ambulatoryjne (9,00 zł). Punkt jednostkowy z zakresów terapii oddziału dziennego: uzależnienia od alkoholu i uzależnienia od substancji psychoaktywnych, został ustalony na poziomie 8,40 zł. Była to w tamtym okresie maksymalna wartość punktu w tym zakresie. W oddziałach całodobowych oraz oddziałach dziennych rozliczeniu nadal podlegały osobodni, będące ilorazem wagi w danym zakresie a ceną punktu jednostkowego. W zakresie świadczeń ambulatoryjnych sposób wyceny świadczeń jest analogiczny jak w latach poprzednich z tym, że cena świadczenia dla każdego produktu ustalana oddzielnie, a produkty posiadają różne wagi. Należą do nich : porada LU lekarska diagnostyczna porada/wizyta LU diagnostyczna porada LU lekarska terapeutyczna (kolejna porada/wizyta LU terapeutyczna (kolejna) wizyta LU instruktora terapii uzależnień sesja LU psychoterapii indywidualnej sesja LU psychoterapii indywidualnej wykonywana przez osobę w trakcie szkolenia do uzyskania certyfikatu psychoterapeuty sesja LU psychoterapii rodzinnej (uczestnik) sesja LU psychoterapii grupowej (uczestnik) turnus rehabilitacyjny dla osób uzależnionych (amb.) sesja LU psychoedukacyjna (uczestnik). 19

Poza podstawowym źródłem finansowania świadczeń zdrowotnych z zakresu lecznictwa odwykowego z NFZ, nieliczne placówki pozyskują środki od samorządów: samorządów lokalnych oraz Samorządu Województwa Śląskiego. Środki te pochodzą z koncesji na sprzedaż hurtową i detaliczną alkoholu. W ramach gminnych programów profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych (GPPiRPA) samorządy gmin mogą zwiększać dostępność do pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu oraz udzielać pomocy psychologicznej i prawnej rodzinom, w szczególności tym, u których występują problemy alkoholowe, a które wymagają ochrony przed przemocą w rodzinie (art. 4 1 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi). Niestety samorządy tego nie robią, a jak robią to w nielicznych przypadkach. Analiza wsparcia placówek leczenia uzależnienia od alkoholu ze strony samorządów gmin w 2017 r. wskazuje, że łączna wysokość środków przeznaczonych na dofinansowanie placówek lecznictwa odwykowego w 2017 r. wynosiła 1.049.432,00zł., jednak beneficjentami było jedynie 13 z 69 placówek leczenia uzależnienia od alkoholu. Aż 78,26% gmin nie przekazało w 2017 r. żadnych środków placówkom leczenia uzależnienia od alkoholu. Samorząd Województwa Śląskiego w 2017 r. wsparł jedynie 3 placówki w zakresie ich funkcjonowania na łączną kwotę 148.559,00 zł. Aż 95,65% placówek nie wykazało środków pochodzących z Samorządu Województwa. Łącznie dofinansowanie placówek leczenia uzależnień ze strony samorządów w 2017r. wyniosło 1.197.991,00 zł. Patrz tabela 13. Tabela nr 14. Wysokość dofinansowania placówek leczenia uzależnień ze strony samorządów województwa śląskiego w 2017r. (Źródło: ankieta Lecznictwo uzależnień 2017 ). Wsparcie finansowe Samorządu wojewódzkiego Samorządów gminnych OGÓLEM liczba ankiet 69 TAK NIE brak odp. liczba i liczba i liczba i % z ankiet % z ankiet % z ankiet Kwota i % z kraju 3 66 0 148 559,00 zł 4,35% 95,65% 0,00% 1,76% 13 54 2 1 049 432,00 zł 18,84% 78,26% 2,90% 9,53% 1 197 991,00 zł 6,17% 20

Powyższe dane świadczą o tym, że zaangażowanie (finansowe i organizacyjne) samorządów województwa i gmin w realizację działań zwiększających dostępność leczenia w zakresie uzależnienia od alkoholu pozostaje od lat na dość niskim poziomie. A środki te nie zawsze są wydawane zgodnie z przeznaczeniem. 2. Wykonanie kontraktów z NFZ przez placówki lecznictwa odwykowego w 2017r. a dostępność do leczenia uzależnień Z informacji przekazanych przez placówki leczenia uzależnienia od alkoholu wynika, że 27,54% z nich wykonało w 2017 r. więcej świadczeń ponad limit, niż ten wynikający z ich umowy z NFZ. Tzw. nadwykonania wykazuje 12,5% całodobowych oddziałów leczenia uzależnień, ale 25% tych placówek wykazuje, że nie wykonało kontraktu. Oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych detoksykacyjnych w 20% przekroczyło limit zawarty w umowie na świadczenia, natomiast pozostałe tego typu oddziały zrealizowały kontrakt w całości. W przypadku oddziałów dziennych terapii uzależnienia od alkoholu wskazano iż 25% oddziałów odnotowało nadlimity, zaś 31,25% nie wykonało kontraktu. Jeżeli chodzi o placówki ambulatoryjne to 12,5% placówek wykonało kontrakt ponad plan, natomiast 30% placówek go nie wykonało. Dla pełnego obrazu należy zaznaczyć, że z 17,5% placówek nie przekazało danych w tym zakresie. Wykonanie kontraktu na świadczenia zdrowotne z zakresu lecznictwa odwykowego w 2017r. w poszczególnych typach placówek <100% 100% >100% brak danych OLAZA 20,00% 80,00% 0 0 DOTUA 25,00% 43,75% 31,25% 0 COTUA 12,50% 62,50% 25,00% 0 PTUA 12,50% 40,00% 30,00% 17,50% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rycina 6. Wykonanie kontraktu w 2017 r. poszczególnych typach placówek leczenia uzależnień (Źródło: ankieta Lecznictwo uzależnień 2017 ) 21

W związku z powyższym należy stwierdzić, że jedynie w oddziałach leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych dostępność jest niewystarczająca. W 2017r. po raz pierwszy zaistniało większe zapotrzebowanie na świadczenia z zakresu leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych/detoksykacyjne, dostępność w pozostałych placówkach jest zachowana na poziomie poprzednich lat. 3. Odpłatnie świadczenia z zakresu lecznictwa odwykowego W 2017r. pobiera się od niektórych pacjentów opłaty za świadczenia z zakresu leczenia uzależnienia od alkoholu. Prym w tym zakresie wiodą placówki niepubliczne, które stwarzają warunki do takiego postępowania. Placówki te udzielają ponadstandardowych świadczeń w zakresie terapii, warunków lokalowych, czy wyżywienia. Dane za 2017 r. wskazują, że odpłatność za świadczenia pobierają wszystkie rodzaje placówek. W 2017r. świadczenia płatne realizowały: 2 OLAZA, co stanowi 40% wszystkich tego typu oddziałów 3 DOTUA co stanowi 18,75% wszystkich tego typu oddziałów, 1 całodobowy ośrodek terapii uzależnień (12,50% wszystkich tego typu oddziałów) 5 z 40 poradni terapii uzależnień (12,5%). odpłatność za świadczenia TAK NIE brak odp. OLAZA 40,00% 40,00% 20,00% DOTUA 18,75% 81,25% COTUA 12,50% 87,50% PTUA 12,50% 87,50% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rycina 7. Pobieranie opłat za świadczenia z zakresu leczenia uzależnień przez placówki odwykowe województwa śląskiego (Źródło: ankieta Lecznictwo uzależnień 2017 ). 22

V. PACJENCI PLACÓWEK LECZENIA UZALEŻNIEŃ WOJEWÓDZTWA ŚLASKIEGO W 2017 ROKU 1. Osoby leczone z powodu zaburzeń spowodowanych używaniem alkoholu Liczba pacjentów placówek leczenia uzależnienia od alkoholu do roku 2013 systematycznie rosła. Według danych ankietowych w roku 2014 odnotowano po raz pierwszy spadek. Z danych przekazanych przez placówki wynika, że w placówkach leczenia uzależnienia od alkoholu w 2017 r. zarejestrowano 23252 osób z różnymi rozpoznaniami, dopuszczonymi przez koszyk świadczeń gwarantowanych, w tym z rozpoznaniami zaburzeń występujących u członków rodziny. Liczba wszystkich pacjentów uzależnionych zarejestrowani tj. mający założoną historię choroby ogółem, w porównaniu w rokiem 2016 zmniejszyła się o 630. Przy czym w porównaniu z rokiem 2016, liczba kobiet uzależnionych zarejestrowanych 2017r, zmniejszyła się o 184. Liczba osób uzależnionych zarejestrowanych w 2017r. z podzałem na płeć ogółem kobiety 30000 23252 23882 23490 26484 29491 25000 20000 15000 10000 5000 5274 5458 5513 6038 2665 0 2017r 2016r 2015r. 2014r 2013r Rycina 8. Liczba osób zarejestrowanych w placówkach uzależnienia od alkoholu w 2017r.. (Źródło: ankieta Lecznictwo uzależnień 2017 ). Szczegółowa analiza danych wskazuje, że w 2017r. w placówkach leczenia uzależnień zarejestrowano 45,24% pacjentów pierwszorazowych. W tym z pośród wszystkich zarejestrowanych kobiet nieco ponad połowa stanowiły kobiety pierwszy raz zgłaszające się do placówki. Analiza ciągłości procesu terapeutycznego 23

wyrażona odsetkiem pacjentów, którzy zostali włączeni do podstawowego programu w stosunku do wszystkich zarejestrowanych pacjentów wskazuje, że mieści się w na poziomie 45% wszystkich pacjentów. W stosunku do pacjentów, którzy weszli w do programu podstawowego, ukończyło go prawie 54% pacjentów, w tym 57,64% kobiet. Analiza danych dotyczących ukończenia pełnego cyklu leczenia w programie podstawowym i ponadpodstawowym wskazuje, że odsetek tych pacjentów w stosunku do pacjentów zarejestrowanych (niespełna 5% procent wszystkich pacjentów i ok. 7% pacjentek) znacznie maleje. Natomiast terapię ponadpodstawową kończy 43,88% pacjentów rozpoczynających ją. Tabela 15. Liczba pacjentów uzależnionych oraz procentowy wskaźniki skuteczności terapii uzależnień w 2017 r. w województwie śląskim.(źródło: ankiety Lecznictwo odwykowe 2017) 2017r. a) uzależnieni zarejestrowani tj. mający założoną historię choroby ogółem: b) uzależnieni, którzy zgłosili się pierwszorazowo: c) uzależnieni, którzy weszli do podstawowego programu leczenia: d) uzależnieni po ukończonym programie podstawowym: e) uzależnieni, którzy weszli do ponadpodstawowe go programu leczenia: f) uzależnieni po ukończonym programie ponadpodstawo wy: ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety 6871 1933 6339 676 3032 873 2024 648 1115 363 44,19% 50,56% 40,77% 43,84% 47,83% 52,09% 13,02% 16,95% 7,17% 9,50% PTUA 15550 3823 31,93% 38,66% 55,09% 56,02% COTUA 3322 669 1121 271 2828 595 1970 440 33,74% 40,51% 85,13% 88,94% 69,66% 73,95% 66,75% 74,23% DOTUA 1514 431 OLAZA 2866 351 RAZEM 23252 5274 716 213 1481 404 741 229 155 48 43 8 47,29% 49,42% 97,82% 93,74% 50,03% 56,68% 10,24% 11,14% 2,84% 1,86% 10,47% 11,88% 27,74% 16,67% 20,92% 20,96% 1811 254 63,19% 72,36% - - 10519 2671 10648 2675 5743 1542 2179 696 1158 371 45,24% 50,64% 45,79% 50,72% 53,94% 57,64% 9,37% 13,20% 4,98% 7,03% b : a c : a d : c e ; a f ; a 19,04% 21,60% 43,88% 48,50% e : c 31,14% 39,35% e : d f : e 2. Liczba pacjentów współuzależnionych W leczeniu zaburzeń wynikających ze współuzależnienia w 2017r. w województwie zarejestrowanych było 4229 pacjentów, z czego większą część (3432 pacjentów) stanowią kobiety. Proporcja leczących się kobiet i mężczyzn jest 24

od kilku lat niezmienna. Kobiety nieco częściej korzystają z pomocy poradni (51,32%) i oddziałów dziennych (25%). Wśród wszystkich zarejestrowanych pacjentów wspóluzaleznionych ok. połowa z nich zgłosiła się po pomoc pierwszy raz z czego ok. 40% pacjentów został włączony do podstawowego programu terapii dla wspóluzaleznionych, natomiast ok. 60% go ukończyło. Szczegółowy rozkład danych dotyczący pacjentów współuzależnionych objętych opieką terapeutyczną, przedstawia tabela 16. Tabela nr 16. Liczba pacjentów współuzależnionych województwa śląskiego zarejestrowanych i objętych terapią 2017 r.. (Źródło: ankiety Lecznictwo odwykowe 2017 ) Typ placówki g) współuzależnieni zarejestrowani tj. mający założoną historię choroby ogółem h) współuzależnieni, którzy zgłosili się pierwszorazowo i) współuzależnieni, którzy weszli do programu leczenia j) współuzależnieni po ukończonym programie leczenia: ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety PTUA 4229 3420 2073 1755 1723 1364 1008 787 49,02% 51,32% 40,74% 39,88% 23,84% 23,01% DOTUA 12 12 6 6 6 6 2 2 50% 50% 50,00% 50,00% 16,67% 16,6% 33,33% 33,33% RAZEM 4241 3432 2073 1755 1729 1370 1010 789 48,88% 51,14% 40,77% 39,92% 23,82% 22,99% h : g i : g j : g 58,42% 57,59% j : i 3. Pozostałe grupy pacjentów leczonych w 2017 r. w placówkach terapii uzależnień. W placówek leczenia uzależnień zgodnie z rozpoznaniami mieszczącymi się w koszyku świadczeń gwarantowanych znajdują się również osoby pijące alkohol w sposób szkodliwy (F10.1-752 pacjentów) i osoby z zaburzeniami tzw. syndromu dorosłych dzieci alkoholików (DDA - 1662 pacjentów). Ponadto do placówek odwykowych, szczególnie do poradni i oddziałów dziennych trafiały również dzieci i młodzież z rodzin alkoholowych (67 pacjentów) a także młodociani pacjenci (do 18r.ż), pijący szkodliwie i uzależnieni (225 pacjentów). Na uwagę zasługuje tu fakt, że w tych kategoriach stosunkowo duży udział mają pacjenci płci żeńskiej. z rodzin alkoholowych 25

Tabela 17. Pacjentów wymagającymi specjalistycznych interwencji w placówkach odwykowych województw śląskiego w 2017 r. (Źródło: ankiety Lecznictwo uzależnień 2017 ) RAZEM s = (a + g + k + l + n) k) osoby pijące alkohol szkodliwie(f10.1): l) dzieci i młodzież z rodzin alkoholowych: m) pacjenci do 18 roku życia (F10.1, F10.2): n) osoby z syndromem DDA ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety 29974 9901 752 247 67 45 225 170 1662 903 2,51% 2,49% 0,22% 0,45% 0,97% 3,22% 5,54% 9,12% k : s l : s m : a n : s 4. Populacja uzależnionych od alkoholu w 2017r. ze względu na wiek W leczeniu zaburzeń wynikających z nadużywania alkoholu o cechach chorobowych ok. 80% pacjentów stanowią mężczyźni. Proporcja leczących się kobiet i mężczyzn jest od kilku lat niezmienna. Przeważającą grupą pacjentów uzależnionych w 2017 r., podobnie jak w latach ubiegłych, były osoby w wieku 30-64 lata. Stanowią aż 85% wszystkich zarejestrowanych pacjentów. Drugą co do liczebności grupą wiekową byli młodzi dorośli. Osoby w wieku 20-29 lat to 11% wszystkich leczonych z powodu zaburzeń związanych z używaniem alkoholu. Nieco ponad 5% leczonych to osoby w wieku powyżej 65 lat. Osoby do 18 r. ż. rzadko trafiają do placówek leczenia uzależnienia od alkoholu (niecałe 0,5% zarejestrowanych). W 2017 r. niemal wszystkich najmłodszych (100 osób z 114) zarejestrowały oddziały dzienne terapii uzależnienia od alkoholu. Tabela 18. Liczba leczonych uzależnionych od alkoholu w województwie śląskim w 2017r. wg wieku. (Źródło: ankiety Lecznictwo uzależnień 2017 ) RAZEM (a + b + c + d) a) do lat 18: b) w wieku 20-29 lat: c) w wieku 30-64 lata: d) 65 lat i więcej: ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety PTUA 15550 3823 14 4 1549 447 13221 3238 766 134 100,00% 100,00% 0,09% 0,10% 9,96% 11,69% 85,02% 84,70% 4,93% 3,51% COTUA 3322 669 0 0 272 52 2884 586 166 31 100,00% 100,00% 0,00% 0,00% 8,19% 7,77% 86,82% 87,59% 5,00% 4,63% DOTUA 1843 492 100 18 322 77 1311 376 110 21 121,73% 114,15% 5,43% 3,66% 17,47% 15,65% 71,13% 76,42% 5,97% 4,27% OLAZA 2866 351 0 0 264 32 2449 298 153 21 100,00% 100,00 % 0,00% 0,00% 9,21% 9,12% 85,45% 84,90% 5,34% 5,98% RAZEM 23581 5335 114 22 2407 608 19865 4498 1195 207 101,41% 101,16% 0,48% 0,41% 10,21% 11,40% 84,24% 84,31% 5,07% 3,88% 26

5. Populacja pacjentów uzależnionych od alkoholu, zobowiązanych do leczenia przez sądy na terenie województwa śląskiego Podstawę prawną zobowiązania do leczenia stanowią art. 24 36 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Powyższą procedurę wdraża się wobec osób uzależnionych od alkoholu, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizację małoletnich, uchylają się od pracy, albo systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny. Instytucja ta często nie jest właściwie rozumiana. Najwięcej nieporozumień powstaje wokół celu i oczekiwanej skuteczności tej procedury. Zobowiązanie nie ma charakteru przymusu prawnego. Przymus stosowany jest na etapie doprowadzania osoby uzależnionej od alkoholu na badanie przez biegłego, na rozprawę w sądzie i do placówki leczenia uzależnienia od alkoholu celem podjęcia leczenia, jeśli osoba ta odmawia współpracy. Nie ma jednak możliwości prawnych, ani organizacyjnych zatrzymania pacjenta w placówce wbrew jego woli, a tym bardziej zmuszenia go do aktywnego uczestnictwa w programie psychoterapii uzależnienia, którego efektywność zależy od motywacji i zaangażowania oraz osobistych decyzji pacjentów. W 2017 r. nieco ponad 17% uzależnionych pacjentów było kierowanych do placówek leczenia uzależnienia od alkoholu w wyniku sądowego zobowiązania do leczenia (w całodobowych oddziałach terapeutycznych 33,62%, poradniach i oddziałach dziennych 12,67% i 19,82%). W grupie osób zobowiązanych 14,43% skierowanych do leczenia odwykowego to kobiety. Leczenie w podstawowym programie terapii rozpoczęło 44,79% osób zobowiązanych. W grupie tej ukończyło terapię niemal połowa, tych którzy ją rozpoczęli. Podstawowy program terapii uzależnienia częściej kończyły osoby zobowiązane, podejmujące leczenie w oddziałach dziennych (99,56% ) i stacjonarnych (70,40%), niż osoby leczone w poradniach (39,24%). Szczegółowe dane dotyczące leczenia pacjentów zobowiązanych przez sądy w poszczególnych typach placówek przedstawia tabela 19. 27

Tabela 19. Liczba osób zobowiązanych do leczenia w województwie śląskim w 2017, z podziałem na poszczególne typy placówek. Źródło: (Źródło: ankiety Lecznictwo uzależnień 2017 ) 2017 Zarejestrowani ogółem g) wszystkie skierowane do placówki przez sąd: h) którym założono historię choroby: i) którzy podjęli leczenie: j) którzy ukończyli program podstawowy: ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety ogółem kobiety PTUA 15550 3823 1970 400 1816 412 1050 224 412 97 66,88% 72,49% 12,67% 10,46% 92,18% 103,00% 53,30% 56,00% 39,24% 43,30% 20,91% 24,25% COTUA 3322 669 1117 200 375 94 375 94 264 30 14,29% 12,68% 33,62% 29,90% 33,57% 47,00% 33,57% 47,00% 70,40% 31,91% 23,63% 15,00% DOTUA 1514 431 300 72 232 62 225 61 224 61 6,51% 8,17% 19,82% 16,71% 77,33% 86,11% 75,00% 84,72% 99,56% 100,00% 74,67% 84,72% OLAZA 2866 351 592 89 188 27 132 20 98 13 12,33% 6,66% 20,66% 25,36% 31,76% 30,34% 22,30% 22,47% 74,24% 65,00% 16,55% 14,61% RAZEM 23252 5274 3979 761 2611 595 1782 399 998 201 100,00% 100,00% 17,11% 14,43% 65,62% 78,19% 44,79% 52,43% 56,00% 50,38% g : ogółem h :g i : g j : i 25,08% 26,41% j : g 28

VI. ODDZIAŁYWANIA LECZNICZE W PLACÓWKACH ODWYKOWYCH 1. Farmakoterapia w lecznictwie uzależnień W leczeniu uzależnienia od alkoholu, ale nie tylko, wskazane jest, aby pacjent zmieniał dotychczasowy styl życia. Skuteczna metoda leczenia jest psychoterapia. Skuteczność jest tym lepsza im lepsze są warunki dla jej prowadzenia. Częstym zabiegiem poprawiającym jakość psychoterapii jest stosowanie leczenia skojarzonego ze środkami farmakologicznymi. Na rynku istnieje kilka farmaceutyków, które mogą skutecznie wspierać psychoterapię. Należą do nich środki awersyjne w postaci anticolu i esperal a także środki nowej generacji typu akamprozat, naltrekson i nalmefen. Jak się okazuje środki te są ordynowane jedynie w warunkach ambulatoryjnych, gdyż tam pacjent ponosi koszt ich zakupu. W oddziałach dziennych i stacjonarnych koszt tych farmaceutyków byłby ponoszony przez podmiot leczący. Przy niedostatecznej wycenie kosztów leczenia placówki nie są wstanie udźwignąć tego obciążenia i nie zlecają tych środków. Najbardziej popularnym środkiem jest nadal anticol. Stosuje go wobec swoich pacjentów 27,5% poradni. Drugim środkiem popularnym również awersyjnym w warunkach ambulatoryjnych jest esperal, który polecany jest przez 15% poradni. Natomiast jeżeli chodzi o leki nowej generacji, to najbardziej popularnym w poradniach jest akamprozat (zleca go nieco ponad 17% poradni) i naltrekson, który jest zlecany przez 12,5% poradni. W nielicznych poradniach jest zlecany najnowszy dostępny lek o nazwie nalmefen. Tabela nr 20. Stosowanie środków farmakologicznych wspomagających psychoterapię w lecznictwie odwykowym w 2017 r. (Źródło: ankiety Lecznictwo odwykowe 2017 ) liczba Disulfiram Disulfiram placówek (Anticol) (Esperal) Akamprozat Naltrekson Nalmefen PTUA 40 11 6 7 5 1 57,97% 27,50% 15,00% 17,50% 12,50% 2,50% COTUA 8 - - - - - 11,59% - - - - - DOTUA 16 - - - - - 23,19% - - - - - OLAZA 5 - - - - - 7,25% - - - - - RAZEM 69 11 6 7 5 1 100,00% 15,94% 8,70% 10,14% 7,25% 1,45% 29

2. Programy ograniczenia picia w placówkach terapii uzależnień W placówkach leczenia uzależnień na dobre zagościły już programy pomagające pacjentom pijaczym szkodliwie, ale także uzależnionym. Celem tych programów nie jest obligatoryjna abstynencja, lecz ograniczanie picia alkoholu. Stąd program ten jest nazywany programem ograniczenia picia. Ta forma pomocy pacjentom, którzy nie wyobrażają sobie zarzucenia całkowicie picia, lub którzy pija szkodliwie najbardziej rozpowszechniła się w poradniach, bo aż w 77 % placówek ambulatoryjnych dopuszcza taka taki sposób pracy terapeutycznej. A więc w porównaniu z rokiem poprzednim zwiększył się odsetek takich poradni o 10%. Natomiast w całodobowych oddziałach gotowość do pracy deklaruje połowa placówek oraz nieco więcej niż połowa oddziałów dziennych. Oddziały leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych wprawdzie nie pracują tą metodą, lecz 60% z nich nie unikają kierowania pacjentów do takiego programu sami stosując w czasie pobytu elementy takiego podejścia. Pozostałe oddziały jasno nie zadeklarowały swojego zdania - nie udzieliły odpowiedzi na to pytanie. Tabela nr 21 Dopuszczanie w placówkach terapii uzależnienia od alkoholu możliwości pracy terapeutycznej w oparciu o program ograniczenia picia. (Źródło: ankiety Lecznictwo odwykowe 2017 ) liczba TAK NIE brak odp. placówek PTUA 40 31 9-57,97% 77,50% 22,50% - COTUA 8 4 4-11,59% 50,00% 50,00% - DOTUA 16 9 7-23,19% 56,25% 43,75% - OLAZA 5 3-2 7,25% 60,00% - 40,00% RAZEM 69 47 20 2 100,00% 68,12% 28,99% 2,90% Natomiast, gdy zestawimy wyniki ankiet dotyczące gotowości realizacji programu ograniczenia picia, z realizacją tego programu w różnych placówkach, to okazuje się, że 65% placówek realizuje program ograniczenia picia w kontakcie indywidualnym, a 30,43% placówek realizuje program ograniczenia picia w systemie grupowym. 30

Program ograniczenia picia najbardziej rozpowszechnionym jest w warunkach ambulatoryjnych. Stosuje go 70% poradni w kontakcie indywidualnym, natomiast program ograniczenia picia w realizowany w grupach stosowany jest w nieco ponad 27% poradni. Paradoksalnie największe zaangażowanie w realizacje POP jest w OLAZA. Okazuje się, że w kontakcie indywidualnym realizuje go 80% oddziałów, natomiast w systemowym oddziaływaniu stosuje go 60% oddziałów. Szczegółowy rozkład wyników zawiera tabela 22. Tabela nr 22. Liczba placówek realizujących w 2017r. POP w kontakcie indywidualnym lub programie ograniczenia picia (Źródło: 2017 ) ankiety Lecznictwo odwykowe 2016r, Liczba placówek b) w programie ograniczenia a) w kontrakcie indywidualnym: picia: TAK NIE brak odp. TAK NIE brak odp. PTUA 40 28 10 2 11 24 5 57,97% 70,00% 25,00% 5,00% 27,50% 60,00% 12,50% COTUA 8 4 4-1 6 1 11,59% 50,00% 50,00% - 12,50% 75,00% 12,50% DOTUA 16 9 7-6 10-23,19% 56,25% 43,75% - 37,50% 62,5% - OLAZA 5 4 1-3 2-7,25% 80,00% 20,00% - 60,00% 40,00% - RAZEM 69 45 22 2 21 42 6 100,00% 65,22% 31,88% 2,90% 30,43% 60,87% 8,70% 3. Rodzaje działalności leczniczej realizowane w placówkach leczenia uzależnień A. Działania lecznicze realizowane na wstępnym etapie terapii W lecznictwie uzależnień działania lecznicze można podzielić na kilka etapów. Pierwszy to etap wstępny - diagnostyczny, w którym przeprowadza się podstawowe badania umożliwiające postawienie diagnozy i wyznaczenie kierunku terapii. Można powiedzieć, że ten standard rozpoczyna się w oddziale alkoholowych zespołów abstynencyjnych/diagnostycznym, lub we wstępnym kontakcie lecznictwa ambulatoryjnego. Dane ankietowe za 2017r. wykazały, że na wstępie 97,10% placówek posiłkując się m.in. badaniami laboratoryjnych (72,46% placówek) ustala diagnozę nozologiczną, rozpoznając jednostkę chorobową oraz choroby współistniejące. 31