Moralność finansowa Polaków

prof. Anna Lewicka-Strzałecka Moralność finansowa Polaków Raport z badań III edycja Gdańsk Warszawa, czerwiec 2018

Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce Związek Pracodawców powstała 27 października 1999 roku i obecnie skupia ponad sto kluczowych przedsiębiorstw z 10 sektorów polskiego rynku finansowego, w tym bankowości, zarządzania wierzytelnościami, pośredników finansowych, instytucji pożyczkowych, zarządzających informacją gospodarczą, odwróconej hipoteki w modelu sprzedażowym oraz ubezpieczeń. KPF to Członek Rady Rozwoju Rynku Finansowego, powołanej do życia przez Ministra Finansów Rzeczypospolitej Polskiej oraz Członek prestiżowej organizacji samorządowej europejskiego przemysłu kredytowego EUROFINAS (European Federation of Finance House Associations), zrzeszającej siedemnaście krajowych organizacji, reprezentujących ponad 1.200 instytucji finansowych. KPF ma w swoim dorobku badawczym już kilkaset raportów, koncentrując się merytorycznie na obszarze kredytu. PARTNERZY PUBLIKACJI COPYRIGHT Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce Związek Pracodawców Konferencja Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce Związek Pracodawców ul. Długie Pobrzeże 30, 80 888 Gdańsk info@kpf.pl

Spis treści Wstęp 4 Główne wnioski 5 Oddawanie długów jako obowiązek moralny 7 Porządek normatywny wyznaczony przez poziom usprawiedliwiania nadużyć 9 Ocena poszczególnych nadużyć dokonywanych przez konsumentów 14 Etyczne podstawy moralności konsumenckiej w sferze finansów 29 Znajomość i ocena biur informacji gospodarczej 31 O Autorce 34 Partnerzy Raportu 35

Wstęp Niniejszy raport przedstawia wyniki badania przeprowadzonego po raz trzeci w ramach projektu zainicjowanego w 2016 roku przez Konferencję Przedsiębiorstw Finansowych. Głównym celem projektu jest cykliczna analiza moralności finansowej Polaków, opierająca się na ocenach poszczególnych nadużyć dokonywanych przez konsumentów. Tegoroczna edycja została uzupełniona pytaniami o powody usprawiedliwiania tych nadużyć bądź racje uzasadniające brak ich usprawiedliwiania. Pytania dodatkowe związane były z postrzeganiem biur gromadzących informacje o dłużnikach (biur informacji gospodarczej). Odpowiedzi na pytania rekonstruujące obraz moralności finansowej uzyskano w telefonicznym sondażu, przeprowadzonym przez firmę Pactor na zlecenie Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w marcu 2018 roku, na ogólnopolskiej, reprezentatywnej 1000-osobowej próbie Polaków w wieku powyżej 18 lat. Badanie zostało przeprowadzone metodą CATI, a realizacji celu służył kwestionariusz ankiety składającej się 21 głównych pytań i 8 pytań metryczkowych. Należy podkreślić, że odpowiedzi otrzymane w trakcie powyższych badań oddają w głównej mierze sferę normatywną i afektywną badanych osób. Oznacza to, że dowiadujemy się, jakie postępowanie i w jakim zakresie może liczyć na usprawiedliwienie, czyli jaki jest poziom społecznego przyzwolenia na nadużycia, a także poznajemy racje, jakie stoją za tym przyzwoleniem lub jego brakiem. Przyzwolenie wyznacza sprzyjające środowisko dla tych nadużyć, ponieważ osoby popełniające je nie tylko nie muszą obawiać się społecznego ostracyzmu, ale mogą liczyć na swoiste wsparcie ze strony otoczenia. Polega ono na przykład na tym, że pracodawcy podają nieprawdziwe dane o dochodach swoich pracowników, by pomóc im w uzyskaniu kredytu, a sąsiedzi i znajomi dłużnika nie tylko nie okazują dezaprobaty dla jego nierzetelności, ale nierzadko utrudniają wierzycielom dotarcie do niego. Brak przyzwolenia ogranicza potencjalne nadużycia przez różne formy nacisku społecznego otoczenia na ich sprawców takie jak: niezwerbalizowna dezaprobata, bojkot towarzyski, jawne potępienie, a nawet formalne sygnalizowanie wykroczeń. 4 Moralność finansowa Polaków

Główne wnioski Przeprowadzone po raz trzeci badanie moralności finansowej Polaków objęło wyłonienie porządku normatywnego odwzorowywanego przez oceny poszczególnych nadużyć, dokonywanych przez konsumentów oraz racji, usprawiedliwiających poszczególne oceny. Respondenci zostali także zapytani o znajomość biur gromadzących informacje o dłużnikach i poproszeni o ocenę ich funkcjonowania. Porządek normatywny Porównanie wyników tegorocznego badania z wynikami z lat 2016 i 2017 wskazuje na względnie trwały porządek normatywny, wyznaczony przez oceny nadużyć popełnianych przez konsumentów w sferze finansów. Podobnie jak w latach poprzednich, ogólna norma, nakazująca oddawanie długów, jest akceptowana przez przeważającą większość respondentów. Etyczne standardy dotyczące oceny zachowań konsumentów w konkretnych sytuacjach są w znacznym stopniu zróżnicowane, począwszy od zachowań, które są prawie bezwyjątkowo potępiane, a kończąc na zachowaniach usprawiedliwianych przez blisko jedną trzecią badanych osób. Wagi przypisywane tym standardom oraz ich hierarchia, poza drobnymi przesunięciami, pozostały na podobnym poziomie w stosunku do badań z lat poprzednich. Można przypuszczać, że wyniki te odwzorowują względnie trwałą hierarchię norm regulujących zachowania konsumentów w obszarze finansowym. Najbardziej rygorystycznie, bo w blisko 99%, respondenci odnoszą się do objętego surową sankcją karną działania polegającego na wyłudzaniu pieniędzy za pomocą posługiwania się fałszywymi dokumentami. Zdecydowanie bardziej tolerancyjni, czyli w około jednej piątej, okazali się wobec zachowań polegających na niezwracaniu uwagi kasjerowi, który pomylił się na własną niekorzyść, zawyżaniu wartości poniesionych szkód, by uzyskać nienależne odszkodowanie oraz częstej zmianie rachunków bankowych, by uniknąć zajęcia środków przez komornika. W dolnej części hierarchii etycznych standardów konsumentów, wyznaczonej przez przyzwolenie ponad jednej czwartej badanych osób, znalazły się zachowania polegające na zatajaniu informacji uniemożliwiających wzięcie kredytu, przepisywaniu majątku na rodzinę, by uciec przed wierzycielem, płaceniu gotówką bez rachunku, by uniknąć płacenia VAT oraz pracy na czarno, by uniknąć ściągania długów z pensji. Na największy poziom społecznego przyzwolenia może liczyć zachowanie polegające na zaciąganiu kredytu bez dokładnego zapoznania się z warunkami jego spłaty. Przyzwolenie na poszczególne zachowania naruszające w różnej formie zasadę nakazującą wywiązywanie się ze zobowiązań finansowych okazało się znacznie wyższe niż akceptacja dla przekraczania tej zasady. Potwierdza to prawidłowość polegającą na tym, że ludzie na poziomie ogólnych i abstrakcyjnych deklaracji moralnych są bardziej restrykcyjni niż na poziomie norm szczegółowych i konkretnych zachowań. Syntetyczny Indeks Akceptacji Nieetycznych Zachowań Finansowych wskazuje, że Polacy są skłonni usprawiedliwiać naruszanie przez konsumentów norm prawnych i standardów etycznych w ponad jednej piątej sytuacji. Wartość tego indeksu okazała się identyczna jak w roku 2016 i nieco wyższa niż w roku 2017, co sugeruje pewne fluktuacje etycznych standardów. Wyższy poziom akceptacji dla nieetycznych zachowań finansowych przejawiają mężczyźni niż kobiety. Wymagania moralne w sferze finansów rosną zaś wraz z wiekiem. Raport z badań edycja III 5

Racje usprawiedliwiające i potępiające nadużycia konsumenckie Wśród usprawiedliwień nadużyć konsumenckich na pierwsze miejsce wysuwa się argument wskazujący na nieuczciwość instytucjonalnych uczestników rynku funkcjonujących w sferze finansów, czyli kredytodawców, pożyczkodawców, ubezpieczycieli, komorników, urzędów skarbowych. Wśród racji uzasadniających brak usprawiedliwienia dla nadużyć konsumenckich najczęściej przywoływanym argumentem był legalizm, czyli uznanie, że działanie jest niedopuszczalne, ponieważ jest niezgodne z prawem. Znajomość i ocena biur informacji gospodarczej Blisko trzy czwarte polskich konsumentów słyszało o biurach gromadzących informacje o dłużnikach, ale zaledwie co dziesiąty potrafi wymienić któreś z nich. Biura zdają się skutecznie pełnić swoją rolę w zakresie skłaniania ludzi do wywiązywania się ze zobowiązań finansowych, ponieważ ponad 83% respondentów od razu spłaciłoby dług, by być wykreślonym z rejestru i ponad 13% spłaciłoby go, gdyby wpis utrudniał życie. Ponad połowa badanych osób nie ma żadnej opinii na temat rejestru dłużników, ponad dwie piąte ocenia je pozytywnie i tylko 6% wyraziło ocenę negatywną. Osoby pozytywnie oceniające rejestry dłużników uważają, że przede wszystkim ułatwiają one odzyskiwanie pieniędzy od dłużników, zaś osoby oceniające je negatywnie głównie obawiają się nierzetelnej weryfikacji dłużników. 6 Moralność finansowa Polaków

Oddawanie długów jako obowiązek moralny Podobnie jak w ubiegłych latach, pytaniem wstępnym w tegorocznym badaniu moralności finansowej polskich konsumentów było pytanie o poziom akceptacji ogólnej normy zobowiązującej do oddawania długów. Norma nakazująca wywiązywanie się z podjętych zobowiązań finansowych, czyli spłacanie zaciągniętych długów jest jedną z najbardziej uniwersalnych norm moralnych. Jej uzasadnienie opiera się z jednej strony na szacunku dla cudzej własności, z drugiej zaś odwołuje się do wartości, jaką stanowi zasada dotrzymywania umów. Jak wiadomo, wartości te stanowią etyczny fundament, na którym bazuje gospodarka kapitalistyczna. Rynek nie mógłby sprawnie funkcjonować, gdyby umowy nie były dotrzymywane, własność naruszana, a większość transakcji nie opierała się na zaufaniu. Podobnie relacje tych norm widziała Maria Ossowska, analizująca je z perspektywy antropologii kultury, umieszczając normę zalecającą odpowiedzialność za słowo i zakazującą kradzieży w grupie norm służących potrzebie zaufania 1. Wykres 1. Czy zgadza się Pani/Pan z poglądem, że oddawanie długów jest zawsze obowiązkiem moralnym? 1% 5% tak nie trudno powiedzieć 94% Poznaniu miejsca normy nakazującej wywiązywanie się z podjętych zobowiązań finansowych w systemie aksjologicznym Polaków służyło pytanie: Czy zgadza się Pani/Pan z poglądem, że oddawanie długów jest zawsze obowiązkiem moralnym? Przedstawiony na rys. 1 rozkład procentowy odpowiedzi na powyższe pytanie świadczy o tym, że norma ta jest z niewielkimi wyjątkami akceptowana w polskim społeczeństwie. Jak wynika z tabeli 1, rozkład ten w nieznacznym stopniu odbiega od rozkładów odpowiedzi uzyskanych w ubiegłych latach, chociaż zwraca uwagę malejąca tendencja odpowiedzi pozytywnych. Ta zbieżność oraz prawie identyczne rozkłady odpowiedzi na analogiczne pytanie uzyskane w dwóch innych badaniach, przeprowadzonych kilka lat temu również na reprezentatywnych grupach Polaków 2, przemawiają na rzecz trwałości normy, nakazującej oddawanie długów. Chociaż wyniki te odzwierciedlają tylko deklaratywne poparcie wyrażone na 1 2 M. Ossowska 1970. Normy moralne. Warszawa: PWN. A.Lewicka-Strzałecka, P.Białowolski 2007. Etyka zobowiązań finansowych i stosunek do instytucji upadłości konsumenckiej, w: B. Klimczak, A. Lewicka-Strzałecka (red.) Etyka i ekonomia, Warszawa: Wydawnictwo PTE oraz Raport KRD 2008. Raport z badań edycja III 7

bardzo wysokim poziomie ogólności, ich dobitność jest godna uwagi, ponieważ niewiele norm etycznych cieszy się tak powszechną akceptacją. Wśród nich nieco wyższe poparcie (96% wskazań) ma pogląd, że przyjmowanie łapówek jest zawsze złe i nigdy nie może być usprawiedliwione 3, nieco mniejsze (92% wskazań) ma opinia, że należy płacić podatki, gdyż z nich finansowane są ważne cele i potrzeby społeczne 4. Zapewne odpowiedzi na pytania dotyczące ogólnych norm moralnych w ograniczonym stopniu odzwierciedlają rzeczywiste postępowanie czy choćby autentyczne poglądy respondentów i świadczą raczej o ich przekonaniu, jakie stanowisko wypada zająć w danej kwestii. Znaczenie powszechnego uznawania normy nakazującej oddawanie długów polega na tym, że może ono być odczuwane jako przymus zewnętrzny mający wpływ na postępowanie ludzi, nawet przy braku internalizacji tej normy. Tabela 1. Poziom akceptacji ogólnej normy zobowiązującej do oddawania długów Czy zgadza się Pani/Pan z poglądem, że oddawanie długów jest zawsze obowiązkiem moralnym? Wskazania respondentów według terminów badań (w procentach) 2016 2017 2018 Tak 97 95 94 Nie 2 3 1 Trudno powiedzieć 1 2 5 Analiza profilu osób, które nie zgodziły się z poglądem, że oddawanie długów jest zawsze obowiązkiem moralnym lub nie miały na temat opinii, wskazuje, że częściej są to mężczyźni niż kobiety, najczęściej osoby w wieku 18 49 lat, mające wykształcenie średnie lub policealne. 3 4 CBOS 2013. Wartości i normy. Komunikat z badań. BS/111/2013. CBOS 2016. Postawy wobec płacenia podatków. Komunikat z badań 85/2016. 8 Moralność finansowa Polaków

Porządek normatywny wyznaczony przez poziom usprawiedliwiania nadużyć dokonywanych przez konsumentów Istotnym składnikiem moralności finansowej Polaków jest przyzwolenie na działania konsumentów niezgodne z prawem lub naruszające standardy etyczne. Przyjęto, że zakres przyzwolenia na te nadużycia, czyli poziom akceptacji nieetycznych zachowań finansowych (moralnego permisywizmu) jest wyznaczony przez okazjonalne, mniej lub bardziej częste, usprawiedliwianie nadużyć konsumenckich. Odpowiednio, brak przyzwolenia, czyli brak akceptacji nieetycznych zachowań finansowych (poziom moralnego rygoryzmu), jest określany przez wskazanie, że dane nadużycie nigdy nie może być usprawiedliwione. W tabeli 2 przedstawiono rozkład odpowiedzi na pytania o usprawiedliwianie poszczególnych tego typu działań, odpowiednio w roku 2018, 2017 i 2016. Pytania w tabeli 2 zamieszczono w porządku hierarchicznym 5 ze względu na rosnący poziom akceptacji nieetycznych zachowań finansowych, mierzony sumą odsetków odpowiedzi czasem, często lub zawsze na pytanie o możliwość usprawiedliwiania poszczególnych działań. Koresponduje z nim malejący poziom moralnego rygoryzmu, mierzony odsetkiem odpowiedzi nigdy. Indeks Akceptacji Nieetycznych Zachowań Finansowych (permisywizmu moralnego) został wyznaczony przez średnią sum odsetków odpowiedzi czasem, często lub zawsze na poszczególne pytania o możliwość usprawiedliwiania poszczególnych działań. Stanowi on syntetyczną miarę społecznego przyzwolenia na naruszanie przez konsumentów norm prawnych bądź standardów etycznych. W 2018 roku wyniósł on 23,2, co oznacza, że Polacy są skłonni usprawiedliwiać odstępstwa od zasad w ponad jednej piątej sytuacji. Wartość tego indeksu okazała się identyczna jak w roku 2016 i nieco wyższa niż w roku 2017, co sugeruje pewne fluktuacje etycznych standardów. Rysunek 2 ilustruje zagregowane dane (sumę odpowiedzi czasem, często lub zawsze na pytanie o możliwość usprawiedliwiania poszczególnych działań), zamieszczone w tabeli 2, tworząc swoistą mapę moralnego permisywizmu konsumentów w sferze finansowej. Dane przedstawione w tabeli 2 i na rysunku 2 odzwierciedlają znaczny stopień zróżnicowania etycznych standardów dotyczących oceny zachowań konsumentów w konkretnych sytuacjach, począwszy od zachowań, które są prawie bezwyjątkowo potępiane, a kończąc na zachowaniach usprawiedliwianych przez blisko jedną trzecią badanych osób. Najbardziej rygorystycznie respondenci odnoszą się do tych nadużyć konsumenckich, które polegają na wyłudzaniu pieniędzy za pomocą posługiwania się fałszywymi dokumentami usprawiedliwia je nieco ponad 1% respondentów. Blisko jedna piąta respondentów usprawiedliwia wykorzystywanie nadarzającej się okazji w postaci błędu kasjera, który pomylił się na swoją niekorzyść. Ponad jedna piąta wyraża przyzwolenie na zawyżanie wartości poniesionych szkód, by uzyskać nienależne odszkodowanie oraz zmienianie często rachunków bankowych, by uniknąć zajęcia środków przez komornika. Wreszcie, ponad jedna czwarta badanych osób usprawiedliwia zatajanie informacji uniemożliwiających zaciągnięcie kredytu, przepisywanie majątku na rodzinę, by uciec przed wierzycielem, płacenie gotówką bez rachunku, by uniknąć płacenia VAT bądź pracę na czarno, by uniknąć ściągania długów z pensji. Warto zauważyć, że pierwsze wymienione zachowanie jest zdecydowanie mocniej potępia- 5 Porządek hierarchiczny został ustalony w odniesieniu do wyników z 2018 roku. Raport z badań edycja III 9

ne niż te kolejne (ok. 1% respondentów wobec 19% i powyżej). Być może źródłem tej przewagi jest czynnik, który amerykańscy badacze etyki konsumenckiej Vitell i Muncy 6 zidentyfikowali jako różnicę między aktywnym i pasywnym wykorzystywaniem nielegalnych działań (actively and passively benefiting from illegal activities). Posługiwanie się cudzym dokumentem tożsamości, by uzyskać kredyt jest aktywnie inicjowanym działaniem przestępczym, natomiast kolejne zachowania są działaniami polegającymi na wykorzystaniu nadarzającej się okazji lub mającymi charakter reaktywny. Moralność finansowa okazuje się współgrać z normami prawa, ponieważ najrzadziej usprawiedliwianym nadużyciem konsumenckim jest to, które jest zagrożone wysokimi sankcjami karnymi. Tabela 2. Porządek normatywny zorientowany na nadużycia konsumentów w sferze finansów Czy można usprawiedliwić, gdy ktoś: posługuje się cudzym dokumentem tożsamości, by uzyskać kredyt? nie zwraca uwagi kasjerowi, który pomylił się na własną niekorzyść? zawyża wartość poniesionych szkód, by uzyskać nienależne odszkodowanie? zmienia często rachunki bankowe, by uniknąć zajęcia środków przez komornika? zataja informacje uniemożliwiające wzięcie kredytu? przepisuje majątek na rodzinę, by uciec przed wierzycielem? płaci gotówką bez rachunku, by uniknąć płacenia VAT? pracuje na czarno, by uniknąć ściągania długów z pensji? zaciąga kredyt nie zapoznając się dokładnie z warunkami spłaty? Indeks Akceptacji Nieetycznych Zachowań Finansowych* Częstość w % nigdy czasem często zawsze rok badania 98,8 0,9 0,3 0,0 2018 97,2 2,2 0,1 0,5 2017 98,5 0,5 0,5 0,5 2016 81,0 15,0 2,1 1,9 2018 74,6 15,4 3,9 6,1 2017 80,6 11,8 2,8 4,8 2016 79,3 17,6 2,5 0,6 2018 85,1 11,6 2,0 1,3 2017 85,7 10,6 2,2 1,5 2016 77,0 19,3 2,7 1,0 2018 78,4 18,6 1,6 1,4 2017 76,8 19,2 2,7 1,3 2016 74,6 21,8 2,2 1,4 2018 81,9 14,3 1,5 2,3 2017 83,2 13,6 1,8 1,4 2016 72,2 22,9 3,8 1,1 2018 73,6 21,7 3,0 1,7 2017 71,2 22,5 3,2 2,6 2016 70,5 24,4 2,1 3,0 2018 75,1 19,2 2,6 3,1 2017 67,0 23,2 5,6 4,2 2016 70,2 24,6 3,5 1,7 2018 70,6 24,1 3,3 2,0 2017 64,4 26,9 6,4 2,3 2016 67,3 26,0 4,2 2,5 2018 68,5 25,5 3,3 2,7 2017 64,1 26,6 6,1 3,2 2016 23,2 2018 21,7 2017 23,2 2016 *średni odsetek odpowiedzi czasem, często lub zawsze na pytanie o możliwość usprawiedliwiania poszczególnych działań. 6 S.Vitell, J.Muncy 2005. The Muncy-Vitell Consumer Ethics Scale: A Modification and Application, Joumal of Business Ethics 62: 267-275. 10 Moralność finansowa Polaków

Wykres 2. Mapa moralnego permisywizmu konsumentów w sferze finansowej Można usprawiedliwić gdy ktoś (w%): zaciąga kredyt nie zapoznając się dokładnie z warunkami spłaty pracuje na czarno, by uniknąć ściągania długów z pensji płaci gotówką bez rachunku, by uniknąć płacenia VAT przepisuje majątek na rodzinę, by uciec przed wierzycielem zataja informacje uniemożliwiające wzięcie kredytu zmienia często rachunki bankowe, by uniknąć zajęcia środków przez komornika zawyża wartość poniesionych szkód, by uzyskać nienależne odszkodowanie nie zwraca uwagi kasjerowi, który pomylił się na własną niekorzyść posługuje się cudzym dokumentem tożsamości, by uzyskać kredyt 1,2 32,7 29,8 29,5 27,8 25,4 23,0 20,7 19,0 Względnie duże przyzwolenie na konkretne nadużycia konsumenckie potwierdza prawidłowość polegającą na tym, że ludzie na poziomie ogólnych i abstrakcyjnych deklaracji moralnych są bardziej restrykcyjni niż na poziomie norm szczegółowych i konkretnych zachowań. Podobną zależność, wskazującą na rozbieżność opinii ogólnych i szczegółowych, demonstrują prace dotyczące preferencji społeczno-ekonomicznych 7. Podobnie jak w latach ubiegłych, na ostatnim miejscu w hierarchii etycznych standardów konsumentów znalazło się zachowanie polegające na zaciągania kredytu bez dokładnego zapoznania się z warunkami jego spłaty. To, obdarzone przez respondentów największym poziomem tolerancji, zachowanie nie jest w żaden sposób sankcjonowane prawnie, ma jednak wymiar etyczny. Może bowiem być potraktowane jako sprzeniewierzenie się powinności bycia odpowiedzialnym konsumentem, analizowanej przez badaczy etycznego konsumeryzmu, a także postulowanej przez stowarzyszenia konsumenckie. Warto zauważyć, że kredytodawcy mają prawny obowiązek udzielania wyczerpujących i precyzyjnie określonych informacji dotyczących warunków udzielanego kredytu 8, toteż lekceważenie tych informacji przez konsumentów stanowi swojego rodzaju grzech zaniechania, w pierwszym rzędzie mogący skutkować stratami jednostki, ale mający także niekorzystne skutki społeczne. Porównanie powyższych danych z danymi z lat ubiegłych (tabela 2) wskazuje na względnie trwały porządek normatywny zorientowany na nadużycia konsumentów w sferze finansów. Na swoim miejscu pozostały najrzadziej i najczęściej usprawiedliwiane nadużycia, częstości usprawiedliwiania przypisywane poszczególnym zachowaniom uległy niewielkim zmianom. Dane w tabeli 2a przedstawiają indeks Akceptacji Nieetycznych Zachowań Finansowych w 2018 roku w poszczególnych grupach respondentów, różniących się między sobą ze względu na cechy społeczno-demograficzne. 7 8 J.Frentzel-Zagórska, K.Zagórski 1992. Prywatyzacja i interwencjonizm państwowy w polskiej opinii publicznej. Studia Socjologiczne 3-4: 65-87, T.Tyszka, J.Sokołowska 1991. Struktura poznawcza i struktura preferencji Polaków w sferze społeczno-ekonomicznej. Studia Socjologiczne 3-4: 29 50. Obowiązek ten wynika z Ustawy z dnia 12 maja 2011 roku o kredycie konsumenckim. Raport z badań edycja III 11

Tabela 2a. Cechy społeczno-demograficzne a indeks przyzwolenia dla nieetycznych zachowań finansowych Cechy społeczno-demograficzne N Indeks przyzwolenia dla nieetycznych zachowań finansowych * OGÓŁEM 1000 23,2 Płeć Wiek mężczyźni 478 26 kobiety 522 21 18-29 lat 200 25 30-49 358 26 50-64 256 20 65 lat i więcej 186 20 Wykształcenie wyższe 325 24 średnie lub policealne 403 23 zasadnicze zawodowe 240 23 gimnazjalne lub podstawowe 32 27 Źródło dochodu praca najemna 545 22 własny biznes 121 25 rolnictwo 38 27 zasiłki 24 30 emerytura/renta 219 20 inne 53 36 Dochód na jedną osobę w gospodarstwie domowym do 550 PLN 39 20 551-1.000 PLN 136 18 1.001-1.400 PLN 183 25 1.401-2.000 PLN 273 23 powyżej 2.000 PLN 369 24 Miejsce zamieszkania wieś 396 21 miasto do 10 tys. mieszkańców 59 30 10-100 tys. mieszkańców 263 20 101-500 tys. mieszkańców 168 28 powyżej 500 tys. mieszkańców 114 29 Sytuacja gospodarstwa domowego wobec kredytu regularnie spłaca 305 27 problemy ze spłatą 192 16 spłacony kredyt 259 21 nigdy nie zaciągany kredyt 244 26 Stosunek do zobowiązań finansowych problemy ze spłatą 200 18 spłaca bez problemów 500 20 brak zobowiązań 300 28 *mierzony średnią sum odsetek odpowiedzi czasem, często lub zawsze na pytania o możliwość usprawiedliwiania poszczególnych działań 12 Moralność finansowa Polaków

Najbardziej wyraźną prawidłowością, obserwowaną także w poprzednich latach, jest to, że wymagania moralne dotyczące kwestii finansowych rosną wraz z wiekiem. Starsi w mniejszym stopniu są skłonni usprawiedliwiać konsumenckie nadużycia niż młodsi. Może to być funkcją naturalnego procesu moralnego rozwoju albo efektem różnicy między pokoleniami, spowodowanej funkcjonowaniem w odmiennych systemach gospodarczych. Również płeć okazała się zmienną trwale różnicującą respondentów ze względu na poziom moralnego permisywizmu, który w wyższym stopniu przejawiają mężczyźni niż kobiety, podobnie jak w badaniach standardów etycznych konsumentów z krajów UE 9. Zmienną wyraźnie różnicującą badane osoby ze względu na poziom akceptacji nieetycznych zachowań finansowych jest sytuacja gospodarstwa domowego wobec kredytu oraz stosunek do zobowiązań finansowych. Jednak, odmiennie niż w latach ubiegłych, okazało się, że te gospodarstwa, które mają problem ze spłatą kredytu oraz te osoby, które mają problemy ze spłatą zobowiązań finansowych, przejawiają wyższy poziom moralnego rygoryzmu niż osoby, które regularnie spłacają kredyt lub zobowiązania i znacznie wyższy od osób, które nigdy nie zaciągały kredytu lub nie mają zobowiązań. Inne cechy społeczno-demograficzne różnicują poziom permisywizmu moralnego w nieznacznym stopniu. Akceptację dla nieetycznych zachowań w najwyższym stopniu deklarują osoby z wyższym wykształceniem, zamieszkujące w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców. Reasumując, moralny permisywista w sferze finansów to raczej mężczyzna, osoba młoda lub w średnim wieku, mieszkaniec wielkiego miasta, regularnie spłacający kredyt lub pożyczkę lub nieposiadający zobowiązań finansowych. 9 A.Lewicka-Strzałecka 2006. Moralność ekonomiczna w krajach europejskich. W: H. Domański, A. Ostrowska i P. Sztabiński (red.) W środku Europy. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. Raport z badań edycja III 13

Ocena poszczególnych nadużyć dokonywanych przez konsumentów Przedstawiona niżej w porządku hierarchicznym analiza ocen poszczególnych zachowań ze względu na malejący poziom rygoryzmu wobec tych zachowań pozwala na uchwycenie pewnych bardziej szczegółowych prawidłowości. Została ona wzbogacona analizą powodów usprawiedliwiania określonych zachowań, a także racji uzasadniających brak ich usprawiedliwiania. Najbardziej surowo ocenianym zachowaniem okazało się posługiwanie się cudzym dokumentem tożsamości, by uzyskać kredyt (rys.3). Respondenci byli nieomalże jednomyślni w negatywnej ocenie tego zachowania, ponieważ 98,8% wyraziło opinię, że zachowanie to nigdy nie może być usprawiedliwiane. W bieżącym badaniu respondenci okazali się w tym względzie jeszcze bardziej restrykcyjni niż w latach poprzednich. Wykres 3. Czy można usprawiedliwić, gdy ktoś posługuje się cudzym dokumentem tożsamości, by uzyskać kredyt? zawsze często czasem 0,0 0,5 0,5 0,3 0,1 0,5 0,9 2,2 0,5 2018 2017 2016 nigdy 98,8 97,2 98,5 0 20 40 60 80 100 120 Posługiwanie się cudzym dokumentem tożsamości, by uzyskać kredyt, jest przestępstwem zagrożonym karą pozbawienia wolności na mocy kodeksu karnego. Jednocześnie warto zauważyć, że nie jest to zachowanie incydentalne, na co wskazuje przeprowadzone w 2016 roku badanie opinii przedstawicieli firm z sektora finansowego, spośród których 74% stwierdziło, że wyłudzenia dokonywane przy wykorzystaniu fałszywych lub skradzionych dokumentów nie tylko miały miejsce w ich instytucjach, ale było to najczęściej popełniane nadużycie konsumenckie, które stanowiło blisko połowę wszystkich zidentyfikowanych nadużyć 10. Suma tego typu przestępstw ma poważne skutki dla finansów publicznych. Związek Banków Polskich szacuje łączną kwotę udaremnionych prób wyłudzeń kredytów w 2017 r. na ponad 442 miliony złotych. Te ostatnie dane dotyczą jedynie liczby i wielkości prób wyłudzeń zablokowanych na stosunkowo późnym etapie sprawdzania wia- 10 Nadużycia w sektorze finansowym. Edycja 2017, raport KPF i EY, https://kpf.pl/badania-i-publikacje/raporty-cykliczne/ naduzycia-na-rynku-finansowym/; dostęp: 1.05.2017. 14 Moralność finansowa Polaków

rygodności kredytowej w Biurze Informacji Kredytowej 11. Przestępstwo wyłudzania pieniędzy coraz częściej występuje obecnie w nowej szacie cyberprzestępczości, na przykład używania kont otwieranych przelewem i fałszywych personaliów. Liczba osób usprawiedliwiających posługiwanie się cudzym dokumentem tożsamości w celu uzyskania kredytu jest śladowa (tabela 3a). Dla porządku warto zaznaczyć, że najczęściej wskazywanym usprawiedliwieniem tego działania jest brak uczciwości instytucji finansowych. Tabela 3a. Jeżeli uważa Pan/Pani, że czasem (często lub zawsze) można usprawiedliwiać gdy ktoś posługuje się cudzym dokumentem tożsamości, by uzyskać kredyt, to dlatego, że: Liczba badanych osób, które uznały, że można usprawiedliwiać gdy ktoś posługuje się cudzym dokumentem tożsamości, by uzyskać kredyt (N=12) ta osoba ma trudności finansowe 2 instytucje finansowe nie zawsze są uczciwe wobec klientów 7 moje otoczenie raczej to akceptuje 3 Wśród osób uważających, że nigdy nie można usprawiedliwiać sytuacji, gdy ktoś posługuje się cudzym dokumentem tożsamości, by uzyskać kredyt, blisko trzy czwarte wskazało na rację legalistyczną, mniej niż jedna czwarta wyróżniła wzgląd etyczny i 2% opowiedziało się za stanowiskiem ostrożnościowym (tabela 3b). Tabela 3b. Jeżeli uważa Pan/Pani, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś posługuje się cudzym dokumentem tożsamości, by uzyskać kredyt, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś posługuje się cudzym dokumentem tożsamości, by uzyskać kredyt (N=988) jest to niemoralne 23,1 jest to niezgodne z prawem 74,5 zbyt duże ryzyko wpadki 2,4 Drugim najbardziej rygorystycznie ocenianym zachowaniem okazało się niezwrócenie uwagi kasjerowi, który pomylił się na własną niekorzyść. Ponad cztery piąte badanych osób uznało, że nigdy nie można go usprawiedliwiać, ponad 15% dopuszcza taką możliwość czasem, 2% często i blisko 2% zawsze (rys.4). Podobny rozkład odpowiedzi na pytanie o usprawiedliwianie zatrzymywania dla 11 ZBP. Raport InfoDOK, https://zbp.pl/raporty/raport-infodok; dostęp: 1.05.2018. Raport z badań edycja III 15

siebie omyłkowo wydanej przez sprzedającego reszty uzyskano w przeprowadzonym przez GUS badaniu spójności społecznej, w którym blisko 81% respondentów nigdy nie usprawiedliwia takiego zachowania, a pozostali w pewnych sytuacjach dopuszczają taką możliwość 12. Wykres 4. Czy można usprawiedliwić, gdy ktoś nie zwraca uwagi kasjerowi, który pomylił się na własną niekorzyść? zawsze często czasem 1,9 6,1 4,8 2,1 3,9 2,8 15,0 15,4 11,8 2018 2017 2016 nigdy 74,6 81,0 80,6 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Wśród osób usprawiedliwiających sytuację, gdy ktoś nie zwraca uwagi kasjerowi, który pomylił się na własną niekorzyść (tabela 4a) ponad cztery piąte uważa, że na rynku trzeba ponosić skutki własnych błędów, czyli należy wykorzystać okazję, która zaistniała w trakcie wymiany rynkowej, ponieważ druga strona transakcji powinna cechować się profesjonalizmem i ponosić konsekwencje swoich błędów. Blisko 12% wśród tych osób wskazuje na korzyść, którą może przynieść takie zachowanie i nieco ponad 5% czuje na nie przyzwolenie ze strony otoczenia. Tabela 4a. Jeżeli uważa Pan/Pani, że czasem (często lub zawsze) można usprawiedliwiać gdy ktoś nie zwraca uwagi kasjerowi, który pomylił się na własną niekorzyść, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że można usprawiedliwiać gdy ktoś nie zwraca uwagi kasjerowi, który pomylił się na własną niekorzyść (N=190) to się może opłacać 11,6 na rynku trzeba ponosić skutki własnych błędów 83,2 moje otoczenie raczej to akceptuje 5,3 Większość osób (56,7%), które nie usprawiedliwiają niezwrócenia uwagi kasjerowi, który pomylił się na własną niekorzyść (tabela 4b) uzasadnia to faktem, że kasjer będzie musiał pokryć stratę z własnej kieszeni, czyli stroną poszkodowaną jest konkretna osoba, wobec której miewa się większą 12 Wartości i zaufanie społeczne w Polsce w 2015 r., Warszawa: GUS. 16 Moralność finansowa Polaków

empatię niż wobec formalnej organizacji. Ponad jedna trzecia spośród tych osób wskazuje na względy etyczne, a nieco ponad 6% odwołuje się do opinii otoczenia. Tabela 4b. Jeżeli uważa Pan/Pani, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś nie zwraca uwagi kasjerowi, który pomylił się na własną niekorzyść, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś nie zwraca uwagi kasjerowi, który pomylił się na własną niekorzyść (N=810) jest to niemoralne 36,7 kasjer będzie musiał pokryć stratę z własnej kieszeni 56,9 osoby, które szanuję nie pochwaliłyby tego 6,4 Trzecim, ze względu na poziom braku usprawiedliwiania, w hierarchii nadużyć konsumenckich okazało się zawyżanie wartości poniesionych szkód, by uzyskać nienależne odszkodowanie. Prawie cztery piąte respondentów uznało, że zachowanie to nigdy nie może być usprawiedliwione, co szósty jest skłonny je usprawiedliwiać czasem, 2% często i niespełna 1% zawsze (rys.5). Porównanie tych wyników z wynikami z lat poprzednich wskazuje, że rozkłady procentowe tolerancji dla nadużyć ubezpieczeniowych pozostały na zbliżonym poziomie. Przyzwolenie na tego typu oszustwa deklarowane przez 20% respondentów nie wydaje się szczególnym ewenementem w kontekście badań chociażby konsumentów niemieckich, spośród których 23% zgadza się ze stwierdzeniem, że prawie każdy oszukuje ubezpieczyciela, a 12% przyznaje, że spotkało się z zachętą z kręgu znajomych do popełnienia oszustwa ubezpieczeniowego 13. Zawyżanie wartości poniesionych szkód po to, by uzyskać nienależne odszkodowanie jest łagodniejszą formą przestępstwa ubezpieczeniowego. W przypadku ubezpieczeń komunikacyjnych polega ono na powiększaniu zakresu uszkodzeń, do których doszło w wyniku kolizji, podciąganiu pod stratę uszkodzeń dokonanych jeszcze przed wypadkiem, podobnie jest z wypłatą odszkodowań za utratę uszczerbku na zdrowiu czy utratą fikcyjnego mienia w wyniku kradzieży mieszkania, pożaru czy zalania. Do tego typu nadużyć zaliczyć można też zawyżanie przez rolników szkód powodowanych przez zwierzynę, co zarzucają im myśliwi. Okazuje się, że świadome powiększenie roszczenia związanego z autentyczną szkodą (tzw. opportunistic fraud) bywa bardziej kosztownym rodzajem przestępstwa dla niektórych ubezpieczycieli niż to, które polega na celowym sfingowaniu całego zdarzenia 14. Tego typu działanie jest skorzystaniem z nadarzającej się okazji, więc może budzić mniej oporów moralnych niż intencjonalne zaaranżowanie przestępstwa. 13 Analiza danych dotyczących przestępstw ujawnionych w 2014 r. w związku z działalnością zakładów ubezpieczeń członków Polskiej Izby Ubezpieczeń, PIU 2015, https://piu.org.pl/public/upload/ibrowser/piu_raport_o%20 przestepczosci_2014.pdf, dostęp 4.05.2017. 14 Jak wyżej. Raport z badań edycja III 17

Wykres 5. Czy można usprawiedliwić, gdy ktoś zawyża wartość poniesionych szkód, by uzyskać nienależne odszkodowanie? zawsze 0,6 1,3 1,5 często czasem 2,5 2,0 2,2 11,6 10,6 17,6 2018 2017 2016 nigdy 79,3 85,1 85,7 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Wśród powodów usprawiedliwiania zawyżania wartości poniesionych szkód, by uzyskać nienależne odszkodowanie, dominuje przekonanie o braku uczciwości ubezpieczycieli (71%), na konieczność życiową wskazuje blisko 16%, a na społeczny standard 13% (tabela 5a). Przekonanie o braku uczciwości ubezpieczycieli zapewne w znacznej części kształtowane jest przez osobiste doświadczenie, w jakimś stopniu opiera się na przekazie medialnym, ale jest także sztucznie wzmacnianie w celu przysporzenia klientów firmom pomagającym w uzyskaniu dopłat do odszkodowań 15. Tabela 5a. Jeżeli uważa Pan/Pani, że czasem (często lub zawsze) można usprawiedliwiać, gdy ktoś zawyża wartość poniesionych szkód, by uzyskać nienależne odszkodowanie, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że można usprawiedliwiać, gdy ktoś zawyża wartość poniesionych szkód, by uzyskać nienależne odszkodowanie (N=207) ta osoba ma małe dochody 15,9 ubezpieczyciele nie zawsze są uczciwi wobec klientów 71,0 wiele osób tak robi 13,0 15 Ilustracją tego jest następujący fragment rozsyłanego w masowej skali maila od firmy oferującej pomoc w uzyskaniu dopłat do odszkodowań: Praktycznie każdy z nas w przypadku wypłaty odszkodowania w formie gotówkowej pada ofiarą oszustwa, przez co odszkodowania nam wypłacane są stosunkowo za niskie. W 94% przypadków, kwoty wypłacane przez Towarzystwa Ubezpieczeniowe są zaniżone, przez co każdy Poszkodowany traci należne mu pieniądze. Średnio jest to ok. 2 000 zł, natomiast często są to kwoty nawet 10 000 zł. Aby temu zapobiec polecamy kontakt z rekomendowaną firmą, która obsłużyła już tysiące Poszkodowanych i zapewniła im pełnowartościowe rozliczenie szkody dopłacając do nich. Jeśli miałeś szkodę w ostatnich latach i rozliczyłeś ją gotówkowo najprawdopodobniej padłeś ofiarą oszustwa. W bardzo prosty sposób możesz uzyskać dodatkowe, należne Ci środki. 18 Moralność finansowa Polaków

Wśród osób, które uznały, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś zawyża wartość poniesionych szkód, by uzyskać nienależne odszkodowanie, blisko połowa wskazała na rację legalistyczną, ponad dwie piąte na względy etyczne i 8,3% na ryzykowne konsekwencje (tabela 5b). Tabela 5b. Jeżeli uważa Pan/Pani, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś, zawyża wartość poniesionych szkód, by uzyskać nienależne odszkodowanie, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś zawyża wartość poniesionych szkód, by uzyskać nienależne odszkodowanie (N=793) jest to niemoralne 42,1 jest to niezgodne z prawem 49,6 zbyt duże ryzyko wpadki 8,3 Czwarte w hierarchii konsumenckiego rygoryzmu jest działanie polegające na częstej zmianie rachunków bankowych po to, uniknąć zajęcia środków przez komornika. Ponad 77% respondentów nie akceptuje tego zachowania nigdy, prawie jedna piąta jest skłonna usprawiedliwiać je czasem, blisko 3% często i 1% zawsze (rys.6). Rozkłady akceptacji dla tego działania pozostają na zbliżonym poziomie w rozważanym okresie trzech lat. Wykres 6. Czy można usprawiedliwić, gdy ktoś zmienia często rachunki bankowe, by uniknąć zajęcia środków przez komornika? zawsze często czasem 1,0 1,4 1,3 2,7 1,6 2,7 19,3 18,6 19,2 2018 2017 2016 nigdy 77,0 78,4 76,8 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Podobnie jak w poprzednim pytaniu, przeważającym powodem (53%) usprawiedliwiania częstej zmiany rachunków bankowych, by uniknąć zajęcia środków przez komornika, jest brak uczciwości instytucji finansowej, drugim z kolei jest konieczność życiowa (32,6%), trzecim zaś społeczny standard (14,3%). Raport z badań edycja III 19

Tabela 6a. Jeżeli uważa Pan/Pani, że czasem (często lub zawsze) można usprawiedliwiać, gdy ktoś zmienia często rachunki bankowe, by uniknąć zajęcia środków przez komornika, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że można usprawiedliwiać, gdy ktoś zmienia często rachunki bankowe, by uniknąć zajęcia środków przez komornika (N=230) ta osoba ma małe dochody 32,6 instytucje finansowe nie zawsze są uczciwe wobec klientów 53,0 wiele osób tak robi 14,3 Wśród racji wykluczających częstą zmianę rachunków bankowych, by uniknąć zajęcia środków przez komornika, przeważający jest legalizm (54,7%), blisko 40% respondentów wskazuje na wzgląd etyczny i nieco ponad 6% na zbyt ryzykowne konsekwencje. Te ostatnie mogą być związane z usługą OGNIVO, umożliwiającej poszukiwanie rachunków bankowych dłużników. Tabela 6b. Jeżeli uważa Pan/Pani, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś zmienia często rachunki bankowe, by uniknąć zajęcia środków przez komornika, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś zmienia często rachunki bankowe, by uniknąć zajęcia środków przez komornika (N=770) jest to niemoralne 39,0 jest to niezgodne z prawem 54,7 zbyt duże ryzyko wpadki 6,4 Piątym, ze względu na poziom braku usprawiedliwiania, w hierarchii nadużyć konsumenckich okazało się zatajanie informacji uniemożliwiających wzięcie kredytu. Blisko trzy czwarte badanych osób uznało, że zachowanie to nigdy nie może być tolerowane, co piąta osoba jest skłonna je usprawiedliwić czasem, 2% często i 1% zawsze (rys.7). Poziom przyzwolenia na to przestępstwo wzrósł w porównaniu z latami poprzednimi. Zatajanie informacji uniemożliwiających wzięcie kredytu ma na celu fikcyjne powiększenie zdolności kredytowej i może być uznane za naruszenie prawa poprzez chęć wyłudzenia kredytu. Obecnie instytucje finansowe mają coraz większe możliwości wnikania w szczegóły dotyczące dochodów, wydatków i zobowiązań finansowych swoich klientów. W oparciu o analizę rachunków oszczędnościowych dochody są dokumentowane, możliwe jest określenie wielkości i struktury wydatków, kredytodawcy mają coraz szerszy dostęp do rejestrów monitorujących aktualne zobowiązania kredytowe i pożyczkowe. Coraz bardziej rozbudowane systemy wymiany informacji kredytowej pozwalają ograniczyć asymetrię informacyjną pomiędzy kredytodawcą i kredytobiorcą, zaś dobrowolna redukcja tzw. renty informacyjnej przez instytucje finansowe świadczy o tym, że informacja 20 Moralność finansowa Polaków

o potencjalnych kredytobiorcach ma dla nich podstawową wagę 16. Pewne informacje bywają pozyskiwane w sposób mniej formalny, np. analiza facebookowego profilu potencjalnego kredytobiorcy może umożliwić zdobycie wiedzy o jego zobowiązaniach alimentacyjnych. Wykres 7. Czy można usprawiedliwić, gdy ktoś zataja informacje uniemożliwiające wzięcie kredytu? zawsze 1,4 2,3 1,4 często czasem 2,2 1,5 1,8 14,3 13,6 21,8 2018 2017 2016 nigdy 74,6 81,9 83,2 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Mimo powyższych zabezpieczeń możliwe są nadużycia, np. zatajenie prywatnej pożyczki, którą trzeba spłacać, czy niepoinformowanie o posiadaniu dzieci, zaś na forach społecznościowych spotyka się rady, jak te zabezpieczenia można obejść. Osoby usprawiedliwiające zatajanie informacji uniemożliwiających wzięcie kredytu, pytane o powody swojej opinii (tabela 7a), najczęściej wskazywały nieuczciwość drugiej strony wymiany rynkowej, czyli kredytodawców (50,8%), ponad dwie piąte respondentów uznało, że dobrym wytłumaczeniem może być konieczność zaspokojenia ważnej potrzeby (41,3%) i blisko 8% wskazało na społeczny standard. Tabela 7a. Jeżeli uważa Pan/Pani, że czasem (często lub zawsze) można usprawiedliwiać, gdy ktoś zataja informacje uniemożliwiające wzięcie kredytu, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że można usprawiedliwiać, gdy ktoś zataja informacje uniemożliwiające wzięcie kredytu (N=254) kredyt ma zaspokoić ważną potrzebę 41,3 kredytodawcy nie zawsze są uczciwi wobec klientów 50,8 wiele osób tak robi 7,9 16 L.Kurkliński, K. Markowski (red.) 2012. Systemy wymiany informacji kredytowej doświadczenia polskie i europejskie. Warszawa: Biuro Informacji Kredytowej S.A. Raport z badań edycja III 21

Opinia stosunkowo dużej grupy wskazującej na konieczność zaspokojenia ważnej potrzeby zapewne opiera się na przekonaniu, że to klient najlepiej wie, ile jest w stanie miesięcznie przeznaczać na spłatę zadłużenia. Obok czysto subiektywnych względów w grę może wchodzić liczenie na wsparcie rodziny lub nieudokumentowane dochody. Być może pozyskiwanie przez banki dokładnych informacji o życiu ludzi traktowane jest jako nadmierna ingerencja instytucji w prywatną sferę jednostek i usprawiedliwianie informacji uniemożliwiających wzięcie kredytu stanowi kontestację takiej ingerencji. Wśród osób, które uznały, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś zataja informacje uniemożliwiające wzięcie kredytu, ponad połowa wskazała na rację legalistyczną, jedna trzecia na względy etyczne i 12,1% na ryzykowne konsekwencje (tabela 7b). Tabela 7b. Jeżeli uważa Pan/Pani, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś zataja informacje uniemożliwiające wzięcie kredytu, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś zataja informacje uniemożliwiające wzięcie kredytu (N=764) jest to niemoralne 32,7 jest to niezgodne z prawem 55,2 zbyt dużo można stracić 12,1 Szóstym w hierarchii konsumenckiego rygoryzmu jest działanie polegające na przepisywaniu majątku na rodzinę, by uciec przed wierzycielem. Takiego zachowania nigdy nie akceptuje 72%, natomiast blisko 23% usprawiedliwia je czasem, prawie 4% często i 1% zawsze (rys. 8). W tym przypadku rozkład usprawiedliwiania nie uległ istotnym zmianom w porównaniu z poprzednimi latami. Wykres 8. Czy można usprawiedliwić, gdy ktoś przepisuje majątek na rodzinę, by uciec przed wierzycielem? zawsze 1,1 1,7 2,6 często czasem 3,8 3,0 3,2 22,9 21,7 22,5 2018 2017 2016 nigdy 72,2 73,6 71,2 0 10 20 30 40 50 60 70 80 22 Moralność finansowa Polaków

Wśród respondentów usprawiedliwiających przepisywanie majątku na rodzinę, by uciec przed wierzycielem, najczęściej wybieranym powodem były trudności finansowe danej osoby (46%), niewiele mniej (42,8%) wskazywało na nieuczciwość instytucji finansowych i ponad 11% na powszechnie praktykowany standard społeczny (tabela 8a). Tabela 8a. Jeżeli uważa Pan/Pani, że czasem (często lub zawsze) można usprawiedliwiać, gdy ktoś przepisuje majątek na rodzinę, by uciec przed wierzycielem, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że można usprawiedliwiać, gdy ktoś przepisuje majątek na rodzinę, by uciec przed wierzycielem (N=278) ta osoba ma trudności finansowe 46,0 instytucje finansowe nie zawsze są uczciwe wobec klientów 42,8 wiele osób tak robi 11,2 Wśród osób, które uznały, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś przepisuje majątek na rodzinę, by uciec przed wierzycielem, blisko połowa wskazała na względy etyczne, ponad dwie piąte na rację legalistyczną i 5,5% na ryzykowne konsekwencje (tabela 8b). Tabela 8b. Jeżeli uważa Pan/Pani, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś przepisuje majątek na rodzinę, by uciec przed wierzycielem, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś przepisuje majątek na rodzinę, by uciec przed wierzycielem (N=722) jest to niemoralne 48,8 jest to niezgodne z prawem 45,7 zbyt duże ryzyko wpadki 5,5 Siódmym, ze względu na poziom braku usprawiedliwiania, w hierarchii nadużyć konsumenckich okazało się płacenie gotówką bez rachunku, by uniknąć płacenia VAT. Zachowanie to nigdy nie może być tolerowane zdaniem ponad 70% respondentów, blisko jedna czwarta jest skłonna usprawiedliwiać je czasem, 2,2% osób często i 3% zawsze (rys. 9). Nadużycie to zyskało nieco na akceptacji w porównaniu z rokiem 2017. Warto przypomnieć, że zachowanie, gdy ktoś zgadza się zapłacić gotówką bez rachunku, aby uniknąć płacenia VAT lub innych podatków było nadużyciem konsumenckim najczęściej tolerowanym przez respondentów z 17 krajów europejskich (w tym polskich), badanych w Europejskim Sondażu Społecznym 17. 17 A. Lewicka-Strzałecka 2006. Moralność ekonomiczna w krajach europejskich. W: H. Domański, A. Ostrowska i P. Sztabiński (red.) W środku Europy. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. Raport z badań edycja III 23

Wykres 9. Czy można usprawiedliwić, gdy ktoś płaci gotówką bez rachunku, by uniknąć płacenia VAT? zawsze często czasem 3,0 3,1 4,2 2,1 2,6 5,6 24,4 19,2 23,2 2018 2017 2016 nigdy 70,5 75,1 67,0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Podobnie jak w kilku poprzednich pytaniach, przeważającym powodem (54,9%) usprawiedliwiania niepłacenia gotówką bez rachunku, by uniknąć płacenia VAT, była nieuczciwość drugiej strony, w tym wypadku urzędów skarbowych, 30% osób znalazło wytłumaczenie w małych dochodach i prawie 15% wskazało na powszechnie praktykowany standard społeczny (tabela 9a). Tabela 9a. Jeżeli uważa Pan/Pani, że czasem (często lub zawsze) można usprawiedliwiać, gdy ktoś płaci gotówką bez rachunku, by uniknąć płacenia VAT, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że można usprawiedliwiać, gdy ktoś płaci gotówką bez rachunku, by uniknąć płacenia VAT (N=295) ta osoba ma małe dochody 30,5 urzędy skarbowe nie zawsze są uczciwe wobec obywateli 54,9 wiele osób tak robi 14,6 Wśród racji wykluczających niepłacenie gotówką bez rachunku, by uniknąć płacenia VAT, przeważający jest legalizm (60,9%), jedna trzecia respondentów wskazuje na wzgląd etyczny i blisko 6% na zbyt ryzykowne konsekwencje (tabela 9b). 24 Moralność finansowa Polaków

Tabela 9b. Jeżeli uważa Pan/Pani, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś płaci gotówką bez rachunku, by uniknąć płacenia VAT, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś płaci gotówką bez rachunku, by uniknąć płacenia VAT (N=705) jest to niemoralne 33,3 jest to niezgodne z prawem 60,9 zbyt duże ryzyko wpadki 5,8 Przedostatnim zachowaniem w hierarchii konsumenckiego rygoryzmu okazało się podejmowanie pracy na czarno, by uniknąć ściągania długów z pensji. Działania tego nigdy nie usprawiedliwia ponad 70% respondentów, 26% usprawiedliwia je czasem, 3,5% często i blisko 2% zawsze (rys.10). W tym przypadku rozkład usprawiedliwienia jest prawie niezmieniony w porównaniu do ubiegłego roku. Podejmowanie pracy na czarno okazało się najczęściej usprawiedliwianym zachowaniem spośród zachowań analizowanych w badaniu spójności społecznej przeprowadzonym przez GUS, w którym 22% respondentów nie wyraziło na nie przyzwolenia 18. Można przypuszczać, że znaczna przewaga braku tolerancji dla pracy na czarno, podejmowanej w celu uniknięcia ściągania długów z pensji, nad brakiem tolerancji dla pracy na czarno jest swoistą miarą moralności finansowej, ograniczającej przyzwolenie dla nieformalnego zatrudnienia wtedy, gdy ma ono służyć naruszeniu normy nakazującej wywiązywanie się ze zobowiązań finansowych. Wykres 10. Czy można usprawiedliwić, gdy ktoś pracuje na czarno, by uniknąć ściągania długów z pensji? zawsze często czasem 1,7 2 2,3 3,5 3,3 6,4 24,6 24,1 26,9 2018 2017 2016 nigdy 64,4 70,2 70,6 0 10 20 30 40 50 60 70 80 18 Wartości i zaufanie społeczne w Polsce w 2015 r., op. cit. Raport z badań edycja III 25

Wśród respondentów usprawiedliwiających pracę na czarno, by uniknąć ściągania długów z pensji, najczęściej wybieranym powodem były trudności finansowe danej osoby (46,6%), nieco mniej (41,6%) wskazywało na nieuczciwość instytucji finansowych i ponad 11% na powszechnie praktykowany standard społeczny (tabela 10a). Tabela 10a. Jeżeli uważa Pan/Pani, że czasem (często lub zawsze) można usprawiedliwiać, gdy ktoś pracuje na czarno, by uniknąć ściągania długów z pensji, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że można usprawiedliwiać, gdy ktoś pracuje na czarno, by uniknąć ściągania długów z pensji (N=298) ta osoba ma małe dochody 46,6 instytucje finansowe nie zawsze są uczciwe wobec klientów 41,6 wiele osób tak robi 11,7 Wśród osób, które uznały, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś pracuje na czarno, by uniknąć ściągania długów z pensji, ponad połowa wskazała na rację legalistyczną, 36% na względy etyczne, i 7,7%, na ryzykowne konsekwencje (tabela 10b). Tabela 10b. Jeżeli uważa Pan/Pani, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś pracuje na czarno, by uniknąć ściągania długów z pensji, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś pracuje na czarno, by uniknąć ściągania długów z pensji (N=702) jest to niemoralne 36,0 jest to niezgodne z prawem 56,3 zbyt duże ryzyko wpadki 7,7 Podobnie jak w latach poprzednich, na ostatnim miejscu w hierarchii standardów etycznych konsumentów znalazło się zachowanie polegające na tym, że ktoś zaciąga kredyt, nie zapoznając się dokładnie z warunkami spłaty. W przypadku tego niepodlegającego sankcjom prawnym zachowania ponad 67% respondentów stwierdziło, że nigdy nie może być ono usprawiedliwione, ale ponad jedna czwarta uważa, że czasem można uznać jego powody, ponad 4% uważa, że można je uznać często i 2,5%, że zawsze. Dane przedstawione na rys.11 wskazują, że poziom tolerancji dla niezapoznawania się z warunkami spłaty podlegał niewielkim fluktuacjom w badanym okresie. 26 Moralność finansowa Polaków

Wykres 11. Czy można usprawiedliwić, gdy ktoś zaciąga kredyt nie zapoznając się dokładnie z warunkami spłaty? zawsze 2,5 2,7 3,2 często czasem 4,2 3,3 6,1 26 25,5 26,6 2018 2017 2016 nigdy 67,3 68,5 64,1 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Godna uwagi jest różnica w ocenie tego zachowania, wyznaczona przez osobiste doświadczenia ze spłatą zobowiązań finansowych. Okazuje się, że zachowanie to zdecydowanie rzadziej usprawiedliwiają osoby, mające problem ze spłatą swoich należności (17%) niż te, które takiego problemu nie mają (41%). Podobnie zdecydowanie rzadziej usprawiedliwiają je osoby mające problem ze spłatą zaciągniętej pożyczki lub kredytu (18%) niż te, które regularnie te zobowiązania spłacają (43%). Można przypuszczać, że osoby doświadczające trudności związanych z wywiązywaniem się ze zobowiązań finansowych przynajmniej w jakiejś części widzą ich źródło w niefrasobliwym stosunku do kwestii finansów osobistych. Te wyniki korespondują z opinią uzyskaną w jednym z cyklicznych raportów z badań sytuacji na rynku Consumer Finance 19, w którym brak staranności w zapoznawaniu się z warunkami umowy kredytowej został uznany za główną przyczynę problemów z terminową obsługą długów. Zdaniem respondentów biorących udział w tym badaniu lekkomyślne zaciąganie zobowiązań finansowych i brak planowania wydatków i dochodów znacznie częściej powoduje niemożność spłacania należności przez konsumentów niż wypadki losowe w postaci utraty pracy lub choroby czy świadome wyłudzenia. Tabela 11a. Jeżeli uważa Pan/Pani, że czasem (często lub zawsze) można usprawiedliwiać, gdy ktoś zaciąga kredyt nie zapoznając się dokładnie z warunkami spłaty, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, można usprawiedliwiać, gdy ktoś zaciąga kredyt, nie zapoznając się dokładnie z warunkami spłaty (N=327) umowy są długie i trudne do zrozumienia 74,3 prawo tego nie wymaga 3,4 wiele osób nie czyta dokładnie umów 22,3 19 KPF, IRG SGH 2014, Sytuacja na rynku Consumer Finance. III kwartał 2014, Raport z badania przeprowadzonego przez Konferencję Przedsiębiorstw Finansowych oraz Instytut Rozwoju Gospodarczego SGH. Raport z badań edycja III 27

Spośród osób usprawiedliwiających zaciąganie kredytu bez dokładnego zapoznania się z warunkami jego spłaty blisko trzy czwarte wskazywało, że umowy są długie i trudne do zrozumienia, ponad jedna piąta odwołała się do powszechnie praktykowanego standardu społecznego i 3,4% wskazało na brak sankcji prawnych (tabela 11a). Wyniki te potwierdzają powszechne przekonanie, że bankowe umowy i regulaminy są napisane mało zrozumiałym, prawniczym językiem, są bardzo długie, wydrukowane małą, trudno czytelną czcionką. Suma stron umowy, regulaminu i tabeli opłat to często kilkanaście lub nawet kilkadziesiąt stron. Pomimo tego, że brak wiedzy o warunkach zaciągniętego kredytu może być istotną przyczyną kłopotów z jego spłatą, wiele osób nie czyta dokumentów, które podpisuje lub czyta je pobieżnie. Jak wynika z badania z GfK Polonia, przeprowadzonego na zlecenie portalu zafinansowani.pl, tylko 16% Polaków dokładnie zapoznaje się z umową przed jej podpisaniem, natomiast co piąty rzadko czyta dokumenty lub nie czyta ich wcale. Tabela 11b. Jeżeli uważa Pan/Pani, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś zaciąga kredyt, nie zapoznając się dokładnie z warunkami spłaty, to dlatego, że: Procent badanych, którzy uznali, że nigdy nie można usprawiedliwiać, gdy ktoś zaciąga kredyt, nie zapoznając się dokładnie z warunkami spłaty (N=673) jest to nieodpowiedzialne zachowanie 26,0 należy czytać umowy przed podpisaniem 65,4 zbyt dużo można stracić 8,6 28 Moralność finansowa Polaków

Etyczne podstawy moralności konsumenckiej w sferze finansów Syntetyczny ogląd odpowiedzi respondentów wskazujących na powody usprawiedliwiania przez nich poszczególnych nadużyć konsumenckich oraz na wybory racji, dla których uznali, że zachowania te nigdy nie mogą być usprawiedliwiane, pozwala na rekonstrukcję aksjonormatywnych podstaw, na których opiera się moralność finansowa konsumentów. Wśród usprawiedliwień nadużyć konsumenckich na pierwsze miejsce wysuwa się argument wskazujący na nieuczciwość instytucjonalnych aktorów funkcjonujących w sferze finansów, czyli kredytodawców, pożyczkodawców, ubezpieczycieli, komorników, urzędów skarbowych. Argument ten dominuje w pięciu spośród tych siedmiu ocenianych sytuacji, które dotyczą relacji konsumenta z instytucja finansową (tabele: 3a, 5a, 6a, 7a, 9a), a w pozostałych dwóch jest na drugim miejscu, ale także ważny (tabele: 8a, 10a). Szczególnie wyraźnie w negatywnym sensie zostali w tym kontekście wyróżnieni ubezpieczyciele (tabela 5a). Tak mocne akcentowanie zaburzonego ładu instytucjonalnego w obszarze finansowym ma źródło zarówno w wiedzy potocznej, czerpanej z osobistych doświadczeń i otoczenia, jak i opartej na wszechobecnym przekazie medialnym. Ten ostatni obejmuje informacje dotyczące wielomilionowych nadużyć popełnianych przez globalnych graczy, a także liczne przypadki codziennych oszustw, polegających na namawianiu do zakupu nieodpowiednich lub wręcz niebezpiecznych produktów finansowych, ukrywaniu w umowach niekorzystnych warunków, bagatelizowaniu ryzyka, posługiwaniu się oszukańczą lub zwodniczą reklamą itp. Postrzeganie konsumenta jako ofiary instytucji finansowych kształtuje swoistą moralność retrybutywną, usprawiedliwiającą popełnianie nadużyć dążeniem do wyrównania rachunków. Tego typu usprawiedliwienie jest szczególnym przejawem funkcjonowania reguły wzajemności, zidentyfikowanej i opisywanej przez psychologów społecznych 20. Silnie zakorzeniona w kulturze reguła wzajemności nakazuje w wersji negatywnej złem odpłacać za doznane zło. W relacjach z instytucjami finansowymi zło nie musiało być doświadczone osobiście, ale jego poczucie jest przenoszone i utrwalane przez prawdziwy lub fałszywy, ale przede wszystkim sensacyjny przekaz medialny. Drugim, mniej ważnym argumentem usprawiedliwiającym nadużycia konsumenckie okazała się życiowa konieczność w postaci trudnej sytuacji finansowej osoby popełniającej te nadużycia. Wymagania dotyczące przestrzegania standardów moralnych lub norm prawnych okazują się łagodniejsze wobec osób mających problemy finansowe. Argumentem najmniej ważnym, wybieranym średnio przez kilkanaście procent, było odwołanie się do zasady społecznego dowodu słuszności 21 głoszącej, że o poprawności danego działania przesądza to, że jakieś osoby je podejmują, że słuszne jest to, co robi wiele osób. Wśród racji uzasadniających brak usprawiedliwienia dla nadużyć konsumenckich najczęściej przywoływanym argumentem był legalizm, czyli uznanie, że działanie jest niedopuszczalne, ponieważ jest niezgodne z prawem (tabele: 3a, 9a, 6a, 7a, 9a, 10a). Fakt, że w opinii badanych osób najważniejszą instancją rozstrzygającą o słuszności pewnych zachowań w obszarze finansowym jest prawo, wskazuje na jego istotną rolę w kształtowaniu świadomości normatywnej społeczeństwa w tym właśnie obszarze. Społeczno-wychowawcza rola prawa polega na wytworzeniu u adresata 20 R. Cialdini 1994. Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 21 Jak wyżej. Raport z badań edycja III 29

norm prawnych określonych postaw, które przejawiają się przestrzeganiem tych norm w skali społecznej i stopniowym powiększaniem kręgów osób, które je internalizują 22. Argument etyczny, czyli potępienie działania jako niemoralnego, przeważał tylko w jednym przypadku (tabela 8a), w innych przypadkach był wybierany rzadziej, ale także przez znaczący odsetek respondentów. Można założyć, że regulacyjna rola moralności w obszarze finansowym sprawowana jest za pomocą sankcji moralnych, które można podzielić na sankcje wewnętrzne i zewnętrzne 23. Te pierwsze to psychiczne stany jednostki, czyli wyrzuty sumienia. Sankcje zewnętrzne to negatywne opinie i reakcje otoczenia. Najmniej popularny okazał się argument wskazujący na ryzyko negatywnych konsekwencji dla osoby popełniającej nadużycie. 22 W. Dziedziak 2015, Wpływ sankcji prawnych i moralnych na skuteczność prawa, Studia Iuridica Lublinensia vol. XXIV, 1. 23 Jak wyżej. 30 Moralność finansowa Polaków

Znajomość i ocena biur informacji gospodarczej Biura gromadzące informacje o dłużnikach są względnie nowymi instytucjami w naszym kraju, towarzyszącymi gospodarce rynkowej. Mają one za zadanie dostarczanie informacji niezbędnych do pełnej i wiarygodnej oceny wypłacalności konsumenta, firmy, w tym także potencjalnego dłużnika. Działania te służą usprawnieniu wymiany gospodarczej i przeciwdziałają zatorom płatniczym. Wymuszając praktykowanie płatniczej rzetelności, stanowią swoistą protezę dla autentycznej cnoty rzetelności finansowej, właściwej wczesnym formacjom kapitalistycznym. Czasem biura informacji gospodarczej wzbudzają negatywne emocje, bywają traktowane jako rodzaj represji nakładanych na ludzi czy firmy, forma ograniczania ich wolności, naruszania prywatności. W trzeciej edycji projektu respondenci zostali zapytani o znajomość tego typu biur oraz poproszeni o ich ocenę. Wykres 12. W naszym kraju funkcjonują biura gromadzące informacje o dłużnikach (biura informacji gospodarczej). Czy słyszał(a) Pan/Pani o nich? 11% nie 27% tak, ale nie pamiętam nazwy 62% tak, są to np. Z przedstawionego na rys. 12 rozkładu znajomości biur informacji gospodarczej wynika, że słyszało o nich blisko 3/4 polskich konsumentów, ale zaledwie co dziesiąty (105 osób) potrafi wymienić któreś z nich. Wziąwszy pod uwagę, że dwie piąte spośród wymienionych odpowiedzi było niepoprawnych, wyniki te wskazują na bardzo niską spontaniczną znajomość tego typu instytucji. Znajomość biur informacji gospodarczej wyraźnie związana jest z wykształceniem. O ich działalności słyszało ponad cztery piąte (82,5%) osób z wyższym wykształceniem i co szósta potrafi któreś z nich wymienić. Spośród badanych z wykształceniem podstawowym, gimnazjalnym lub zasadniczym zawodowym ponad trzy piąte (63%) słyszało o biurach i co dwunasty potrafi któreś z nich wymienić. Podobnie słabą (61,5%) znajomość biur informacji gospodarczej deklarują osoby młode (18-29 lat), spośród których co trzynasta wykazuje ją w formie spontanicznej. Struktura odpowiedzi na pytanie o potencjalną skuteczność rejestru długów zdaje się potwierdzać jego skuteczność jako instrumentu skłaniającego ludzi do wywiązywania się ze zobowiązań finansowych. Jak wynika z rozkładu przedstawionego w tabeli 12, blisko 83% respondentów od razu spłaciłoby dług, by być wykreślonym z rejestru, ponad 13% spłaciłoby, gdyby wpis utrudniał życie i niespełna 4% w żadnej sytuacji nie byłoby skłonne do oddania należności. Raport z badań edycja III 31

Tabela 12. Potencjalna skuteczność rejestru długów Co zrobiłaby Pani/Pan, gdyby zdarzyła się Pani/Panu przeterminowana płatność i ktoś wpisał Panią/Pana do rejestru dłużników BIG? Wskazania respondentów (w %) od razu spłaciłabym dług, aby mnie skreślono z rejestru 82,6 spłaciłabym, gdyby wpis zaczął utrudniać mi życie (np. nie pozwalał na zaciągnięcie kredytu, pożyczki czy też podpisanie innej interesującej mnie umowy) 13,5 nie skłoniłoby mnie to do spłaty długu 3,9 Przedstawiona w tabeli 13 ocena biur gromadzących informacje o dłużnikach wskazuje, że ponad połowa badanych osób nie ma na ich temat żadnej opinii, ponad dwie piąte ocenia je pozytywnie i tylko 6% wyraziło ocenę negatywną. Tabela 13. Ocena biur gromadzących informacje o dłużnikach Ogólnie rzecz biorąc jak Pani/Pan ocenia BIG-i, biura gromadzące informacje o dłużnikach? (N=1000) Wskazania respondentów (w%) Pozytywnie 42,5 Negatywnie 6,3 trudno powiedzieć 51,2 Dobra opinia o biurach rośnie wraz wiekiem respondentów, najlepszą mają osoby starsze (powyżej 64 lat), spośród których blisko połowa ocenia je pozytywnie. Wśród osób oceniających biura negatywnie dominują osoby mające problemy ze spłatą swoich zobowiązań oraz takie, których gospodarstwo domowe ma problem ze spłatą zaciągniętej pożyczki lub kredytu. Osoby oceniające pozytywnie biura zostały poproszone o uzasadnienie swojej odpowiedzi przez wybór jednej z możliwości. Wyniki przedstawione w tabeli 13a wskazują na dominujące przekonanie o represyjnej funkcji biur, ponieważ ponad dwie trzecie respondentów uznało, że ułatwiają one odzyskiwanie pieniędzy od dłużników, a mniej niż jedna trzecia doceniła ich rolę pomocniczą, pozwalającą uniknąć problemów, których przysparzają nierzetelni kontrahenci. 32 Moralność finansowa Polaków

Tabela 13a. Uzasadnienie pozytywnych ocen biur gromadzących informacje o dłużnikach Biura gromadzące informacje o dłużnikach oceniam pozytywnie, ponieważ (N=425) Wskazania respondentów (w %) ułatwiają odzyskanie pieniędzy od dłużników 67,5 pozwalają sprawdzić kontrahentów 32,5 Również osoby oceniające negatywnie biura zostały poproszone o uzasadnienie swojej odpowiedzi przez wybór jednej z możliwości. Wyniki przedstawione w tabeli 13b wskazują, że większość spośród tych osób obawia się nierzetelnej weryfikacji, mogącej skutkować błędnym zaliczeniem do grupy niesolidnych dłużników, a ponad jedna trzecia uważa, że działalność biur utrudnia uzyskanie kredytu lub pożyczki. Tabela 13b. Uzasadnienie negatywnych ocen biur gromadzących informacje o dłużnikach Biura gromadzące informacje o dłużnikach oceniam negatywnie, ponieważ (N=63) Wskazania respondentów (w %) utrudniają pozyskanie kredytu lub pożyczki 34,9 weryfikacja dłużników nie zawsze jest rzetelna 65,1 Raport z badań edycja III 33

O Autorce Prof. dr hab. Anna Lewicka-Strzałecka, Instytut Filozofii i Socjologii PAN Anna Lewicka-Strzałecka jest profesorem w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, redaktorem naczelnym czasopisma Prakseologia. Prowadzi badania w dziedzinie metodologii nauk praktycznych, prakseologii, etyki życia gospodarczego i publicznego. Opublikowała ponad sto artykułów i kilkanaście książek w kraju i za granicą, wśród których na uwagę zasługują Etyczne standardy firm i pracowników oraz Odpowiedzialność moralna w życiu gospodarczym, Nędza korupcji. Profesor Lewicka-Strzałecka wykonywała prace eksperckie między innymi dla Business Centre Club, Konferencji Przedsiębiorstw Finansowych w Polsce, urzędów różnego szczebla, od 1994 współorganizuje i prowadzi Ogólnopolskie Seminarium Etyki w Biznesie, Organizacji i Zarządzaniu. Prowadzi rozległą aktywność edukacyjną, wykłada w Akademii Leona Koźmińskiego, w Warszawskiej Szkole Zarządzania Szkole Wyższej. 34 Moralność finansowa Polaków

Partnerzy Raportu Biuro Informacji Gospodarczej InfoMonitor (BIG InfoMonitor) prowadzi Rejestr Dłużników BIG. W oparciu o Ustawę o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych przyjmuje, przechowuje i udostępnia informacje gospodarcze o przeterminowanym zadłużeniu oraz o płatnościach terminowych osób i firm. BIG InfoMonitor umożliwia dostęp do baz: Biura Informacji Kredytowej i Związku Banków Polskich, dzięki czemu stanowi platformę wymiany danych pomiędzy bankami i pozostałymi sektorami gospodarki. Oferuje również bankom i przedsiębiorcom narzędzia do weryfikowania wiarygodności płatniczej klientów indywidualnych i przedsiębiorstw oraz wspiera ich w odzyskiwaniu zaległych należności. W 2015 roku BIG InfoMonitor udostępnił swoim klientom ponad 16,6 mln raportów. BIG InfoMonitor poprzez swojego głównego akcjonariusza Biuro Informacji Kredytowej, jest spółką zależną banków. Everest Finanse S.A. EVEREST FINANSE S.A. prowadzi działalność w zakresie udzielania pożyczek pieniężnych w domu Klienta pod marką BOCIAN POŻYCZKI. Bocian zapewnia szybką oraz dogodną formę dostarczenia środków pieniężnych w gotówce i/lub w formie karty przedpłaconej. EVEREST FINANSE S.A. wpisana jest do Rejestru instytucji pożyczkowych prowadzonego przez Komisję Nadzoru Finansowego. Należymy do grona członków Business Center Club, akceptujemy Statut organizacji zobowiązujący nas do reprezentowania wysokich norm etycznych i działania zgodnie z ideą społecznej odpowiedzialności biznesu. Wspieramy działalność Fundacji Rozwoju Rynku Finansowego, której Misją jest budowanie współpracy i dialogu odpowiedzialnych i rzetelnych firm sektora finansowego z instytucjami publicznymi oraz organizacjami konsumenckimi. Jesteśmy ważnym, trzecim pod względem sumy bilansowej, podmiotem sektora pozabankowego, z wyłącznie polskim kapitałem. Jako pierwsi w branży dokonaliśmy przejęcia firmy konkurencyjnej. Ferratum Bank P.L.C jest częścią Grupy Ferratum największej firmy w Europie, oferującej pożyczki za pośrednictwem telefonów komórkowych i Internetu oraz pierwszej, która wprowadziła do Europy mobilne mikropożyczki. Grupa działa w ponad 20 krajach i obsługuje ponad 1,5 mln klientów na całym świecie, do dyspozycji których jest ponad 300 osobowy zespół specjalistów. Więcej niż pieniądze. Dla każdego w pełni oddaje ideę, która nam przyświeca. Zależy nam nie tylko pożyczaniu pieniędzy, ale również na byciu instytucją oferującą profesjonalne, etyczne i godne zaufania usługi finansowe. Wiemy jak ważna jest mobilność i łatwy dostęp do pieniędzy. Chcąc skorzystać z naszych usług wystarczy dostęp do Internetu oraz telefon komórkowy i w szybki i nieskomplikowany sposób można wspomóc swój domowy budżet. Dlaczego klienci sięgają po nasze produkty? Ponieważ chcą korzystać z bezpiecznych i profesjonalnych usług, którymi odznaczają się banki, a jednocześnie zależy im na szybkości, prostocie i otwartości na ich potrzeby. Raport z badań edycja III 35