ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ

ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ 2

1 PRZEDMOWA

ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ 2

, KOCHAJĄ PRZEDMOWA 3

Tytuł oryginału Divorcés, aimer encore. Des chemins d espérance Éditions des Béatitudes, S.O.C., 2010 Copyright for this edition by Wydawnictwo W drodze 2013 Redaktor Lidia Kozłowska Redaktor techniczny Justyna Nowaczyk Projekt okładki i stron tytułowych Bogusława Hamryszczak ISBN 978-83-7033-875-6 ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów W drodze 2013 Wydanie I ul. Kościuszki 99, 60-920 Poznań tel. 61 852 39 62, faks 61 850 17 82 www.wdrodze.pl sprzedaz@wdrodze.pl Druk i oprawa: Drukarnia Na Księżym Młynie, Łódź Druk na papierze Ecco-Book Cream 70g, vol. 2,0 firmy Antalis/Map 4

PRZEDMOWA Oto jeszcze jedna książka o rozwodach. Jeśli miałbym ją scharakteryzować, powiedziałbym, że jest to książka akt odwagi. Albowiem w dzisiejszym świecie potrzeba odwagi, by w obliczu banalizacji rozwodu powiedzieć, że rozwód to żadna rewelacja. Autor, zafrapowany cierpieniami rozwodników, nie waha się odmalować w sposób jasny i prawdziwy głębokich ran, niedającego się znieść bólu i strat towarzyszących rozstaniom. Wie, ile dzieci jest dotkniętych przez ten problem i jak bardzo chcą one dorastać, mając oboje rodziców. Zna poniżenie opuszczonego współmałżonka, trudności rodziny zrekonstruowanej, jak i kobiety, która po rozwodzie musi sama wychowywać dzieci. Opisując szczegółowo przeżycia związane z każdą z tych sytuacji, autor sprzeciwia się ideologii dobrego rozwodu. Ponadto, ma również odwagę wyjaśnić tak często źle rozumiane spojrzenie Kościoła na szczególny przypadek osób rozwiedzionych żyjących w ponownym związku. Nie waha się postawić kłopotliwych pytań: Czy osoba porzucona przez współmałżonka może ponownie zawrzeć związek małżeński? PRZEDMOWA 5

Dlaczego rozwodnik żyjący w nowym związku nie może otrzymać przebaczenia w sakramencie pojednania? Czy Bóg przebacza mu mimo to? Czy nowa miłość jest bezwartościowa w oczach Boga, który jest Miłością? Czy Kościół nie stawia za wysoko poprzeczki? ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ Odwagę tę widać zwłaszcza, gdy autor bez ogródek mówi o wymaganiach chrześcijańskiego małżeństwa. Nie ukrywa radykalizmu Ewangelii. Skoro trzy fragmenty Ewangelii i jeden z listu św. Pawła wyrażają jasno myśl Chrystusa, czy można wymazać wprost lub poprzez subtelną interpretację tak jednoznaczne zdania: Co Bóg złączył, człowiek niech nie rozłącza, Kto poślubia osobę rozwiedzioną, cudzołoży? Jednakże autor nie jest idealistą czy doktrynerem powołującym się na zasady. Zadaje sobie pytanie: Jak stawiać wysokie wymagania i jednocześnie nie wykluczać tych, którzy nie potrafią im sprostać i nie zapomina o tym, że nie żyjemy wśród abstrakcyjnych idei, ale wśród konkretnych ludzi wrażliwych i ubogich. I to dlatego powinno być miejsce dla miłosierdzia. To prawda, że waży się on stawiać samotnym osobom po rozwodzie trudne zadanie przebaczenia, a rozwodnikom w ponownym związku to szalone i niemożliwe wyzwanie wstrzemięźliwości. I robi to, ponieważ wie, że łaska Boża otrzymana na chrzcie i w sakramencie małżeństwa może uczynić zdolnym do rzeczy niemożliwych; wie, że miłość może przekroczyć samą siebie dzięki działaniu Ducha siły, że chrześcijanin ma przed oczami przykład Chrystusa kochającego aż po najwyższą ofiarę. Wie, jak wspaniałe świadectwo mogą złożyć małżonkowie, którzy kochają w dalszym ciągu niewiernego współmał- 6

żonka, stając się w ten sposób żywymi znakami tego, że Bóg kocha człowieka, nawet jeśli nie jest przez niego kochany. Wie, że te wymagania prowadzą do świętości i do ich spełnienia człowiek potrzebuje po prostu heroizmu. Ale któż zabroni człowiekowi przekraczać samego siebie? Z drugiej strony, jeśli wielu nie czuje się na siłach, żeby okazać takie bohaterstwo, to nie są przez to z Kościoła wykluczeni, ekskomunikowani. Nawet jeśli osoby rozwiedzione żyjące w ponownym związku nie mogą korzystać z sakramentów, to jednak mają swoje miejsce we wspólnocie, a najważniejszym dla nich jak i dla każdego chrześcijanina jest wzrastanie w miłości. Mają oni żyć z dnia na dzień po to, by wykonać nieco później wielki plan Ojca wobec ludzi. Podsumowując, autor jasno przedstawia swoje intencje: Celem tej książki jest pomoc osobom rozwiedzionym w odnalezieniu ich ludzkiego powołania do miłości, niezależnie od sytuacji, w jakiej się znajdują. Denis Sonet PRZEDMOWA 7

ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ 8

WSTĘP Trzeba być trochę podobnym do siebie, żeby się rozumieć, trzeba się trochę różnić, żeby się kochać 1. Plaga rozwodów niechciana przez nikogo, niczym nowa dżuma pociąga za sobą cały orszak nieszczęść Towarzyszą jej depresje i głębokie rozczarowania przeżywane przez małżonków oraz bardzo poważne zranienia dotykające dzieci. Czyżby Bóg był obojętny, czyżby się odwrócił od swoich tak boleśnie poranionych przez nią dzieci, On, który chce zbawić całą ludzkość? Czy mógłby zapomnieć zwłaszcza o tych, którzy cierpią, którzy ponieśli porażkę? Gdzie jest owa tak trudna do odnalezienia droga, pozwalająca pozostać w łasce chrztu i odpowiedzieć na powołanie do świętości dotyczące każdego, niezależnie od sytuacji, w jakiej się znajduje? Czyżby Bóg nie potrafił wskazać osobom rozwiedzionym drogi do szczęścia, On, który każde zło potrafi prze- PRZEDMOWA 1 Paul Géraldy, L Amour, Hachette, Paryż 1946, s. 8. 9

mienić w dobro? Czy Jego Słowo, nawet bardziej niż słowo Kościoła, może oświetlić ich ścieżki? Jak zrozumieć wezwanie Kościoła dotyczące tego problemu, sprecyzowane przez Jana Pawła II w Adhortacji apostolskiej Familiaris consortio w punktach 83 i 84? Nie chcę uwierzyć w to, że trzeba koniecznie zaakceptować tę plagę jako coś nieuniknionego, mierne rozwiązanie dla tych trudnych problemów. Jak przypomina nam psalmista: Łaskawość i wierność spotkają się ze sobą, ucałują się sprawiedliwość i pokój (Ps 85,11) 2. ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ Prawda może wiele wnieść do miłości 3 (a często bywa ona nieobecna), zaś sprawiedliwość jest w stanie przynieść pokój. Czy potrafimy usłyszeć, co Jezus sądzi na temat rozwodu? On, który rzeczywiście wiele przebaczał, ale również stawiał swoim uczniom wysokie wymagania? Jeśli cierpimy z powodu zranionej, zniszczonej bądź zniekształconej miłości małżeńskiej, to czy jesteśmy przez to zwolnieni z dążenia do tego, co najważniejsze: życia samą miłością obejmującą całą ludzką osobę agape (miłością będącą darem doskonałym), w której Bóg pokłada tyle nadziei? Czy radykalizm jest zarezerwowany dla idealnych chrześcijan? Czy Ewangelia pozostaje utopią, gdy mówi o miłości wrogów i przebaczaniu tym, którzy zawinili względem nas? Wszystkie osoby rozwiedzione zranione na nowo przez podejście prezentowane w tej książce proszę z góry o wybaczenie, gdyż wiem, 2 Cytaty biblijne pochodzą z Biblii Tysiąclecia, wyd. 5 na nowo opracowane i poprawione, Pallotinum, Poznań 2003 przyp. tłum. 3 We francuskim tłumaczeniu psalmu w pierwszym wersie zamiast łaskawości i wierności występują prawda i miłość przyp. tłum. 10

że dotykam ważnych aspektów ich życia, jak również ich przyszłości. Wierzę a utwierdzają mnie w tym ci, jakże liczni, którzy w różnych sytuacjach świadczą o odnalezionej równowadze że Pan zna rozwiązania w równej mierze miłosierne, co wymagające, żeby ich umocnić w wierze, nadziei i miłości, które pozostają trzema podstawowymi cnotami życia z Bogiem. Czyż nie należy szukać rozwiązań tam, w górze? Zbanalizowany rozwód Czy naprawdę zdajemy sobie sprawę z rozmiarów nieufności wobec instytucji małżeństwa, panującej zwłaszcza wśród młodszych pokoleń? Czy wystarczająco jasno mówi się o jej ogromnej niestabilności w zamożnych, jak również w coraz większym stopniu w pozostałych krajach? Wskaźnik rozwodów wzrósł z jednego rozwodu na dziesięć małżeństw w roku 1965 do 40% w większości krajów Europy czy Ameryki Północnej 4. Owa kruchość więzi nie dotyczy tylko młodych małżeństw; może objawić się po upływie pewnego czasu w dojrzałych związkach, które rozpadają się, gdy dzieci już dorosną. To powszechne myślenie o rozwodzie jako o czymś tak samo uprawnionym jak ślub, osłabia instytucję małżeństwa i siłę małżeńskiej więzi. Trzeba zdać sobie sprawę z tego, że małżeństwo jest zastępowane przez inne modele życia we dwoje: studencką wolną miłość, konkubinat młodych dorosłych lub osób w wieku dojrzałym po rozpadzie poprzedniego związ- 4 50% w Finlandii, 45% we Francji, 41% w Niemczech Zgodnie ze stałą tendencją, większość rozwodów przypada na okres ok. 4. roku małżeństwa. Dane liczbowe za rok 2009 wg INED (Francuski Krajowy Instytut Badań Demograficznych). WSTĘP 11

ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ ku, PACS 5 we Francji i różne formy związków partnerskich w innych krajach stworzone początkowo dla homoseksualistów (stanowiących 6% par zawierających PACS wg danych z 2008 roku), a które stały się luźną umową, mniej zobowiązującym quasi-małżeństwem i coraz częściej małżeństwem wstępnym 6. Niestabilność więzi małżeńskiej wynika z dwóch przemian zachodzących w naszym społeczeństwie. Po pierwsze, jeśli można jeszcze przystać na pojmowanie życia we dwoje jako swego rodzaju umowy, to jednak w dzisiejszych czasach z powodu chaosu w społeczeństwie, które straciło etyczny system odniesienia i w którym zachodzą zbyt liczne zmiany powodujące osłabienie zobowiązań, postrzega się je jako umowę na czas określony. Na czym można się oprzeć, jeśli wszystko się zmienia? Po drugie, jeżeli życie we dwoje opiera się jedynie na miłości, która jest wrażliwa z samej swej natury i bardzo często bywa źle zrozumiana, traktowana jako miraż 7, to jak pozostać razem, gdy jej już nie ma? Kochamy się, więc żyjemy razem. Nie kochamy się już, to po co być razem? Sam rozwód również się zmienił. W ubiegłym wieku odbywał się w atmosferze udowadniania win drugiej strony, często na żądanie męża. Teraz zaś wniosek o rozwód składany jest za obopólną zgodą i coraz częściej przez żonę we Francji w trzech przypadkach na cztery co związane jest z niezależnością ekonomiczną kobiet. Pomimo dobrej woli ustawodawców dążących do ułatwienia procedur, nadal 5 Pacte Administratif de Solidarité Civile (Obywatelska Umowa Solidarności) wprowadzony we Francji rejestrowany związek partnerski o uproszczonej procedurze zawarcia i rozwiązania, przyznający danej parze część praw przysługujących małżeństwu przyp. tłum. 6 Zdecydowana większość par, które zawarły PACS, wybiera tę formę związku ze strachu przed małżeńskimi zobowiązaniami i rozwodem! Ci, którzy po pewnym czasie rozwiązują swój PACS, bardzo często robią to, by wziąć ślub! 7 Xavier Lacroix, Les mirages d amour, Bayard Centurion, Paryż 1998, s. 258. 12

jeszcze 45% wyroków stanowią rozwody z orzeczeniem winy, a 65% to rozwody sporne. Ponadto, 65% orzeczeń o rozwodzie dotyczy par z dziećmi 8. A co z rodziną? Konsekwencje tych tendencji dla rodziny znajdują swoje odbicie w tym, że współczesne związki opierają się w coraz mniejszym stopniu na instytucji małżeństwa, natomiast ponad połowa dzieci rodzi się jako dzieci pozamałżeńskie. Jesteśmy świadkami odwrócenia pojęć to istnienie rodziny usprawiedliwia małżeństwo, skoro coraz częściej ślub bierze się dopiero po przyjściu na świat dzieci. Trzeba wziąć również pod uwagę nowe modele rodziny: niepełne, homoseksualne, zrekonstruowane, do których prawdopodobnie trzeba będzie wkrótce dodać rodzinę składającą się z trojga dorosłych (dwóch mężczyzn i kobieta lub jeden mężczyzna i dwie kobiety, tak jak dzieje się to w Holandii). To prawda, że w tych patchwork families,»rodzinach układankach«jak kardynał Schönborn określa rodziny zrekonstruowane dzieje się wiele dobra 9 i są one godne naszej największej uwagi, gdy tworzą się w pragnieniu przywrócenia dzieciom prawdziwego, odtworzonego środowiska rodzinnego. Mimo wszystko nie zapewnia to ich trwałości, bowiem możemy stwierdzić, że są one jeszcze bardziej kruche od innych i funkcjonują często w większym stopniu zgodnie z pragnieniami rodziców niż samych dzieci. 8 Ponad 2 miliony dzieci jest oddzielonych od ojca, 84% spośród dzieci rozwodu mieszka z matką. 9 Christoph Schönborn, Radość kapłaństwa. Śladami proboszcza z Ars, przeł. A. Kuryś, Promic, Warszawa 2009, s. 135. WSTĘP 13

Pokochać na nowo? ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ W obliczu owych zjawisk społecznych wszechobecny relatywizm skłania nas do tego, byśmy przyzwyczaili się do rozpadu związków małżeńskich bez brania pod uwagę cierpienia, trudności finansowych, ekonomicznych, psychologicznych i duchowych, jakie on wywołuje. Rozwód narusza całą antropologiczną strukturę rodziny, a wraz z nią warunki konieczne do szczęścia, które trzeba zdefiniować na nowo. Celem tej książki jest pomoc osobom rozwiedzionym, niezależnie od sytuacji, w jakiej się znajdują, w ponownym odnalezieniu ludzkiego powołania do miłości po tym, jak ponieśli porażkę w małżeństwie powołania do życia po rozstaniu tak morderczym dla duszy. Chodzi o to, by na nowo określić samego siebie w stosunku do małżonka, dzieci i otoczenia. Jednakże wielu autorów książek z zakresu psychologii 10 rozumie pod tym pojęciem zbudowanie nowego życia z innym partnerem, zamknięcie rozdziału, załatwienie śmierdzącej sprawy, choćby była ona jeszcze zupełnie świeża, za pomocą dobrego, bezbolesnego rozwodu. Zbyt rzadko mówią oni o dzieciach, o współmałżonku, który odszedł lub został porzucony, a prawie nigdy o wybaczeniu! Kiedy jest się osobą rozwiedzioną, która cierpi, bo miłość zawiodła, bo choć próbowało się wszystkiego i tak doszło do rozstania, to jak w takiej sytuacji odnaleźć powołanie do miłości, skoro jest ona podstawą szczęścia? Rozpocząć pospiesznie nowy związek, by znaleźć miłość, która zrekompensuje poprzednią porażkę? To nie takie proste! Pokochać na nowo i w inny sposób tego, który mnie zranił, tak jak powinno się kochać wroga? Czy wypełnienie Ewangelii mó- 10 Na przykład: Patrick Estrade, Revivre après une séparation, Alpen Éditions, Monako 2007, albo Yves Le Corre, Divorcer sans se détruire, Édition de l Atelier, Ivry-sur- -Seine 2009. 14

wiącej nam o miłości nieprzyjaciół jest naprawdę możliwe? Czy miłość do osoby, z którą zbudowało się nowy związek bez uwzględnienia innych pierwszego małżonka i dzieci może dać pokój i czyste sumienie? Cóż to za niewyobrażalny paradoks, że osoba w separacji lub rozwiedziona wyznająca wiarę chrześcijańską powinna kochać nieobecnego współmałżonka! Czy nie jest to iluzja kłócąca się z rzeczywistością, utopia niedostępna dla nas ludzi słabych? Należałoby tu zauważyć, że rzeczywistość miłości nie zawsze jest namacalna, gdyż miłość małżeńska to nie tylko eros. Czerpie z Boga wymiar agape, by wzmocnić go siłami ducha 11 i to nie tylko w sakramencie. Jako istota ludzka złożona z ciała i ducha, rozwodnik nie jest skazany na automatyczne zaspokajanie potrzeb ciała poprzez ponowne małżeństwo. W ilu ludzkich sercach urzeczywistnia się miłość pomimo cierpienia tego sprzed rozwodu i tego po nim! W istocie, niczym u rodzącej kobiety miłość i cierpienie są ze sobą związane. To, że miłość popchnęła Zbawiciela do przyjęcia cierpienia i ofiarowania go za nas, jest typowe dla wizji chrześcijańskiej. Nie chodzi tu o to, by cierpieć, aby lepiej kochać tak jak chcieliby tego janseniści ale o to, by kochać pomimo cierpienia. Więź małżeńska w realistycznej wizji miłości ludzkiej opiera się na krzyżu jako na źródle płodności. Miłość na przekór światu sprawia, że rozwiedzeni, którzy z przyjaciół zmieniają się zwykle we wrogów, zaczynają podążać za Ewangelią mówiącą o tym, by kochać nieprzyjaciół: Słyszeliście, że powiedziano: Będziesz miłował swego bliźniego, a nieprzyjaciela swego będziesz nienawidził. A Ja wam powia- WSTĘP 11 Papież Benedykt XVI rozpoczął swój pontyfikat encykliką Deus caritas est, która wiele wyjaśnia w sprawie natury miłości. Jeszcze do niej wrócimy. 15

dam: Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują, abyście się stali synami Ojca waszego, który jest w niebie; ponieważ On sprawia, że słońce Jego wschodzi nad złymi i nad dobrymi (Mt 5,43 45). Powód, dla którego powinniśmy kochać w odmienny sposób, wynika z tego, że miłość Ojca zawsze towarzyszy nieobecnemu współmałżonkowi. Kochać to niekoniecznie znaczy tylko odwzajemniać miłość. Słyszy się: Nasz związek jest martwy!. Otóż nie, żyje on nadal w Bogu. W takim razie lepiej nie brać ślubu kościelnego!. Można stawiać miłości małżeńskiej mniejsze wymagania, ale wtedy będzie ona mniej trwała i bardziej krucha. Apostołowie reagowali podobnie: Jeśli tak ma się sprawa człowieka z żoną, to nie warto się żenić (Mt 19,10). Jakie środki zbawcze są dostępne dla osób rozwiedzionych? ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ A zatem, co pozostaje osobom rozwiedzionym, które czują się niekochane z powodu tej pustki w sercu i wymagań przytłaczających je, zamiast dodających skrzydeł, by mogły wieść życie pełne miłości, szczęścia, pokoju i wreszcie świętości, do którego wezwany jest każdy ochrzczony? Czy ci, którzy zostali zranieni w miłości lub doznali jej porażki, są tak jak to często słyszę skazani na to, by więcej nie kochać? Istnieją wyjścia ukryte w gąszczu gotowych wyobrażeń, szybkich lub łatwych rozwiązań, dróg ucieczki czy zapomnienia, które na dłuższą metę nie są zadowalające. 16

Dlatego dla wszystkich jest jasne, że wierni każdego stanu i zawodu powołani są do pełni życia chrześcijańskiego oraz doskonałej miłości 12. Jestem przekonany, że rozwiedzeni, którzy zadają tyle pytań Kościołowi w ostatnich czasach, są nieświadomymi narzędziami odnowy sakramentu małżeństwa, Eucharystii, pojednania, a wreszcie chrztu, tak jak to dalej zobaczymy. Dla chrześcijanina środkami zbawczymi są w pierwszej kolejności sakramenty, w które Chrystus wyposażył swój Kościół. Trzy spośród nich są dotknięte przez dramat ponownego małżeństwa: Eucharystia, pojednanie i małżeństwo. Ale nie wszystkie sakramenty są absolutnie niezbędne, poza chrztem, który nabiera szczególnego znaczenia, gdy mowa o zbawieniu 13. Droga długa, lecz pewna Nie da się znaleźć w jeden dzień rozwiązania dla bolesnych problemów, jakie niesie ze sobą rozwód. Niezależnie od sytuacji osób rozwiedzionych, muszą one przejść drogę przez żałobę, dokonać stopniowej przemiany, cierpliwie trwać w obliczu zaistniałej sytuacji. 12 Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, pkt 40, w: Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, tekst polski, nowe tłumaczenie, Pallottinum, Poznań 2002, s. 142. 13 Jacques Nourrissat, kapłan z diecezji Dijon od 1943 roku, od czterdziestu lat towarzyszy rozwiedzionym wiernym, żyjącym w nowych związkach lub samotnie. Podkreśla on szczególnie wartość duszpasterstwa odnowy chrztu dla tych wiernych. O jego doświadczeniach opowiada książka Fidèles jusqu à l audace. Divorcés remariés: une chemin nouveau dans l Église, Salvator, Paryż 2008. WSTĘP 17

ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ To właśnie dlatego będziemy widzieć w rozwodnikach przede wszystkim osoby ochrzczone, wezwane do doskonałego wypełnienia chrztu w wielu rozmaitych okolicznościach, w których się znajdują. Ich zranienie jest wystarczająco poważne, żeby nie pomijać go milczeniem, a jeśli wielu z nich wzdraga się przed przypominaniem sobie ran przeszłości, co doskonale rozumiemy, ich uzdrowienie wywołuje takie wyzwolenie a często mogłem to obserwować podczas prowadzonych przeze mnie rekolekcji dla osób rozwiedzionych że rezygnacja z niego uczyniłaby ich drogę o wiele cięższą. Inny sakrament sakrament pojednania przyczynia się do uleczenia małżonków w separacji, a miłosierdzie i wzajemne wybaczenie przyniosą ulgę sumieniu rozwiedzionych będących w nowym związku. Wybaczenie zawsze oznacza miłość! Następnie, jak zawsze interesować nas będzie myśl Pana i to, czego naucza w Ewangelii, a skoro tyle zostało powiedziane o Jego słowach potępiających rozwód, dobrze by było uporządkować liczne do nich komentarze, byśmy mogli wzrastać w prawdzie. Poza tym pochylimy się nad kwestią wierności, będącej odbiciem wierności Boskiej, która stanowi fundament nierozerwalności małżeństwa. Czy jest ona brzemieniem, czy źródłem siły dla osób rozwiedzionych? Eucharystia, na której skupia się uwaga osób rozwiedzionych będących w ponownym związku, znajduje się w samym sercu rzeczywistości małżeństwa. Ale życie Eucharystią przybiera różne oblicza. Ponadto, dzieci owoce małżeństwa i to wcale nie najmniej ważne jako pierwsze zostają dotknięte przez rozwód. Należy pilnie zająć się propagowaniem sprawiedliwej postawy wobec nich. Jak zapewnić im rozwój i przekazać wartości, które dałyby się pogodzić z ich własną raną? Odbudować rodzinę ale za jaką cenę? Wychowywać dzieci samotnie ale na kim się oprzeć? Życie skłania do tego, by iść dalej, a objawienie chrześcijańskie ma wiele do przekazania na wszystkie te tematy. 18

Zawsze kochać Skoro samotna osoba rozwiedziona jest wezwana do tego, by kochać nieobecnego małżonka, to powołana jest do miłości przekraczającej samą siebie. Jeśli zawarła nowe małżeństwo, to wezwana jest do tego, by kochać jeszcze bardziej i przeżywać tę samą miłość, co w pierwszym sakramencie, skierowaną ku osobie, z którą żyje 14. Tak samo rozwiedzeni żyjący w ponownym związku, którzy wybrali wstrzemięźliwość, wezwani są do miłości przeobrażonej w miłość czystą i wstrzemięźliwą agape sióstr i braci. Spowodowana klęską miłości, zranieniem miłości, sytuacja osoby rozwiedzionej niezależnie od tego, czy dochowała ona wierności, czy nie podlega mimo wszystko prawom miłości, o ile taka osoba potrafi i czuje się zobowiązana do tego, by umiejscowić się na innej, chrześcijańskiej płaszczyźnie płaszczyźnie związanej z agape, polegającej na wierności małżonkowi, który odszedł, na przyjaźni z nowym partnerem w poszanowaniu pierwszego związku. Czy jest to nierealne, czy osiągalne dzięki łasce Bożej? Ową łaskę otrzymujemy właśnie w sakramencie małżeństwa jeden jedyny raz, lecz z całą mocą i poprzez jego nierozerwalność może ona sprawić, że takie szaleństwo stanie się możliwe. Jak stawiać wysokie wymagania i nie wykluczać tych, którzy nie są w stanie im sprostać, skoro nie żyjemy wśród abstrakcyjnych idei, lecz konkretnych ludzi, wrażliwych i ubogich? Na tym właśnie polega 14 Alain Mattheeuws posuwa się aż do stwierdzenia, że rozwodnik w ponownym małżeństwie przeżywa pierwszy sakrament w nowym związku, uznając, że jego pierwszy współmałżonek istnieje w drugim i że Bóg pozostaje wierny pierwszemu i jedynemu sakramentowi w: La théologie du sacrement du mariage dans la pastorale des fidèles divorcés remariés, konferencja z 15 stycznia 2007 roku, cyt. w: Fidèles jusqu à l audace..., s. 107. WSTĘP 19

wyzwanie stojące przed duszpasterstwem osób rozwiedzionych. Przyjmować bez ukrywania prawdy, okazywać miłosierdzie i towarzyszyć w drodze do większej miłości i świętości. Żyć dzień po dniu po to, by wypełnić nieco później wielki zamysł Ojca wobec ludzi: kochać już teraz, by kiedyś kochać wiecznie. Łaskawość i wierność spotkają się ze sobą, ucałują się sprawiedliwość i pokój (Ps 85,11). ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ 20

ROZDZIAŁ 1 OCHRZCZENI W KOŚCIELE Miłość to wtedy, gdy różnice już nie dzielą. Jacques de Bourbon-Busset Słowo rozwiedziony obejmuje zbyt wiele odmiennych sytuacji, trzeba więc zatroszczyć się o ich sprecyzowanie i o wyszukanie różnych rozwiązań, które mogą im odpowiadać według porządku zgodnego z łaską. Osoby rozwiedzione są przede wszystkim dziećmi Bożymi na mocy chrztu, kochanymi przez Boga bez wyjątku równymi, ale nie podobnymi. Bardzo różne sytuacje Niektóre osoby żyją obecnie w separacji koniecznej ze względu na zbyt duże trudności w życiu małżeńskim, które zagrażały być może 21

ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ integralności fizycznej czy moralnej ich własnej lub też ich dzieci. Kościół od dawna jest świadomy konieczności separacji w okolicznościach, które są zbyt bolesne lub zbyt trudne do zniesienia. Inna sytuacja to taka, gdy separacja skończyła się rozwodem wbrew woli osób zainteresowanych. Przystały one na rozwód lub się na niego zdecydowały, by uporządkować sprawy materialne. Mogły też go pragnąć, aby uniknąć jeszcze większej traumy, aby położyć kres niedającej się znieść sytuacji lub ochronić godność osobistą i wielkość małżeństwa. Czasami stają się od tego czasu sceptyczne wobec wartości związku małżeńskiego, żywią nieufność do płci przeciwnej. Niektóre osoby być może po rozwodzie pragną wciąż żyć w wierności sakramentowi małżeństwa i nadal otaczają współmałżonka modlitwą i miłosierdziem. Inne być może zastanawiały się nad złożeniem wniosku o stwierdzenie nieważności małżeństwa (nie mówi się unieważnienie). Taki akt stwierdziłby nieważność sakramentu na początku powstania więzi. Być może osoby te słusznie wahały się wykreślić w ten sposób część swojego życia i chciały uniknąć udzielania dzieciom skomplikowanych wyjaśnień. Niektórzy są po rozwodzie i choć nie zawarli jeszcze nowego związku, to nie wykluczają z góry ułożenia sobie życia na nowo, jeśli pewnego dnia pojawi się taka możliwość. Rozważają też czasem lub też zawarli już małżeństwo z osobą rozwiedzioną i wywołuje to całą serię pytań o ten pierwszy związek ich partnera. Być może w rzeczywistości żyją w konkubinacie i nie daje im to spokoju. Lub jeszcze inaczej wykonali już ten krok i zawarli ponowne małżeństwo, nie bez wahania czy też nie zawsze po gruntownym prze- 22

myśleniu konsekwencji dla ich wiary chrześcijańskiej, i teraz cierpią z powodu poczucia wykluczenia niektórzy określają się jako ekskomunikowani. Pan bierze nas takimi, jacy jesteśmy, by poprowadzić nas dalej. Widzimy zatem Jezusa spotykającego Samarytankę żyjącą z piątym mężem i objawiającego jej żywą wodę wiary (zob. J 4,17), cudzołożnicę, której pozwala odejść ku nawróceniu (zob. J 8,11), Zacheusza decydującego się naprawić wszystkie wyrządzone krzywdy (zob. Łk 19,8), Marię Magdalenę grzesznicę, która stanie się czysta (zob. Mk 16,9), dobrego łotra, który jako pierwszy wejdzie do raju (zob. Łk 23,41). O nikim więc nie zapomina i, jak mówi św. Paweł, gdzie jednak wzmógł się grzech, tam jeszcze obficiej rozlała się łaska (Rz 5,20). Każdej sytuacji życiowej odpowiada więc zaproszenie do świętości i szczęścia, co prowadzi nas do tego samego celu, ale nie bez konieczności zaprowadzenia pewnego porządku. Spróbujemy stworzyć pewną typologię tych różnorodnych sytuacji. W zależności od podejścia do kwestii ponownego małżeństwa. oboje nie zawierają nowego małżeństwa, pozostają wierni swej więzi małżeńskiej (ewentualnie orzeczenie o nieważności małżeństwa i ponowny ślub); jedno z małżonków dochowuje wierności, jego współmałżonek ponownie bierze ślub lub żyje w konkubinacie, zaś druga osoba rozwiedziona pozostaje sama, gotowa do pojednania czy podjęcia wspólnego życia; osoba rozwiedziona żyje w nowym związku: to ona doprowadziła do rozwodu lub przeciwnie została porzucona ; ponownie zawiera małżeństwo ze względu na dzieci bądź też nawróciła się na wiarę swego chrztu już po tym, jak związała się z nowym partnerem. OCHRZCZENI W KOŚCIELE 23

Jan Paweł II, który zrozumiał wiele istotnych rzeczy dotyczących małżeństwa i seksualności, rozróżnia cztery kategorie w punkcie 84 Adhortacji Familiaris consortio : ci, którzy szczerze starali się uratować pierwsze małżeństwo i zostali niesprawiedliwie porzuceni; ci, którzy z własnej, ciężkiej winy zniszczyli kanonicznie ważne małżeństwo; ci, którzy zawarli ponowny związek ze względu na wychowanie dzieci; ci, którzy, będąc w nowym związku, są często w sumieniu subiektywnie pewni, że ich poprzednie, nieodwracalnie zniszczone małżeństwo, nigdy nie było ważne. Można również sporządzić inny podział dotyczący tylko osób rozwiedzionych będących w nowym związku małżeńskim lub konkubinacie, w zależności od rozwiązań, jakie można rozpatrzyć dla ich sytuacji: życie w czystości jak brat z siostrą (co zakłada pewną siłę moralną i mocną wiarę rozwiązanie to otwiera drogę do sakramentu pojednania i Eucharystii); ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ separacja kończąca się ponownym małżeństwem lub konkubinatem (problem dzieci z drugiego małżeństwa); uznanie nieważności i możliwość wzięcia nowego ślubu kościelnego; nieuregulowana sytuacja osób żyjących w nowym związku (bez dostępu do sakramentów). Na koniec, możemy wyróżnić pięć możliwości w zależności od rodzajów miłości stanowiącej punkt odniesienia dla refleksji zawartych w tej książce. Po pierwsze, czy nieudana miłość związana jest z nie- 24

ważnością sakramentu? Moglibyśmy powiedzieć bardziej właściwie: z uznaniem nieważności. Wychodząc od odpowiedzi na to pytanie, musimy określić jeszcze, czy mamy do czynienia z nowym małżeństwem, czy nie. Życie Ponowne małżeństwo w samotności Nieważność małżeństwa Miłość braterska Miłość małżeńska Ważność małżeństwa Miłość w samotności Przyjaźń małżeńska przy zachowaniu wstrzemięźliwości jeśli nie, to cudzołóstwo W ten sposób pojawia się perspektywa przeżywania miłości w różnych, mniej lub bardziej kompletnych formach. Tylko ponowne małżeństwo przy jednoczesnej ważności pierwszego związku i bez zachowania wstrzemięźliwości stawia małżonków w obliczu miłości cudzołożnej, wynikającej z trwałości pierwszej więzi i skonsumowania kolejnego związku. W pozostałych przypadkach dająca szczęście równowaga jest możliwa, choć niekiedy wymaga spełnienia pewnych warunków: wstrzemięźliwości rozwiedzionych w ponownym związku lub wiernej miłości nieobecnego współmałżonka. Miłość i rozdzielenie Miłość nabrała tak sentymentalnego, zaborczego i niszczącego odrębność partnerów charakteru, że z trudem wyobrażamy sobie, co niesie ze sobą, gdy jest bardziej dobrowolna, ofiarna i oparta na wzajemnym szacunku i na zachowaniu odrębności partnerów. Dobrze jest sięgnąć po obrazy, które ukażą, co znaczy kochać na odległość czy nawet po odrzuceniu przez drugą osobę. OCHRZCZENI W KOŚCIELE 25

Odwołując się do przykładów z życia mamy tu matkę i dziecko, które odeszło, czasem nie okazując należytej wdzięczności; żonę więźnia (ile kobiet doświadczyło miłości wobec małżonka wywiezionego do Niemiec w latach czterdziestych); wdowy i wdowców trwających po śmierci współmałżonka w bardzo pięknej wspólnocie pomimo rozdzielenia nieodwracalnego, lecz uszlachetnionego dzięki szczęśliwym wspomnieniom. Z kolei rozłąka po rozwodzie jest przyczyną grzesznego, złego zerwania, przynoszącego kolejne zranienia i bolesne wspomnienia, a jednak niewykluczającego pojednania i sublimacji w duchu miłości agape. Odwołując się do przykładów z dziedziny duchowości w Piśmie Świętym aż roi się od przypadków zerwania przymierza, po których następuje wezwanie do zaufania i odnowienia więzi. Częstokroć Bóg Izraela stwierdza niewierność swych dzieci i od nowa proponuje swoją miłość i przymierze Adamowi po jego winie, Noemu po potopie, Abrahamowi po jego tułaczce, Aaronowi po bałwochwalstwie, Jakubowi po jego wybrykach, Dawidowi po jego skrusze, Ozeaszowi po nieszczęśliwych doświadczeniach małżeńskich: ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ Pan rzekł do mnie: Idź! Pokochaj jeszcze raz kobietę, która innego kocha i cudzołoży. Tak miłuje Pan synów Izraela, choć się do bogów cudzych zwracają i lubią placki z rodzynkami (Oz 3,1). Mój lud jest skłonny odpaść ode Mnie ( ). Jakże cię mogę porzucić, Efraimie, i jak opuścić ciebie, Izraelu? Jakże cię mogę równać z Admą i uczynić podobnym do Seboim 1? Moje serce na to się wzdryga i rozpalają moje wnętrzności. Nie chcę, aby wybuchnął płomień mego gniewu (Oz 11,7 9). 1 Adma, Seboim wchodzące w skład Pentapolis miasta zniszczone razem z Sodomą i Gomorą, por. Rdz 10,19. 26

W Ewangelii ojciec z przypowieści o synu marnotrawnym wygląda z daleka, cierpliwie i w milczeniu wyczekuje niewdzięcznika, gotowy, by na nowo okazać mu swą miłość: A gdy był jeszcze daleko, ujrzał go jego ojciec i wzruszył się głęboko; wybiegł naprzeciw niego, rzucił mu się na szyję i ucałował go (Łk 15,20). Wbrew pozorom oczekiwanie na współmałżonka czasem jest uzasadnione, ale należy przy tym wziąć pod uwagę rzeczywistą sytuację, konsekwencje ponoszone przez dzieci i swoją równowagę osobistą. Post w relacjach małżeńskich może być pojmowany jako post, o którym mówi nam Jezus: Lecz przyjdzie czas, kiedy zabiorą im pana młodego, a wtedy będą pościć (Łk 5,35). Bynajmniej nie zabija to relacji. Post w kontaktach między małżonkami nie wyklucza istnienia ich więzi małżeńskiej. Pan jest nieobecny od czasu wniebowstąpienia, przez co zachęca nas do nawrócenia, do miłości tego, co niewidoczne. W życiu duchowym mówi się o drodze oczyszczenia następującej po drodze oświecenia, a która prowadzi do drogi zjednoczenia, do miłości agape przychodzącej po miłości eros. Ta droga oczyszczenia jest pełna ciemności i cierpień, ale również wiary, nadziei i miłości. Oznaki miłości Nie ma miłości, są tylko dowody miłości. André Malraux Dobrze wiemy, jak nadwyręża zaufanie to, kiedy ktoś utrzymuje, że kocha, a tego nie okazuje. List św. Jakuba mówi jasno: Tak też i wiara, jeśli nie byłaby połączona z uczynkami, martwa jest sama w sobie (Jk 2,17). OCHRZCZENI W KOŚCIELE 27

ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ Kochać współmałżonka w łasce chrztu świętego to szanować małżeńskie zobowiązania. Być wiernym czemuś oznacza właśnie wypełnić zobowiązania. Być wiernym komuś to pokazać, że uczucia się nie zmieniają. Minimalną podstawą miłości jest szacunek. W jaki sposób możemy o nim mówić bądź myśleć? Znajdziemy go zawsze wśród oznak miłości: w miłosierdziu, modlitwie, współczuciu, pielęgnowanej przyjaźni, relacjach z rodziną ze strony współmałżonka i w wypełnianiu zobowiązań finansowych. Kochać dzieci to wychowywać je w wierności pierwszej miłości, której są owocem! To uznać prawo dzieci do miłości, mądrości, zapobiegliwości, oddania, prawdy i w dogodnym dla nich czasie do wybaczenia i uszanowania dobrych wspomnień, jakie mogą mieć. Jak mówić im o współmałżonku? Dla dobra dzieci trzeba pozwolić na normalną opiekę i obecność drugiego rodzica. Kochać siebie to w przypadku osób rozwiedzionych żyjących samotnie kochać czystość, do której jest się zobligowanym, nosić obrączkę i czuć się nadal mężem czy żoną; w przypadku rozwiedzionych mieszkających z nowym partnerem zmierzyć się z przeszłością, by ją oczyścić, dążyć do pojednania, rozważyć możliwość życia w czystości w nowym związku. Kochać Boga to modlić się za współmałżonka, którego opuściliśmy lub który nas opuścił, przyjmować Komunię w jego intencji, odnawiać w swoim sercu sakrament małżeństwa w rocznicę jego zawarcia jako wyraz wierności trzeciemu partnerowi tworzącemu małżeństwo, którym jest Pan 2! 2 We Wspólnocie Matki Boskiej Przymierza, działającym we Francji ruchu osób rozwiedzionych, które wybrały wierność nieobecnemu współmałżonkowi, zaleca się odnowienie sakramentalnego tak w dzień rocznicy ślubu. 28

Po dwudziestu trzech latach wspólnego życia nasz dom, w którym dorasta czwórka dzieci, został spustoszony przez nawałnicę separacji, potem rozwodu, a następnie ponownego małżeństwa tej, która w oczach Boga niezależnie od naszej obecnej sytuacji życiowej pozostaje moją żoną i dla której nadal jestem mężem. Te lata zawirowań, prób, cierpień pozwoliły mi wzrastać w wierze, nadziei i miłości tych mocach chrztu, które tak często pozostawiamy ukryte w głębi naszych serc. Sébastien Wesele w Kanie Galilejskiej Realia ludzkiej miłości są takie, że wina z Kany może zabraknąć. Pożycie małżeńskie nigdy nie było tak wysoko cenione jak dziś, dzięki wielowiekowym wysiłkom Kościoła, by uznać wartość związku małżonków, źródła szczęścia pary małżeńskiej, jak i całej rodziny, w porównaniu do samego rodzicielstwa, które już od starożytności cieszyło się większym uznaniem. Młodzi nadal wymieniają w sondażach małżeństwo i rodzinę jako podstawy szczęścia, jak się wydaje, coraz mocniej je idealizując. Oczekiwania wobec małżeństwa są bez wątpienia wygórowane, wyidealizowane i nie biorą pod uwagę słabości, usterek, grzechów, które nieodmiennie w nim tkwią. Uczucie miłości stało się dla wielu jedyną siłą napędową życia małżeńskiego, co łączy się zarazem z zaniedbaniem woli, wysiłku, cierpliwości i daru z siebie, na rzecz rozwoju osobistego, harmonii seksualnej i wspólnoty interesów. Upadki są liczne, w tym i zdrady, co nie znaczy, że Pan nie może OCHRZCZENI W KOŚCIELE 29

ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ im zaradzić, gdyż życie chrześcijańskie, w rzeczy samej, składa się ze wzlotów i upadków. Rozwiedzeni ukazują poprzez swoje historie, że małżeństwo to przygoda pełna wiary i nadziei, ale wymagająca bardzo dużo delikatności. Świadczą o tym liczne zasadzki, których nie brak na jego drodze. Wszyscy małżonkowie przechodzą i poznają próby, jakie niesie ze sobą miłość małżeńska. Gdy harmonia zasadza się raczej na wierności i nadziei niż na miłości i dobrym samopoczuciu odczuwanym w danej chwili, łatwiej przechodzi się etapy tej drogi krzyżowej, będącej uświęcającym doświadczeniem wspólnego życia. Możemy nawet posunąć się do stwierdzenia, że chwilowa bądź definitywna rozłąka stanowi czasem integralną część życia małżeńskiego, tak jak w przypadku miłości człowieka do Boga jakże często przychodzą momenty, kiedy człowiek odrzuca Jego upodobanie. Należy zresztą przypomnieć, że małżeństwo odnosi się jedynie do doczesności i nie ma wiecznej mocy, ponieważ ustaje z chwilą śmierci 3. Wielu chrześcijan czuje się złączonych małżeńskim węzłem na całą wieczność na kształt wiecznego kapłaństwa wszystkich ochrzczonych. Małżeństwo pozostaje rzeczywistością poprzedzającą nastanie królestwa i nie może być przeniesione do raju, będąc jedynie bardzo powszechnym i uprzywilejowanym sposobem uświęcenia się na tym świecie, pomimo tego, iż więź małżeńska przemieniona i niewyłączna odnajdzie pełnię swego znaczenia podczas paruzji. 3 Codex iuris canonici. Kodeks prawa kanonicznego, kan. 1141, Pallotinum, Poznań 1984, s. 457. 30

SPIS TREŚCI Przedmowa................................................. 5 Wstęp..................................................... 9 1. Ochrzczeni w Kościele.................................... 21 2. Zranienia rozwodu i ich uleczenie........................... 43 3. Wybaczenie............................................. 65 4. Rozwód w Ewangelii...................................... 81 5. Czy wierność jest jeszcze możliwa?.......................... 99 6. Eucharystia, tajemnica rozwodu...........................131 7. A co z dziećmi?..........................................147 Podsumowanie.............................................165 Pytania i odpowiedzi........................................169 Aneksy...................................................177 Bibliografia...............................................193 SPIS TRESCI 195

Ostatnio w serii ukazały się: SŁUCHANIE JAKO SZTUKA OBECNOŚCI John Eldredge, Dzikie serce. Tęsknoty męskiej duszy Archibald D. Hart, Adrenalina a stres Henry Cloud, John Townsend, Mamo, to moje życie Archibald D. Hart, Rozwód. Jak ratować dzieci Claudio Risé, Sztuka ojcostwa Diane Purper-Ouakil, Mali tyrani Muriel Mazet, Zranione dziecko Henry Cloud, Reguły sukcesu Martin Rovers, Uzdrowić miłość Heinz-Peter Röhr, Narcyzm zaklęte ja John Townsend, Kto nam zatruwa życie? Xavier Lacroix, Naucz mnie żyć. Esej o ojcostwie Archibald D. Hart, Catherine Hart-Weber, Depresja nastolatka Stephen Arterburn, Mężczyźni i ich sekrety John Eldredge, Droga dzikiego serca Hans Morschitzky, Lęk przed porażką Henry Cloud, John Townsend, To nie moja wina Sharon Jaynes, Marzenia kobiety Johannes Thiele, Zmień swoje życie John Eldredge, Dziennik pokładowy Chris Thurman, Kłamstwa, w które wierzymy Björn Süfke, Krajobraz męskiej duszy Marshall J. Cook, Oswoić lęk John Towsend, Recepta na miłość John Trent, Larry K. Weeden, Błędne koło rozwodów Marilyn Meberg, Kobieta i utracona miłość Max Lucado, Wieloryb nie może latać. O sztuce stawania się sobą Xavier Lacroix, Małżeństwo Pat Gelsinger, Tajniki żonglerki. Jak znaleźć równowagę między pracą, wiarą i rodziną? Christiane i Alexander Sautter, Gdy opadną maski. Terapia związków Henry Cloud, Poszukiwana poszukiwany. Poradnik dla singli Manfred Lütz, Szaleństwo! Leczymy nie tych, których trzeba Max Lucado, Potwór w szafie. Jak jutro bać się mniej niż dzisiaj Lisa M. Hendey, Mama na pełen etat Sara Savage, Eolene Boyd-MacMillan, Konflikt w relacjach Stephen Arterburn, Debra Cherry, Jak nakarmić pragnienia Philippe Gutton, Vincent Villeminot, Usłyszeć, czego nastolatki nie mówią Antonello Vanni, Ojcowie obecni dzieci szczęśliwe Marie-France Hirigoyen, Molestowanie moralne Simone Pacot, Droga wewnętrznego uzdrowienia Florence d Assier de Boisredon, Słuchanie jako sztuka obecności Paolo Scquizzato, Kłamstwo iluzji. Siedem grzechów głównych. 196 Między duchowością a psychologią

ROZWIEDZENI WCIĄŻ KOCHAJĄ 2