1 STRÓJ ORAWSKI Dokumentacja stroju ludowego zaczyna się w całej pełni dopiero wraz z początkami fotografii, a więc u schyłku XIX stulecia. Wcześniejsze świadectwa istnienia tej tak ważnej dziedziny kultury chłopskiej to pojawiające się dość przypadkowo tematy czy wątki w przedstawieniach plastycznych, a więc w malarstwie, grafice, rzeźbie itp. Podobnie nieliczne są źródła pisane i dopiero w XIX wieku sporo uwagi temu zagadnieniu zaczynają poświęcać zarówno ludoznawcy jak i krajoznawcy. Niewiele regionów Polski może się poszczycić takim zapisem" kostiumologicznym jak Polska Orawa: znajduje się on w zabytkowym kościec w Orawce, wsi położonej nad potokiem Czarna Orawa, wśród wzniesień Działów Orawskich. Wnętrze tej zabytkowej świątyni wzniesionej w XVII stuleciu pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela zdobi unikatowa polichromia należąca do typu tzw. Biblii ubogich" 1. Dla niepiśmiennych wiernych było to, obok głoszonego z ambon Słowa Bożego, jedyne źródło informacji o Ewangelii i prawdach wiary. Wiodącym tematem polichromii jest życie patrona kościoła św. Jana Chrzciciela, jednak do szczególnie oryginalnych należy jej fragment umieszczony na parapecie chóru muzycznego. Jest to ilustracja Dziesięciorga Przykazań; każdemu poświęcone jest jedno malowidło, a bohaterowie poszczególnych scen noszą ubiory z epoki powstania tego specyficznego Dekalogu z 1711 roku 2. Nie jest to jedyna tak odległa informacja o stroju orawskim. Sporo danych dostarczają tu akta sądowe! Otóż w zeznaniach zbójników działających na Orawie nierzadko pojawiają się swego rodzaju rejestry zrabowanych przedmiotów w tym także odzieży 3. Obok wspomnianych tu najstarszych źródeł informacji o tym, w co ubierano się na Orawie dostarcza literatura krajoznawcza, materiały etnograficzne, wreszcie opracowania, wśród których do najważniejszych pozycji należy Strój Orawski" Edyty Starek wydany w 196G roku w ramach Atlasu Polskich Strojów Ludowych 4. 1 M. Bukowski, Drewniany kościół parafialny w Orawce i jego polichromia, Kraków 1935. 2 T. M. Trajdos, H. Pieńkowska, Kościoł w Orawce, red. W. Pilarczyk, Kraków 1999. 3 Należy do nich między innymi zapis zeznań harnasia Józefa Baczyńskiego (? stracony w Krakowie w 1736 roku, działający w latach 1732 1735), pochodzącego z wsi Skawicy polożonej po północnej stronie Babiej Góry; S. Szczotka, Żywot zbójnicki Józefa Baczyńskiego zwanego Skawickim, Lud, 1936, t. 34, s. 8 9. 4 E. Starek, Strój orawski, Atlas Polskich Strojów Ludowych, Romku, jak to pisać? To jest seria wydawnicza. Może Wiesiu wie. Wrocław 1966; reprint Wrocław 2010.
2 Bodaj czy nie najcenniejszym materiałem są tu także zachowane egzemplarze strojów zgromadzone między innymi w Orawskim Parku Etnograficznym w Zubrzycy Górnej i w Muzeum Etnograficznym im. Seweryna Udzieli w Krakowie. W miarę pełna dokumentacja stroju ludowego, także na Orawie, zaczyna się dopiero wraz z początkiem fotografii, a więc u schyłku XIX stulecia. Fotograficzną dokumentację stroju orawskiego ze schyłku XIX wieku i z okresu międzywojennego można znaleźć między innymi w zbiorach Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, oraz Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie 5 5 U. Janicka Krzywda, Strój ludowy na Polskiej Orawie w świetle kolekcji fotograficznej z Muzeum Etnograficznego w Krakowie, Rocznik Orawski, 2003, t. 3, s.113 123.
3 Ludowy strój orawski, podobnie jak strój każdego regionu, jest swego rodzaju odzwierciedleniem przeszłości osadniczej i historycznej terenu, wszelkich zachodzących tu zmian i wpływów. Tak więc obok elementów rdzennie polskich w ubiorze tutejszych mieszkańców dużo miejsca zajmują motywy ogólnokarpackie, związane z żywiołem wołoskim, dalej wpływy słowackie, węgierskie czy nawet niemieckie. Ma on wiele cech wspólnych ze strojem górali z Beskidów Zachodnich (na przykład portki, cucha, nakrycia głowy w ubiorze męskim), oraz ze strojem noszonym na Dolnej Orawie (na przykład zdobiąca męskie spodnie czarna parzenica pętlicowa, kobiece koszule z bufiastymi rękawami, długimi do łokcia). Pomiędzy strojami noszonym i przez mieszkańców poszczególnych wsi orawskich występowały pewne, niewielkie różnice, dotyczące głównie kolorystyki i zdobienia. Tak na przykład przypory spodni w obu Lipnicach zdobiły kółeczka z czerwonego sukna naszyte w formie aplikacji, a nie pętlica wykonana z czarnej tasmy, jak w pozostałych wsiach orawskich. W Harkabuzie, Piekielniku i Podszklu stroje, zarówno męskie (np. parzenice), jak i kobiece (zdobienie gorsetów)miały wiele cech podhalańskich 6. Największy rozkwit stroju przypada na Orawie na II połowę XIX wieku. Był to okres znacznego wzbogacenia się mieszkańców Górnej Orawy, a co za tym idzie wzmożonych wędrówek handlowych na odległe nieraz targi i jarmarki. Posiadana gotówka umożliwiła w większym stopniu niż to miało miejsce do tej pory uzupełnianie stroju o elementy produkcji fabrycznej, korzystanie z fabrycznych materiałów i ozdób. Już jednak pierwsze ćwierćwiecze naszego stulecia przyniosło tu zubożenie tradycyjnego stroju, a następujące szybko przemiany kulturowe zaczęły się między innymi w sięganiu po ubiór miejski lub jego elementy. Po rozpadzie monarchii austro-węgierskiej, której częścią była Orawa i po zamknięciu granicy w 1918 roku stopniowo ze stroju znikały wpływy słowackie i węgierskie, zaś na pierwsze miejsce zaczęły wysuwać się motywy podhalańskie. Ekspansja mody podhalańskiej na Orawę wzmogła się po roku 1918, kiedy polska część Orawy została oddzielona od dotychczasowych źródeł zaopatrywania się w niektóre częśći stroju i niezbędne materiały 7. Zmierzch orawskiego stroju ludowego to już schyłek XIX i początek XX wieku. Autor artykułu Lud polski na Orawie (podpisane: ksiądz - pseudonim), opublikowanego w Gazecie Podhalańskiej tuż przed wybuchem I wojny światowej biadał, że znika on powoli z krajobrazu orawskich wsi. 6 E. Starek, Strój orawski..., s. 16. 7 Z. Szewczyk, Tradycyjny strój ludowy na Orawie, 2. poł. XX wieku, rkp, kart: 13, Archiwum Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie, nr arch. I/3490
4...kazdo dziedzina miało swój ubiór. Chłopi swoje portki, prócniki i cuzki, baby swoje sukni, prócniki, letace, kosicki i smatki 8. Biada, że zwłaszcza dziewczęta nie chodzą już w stroju, który pamięta z dzieciństwa, kiedy to występowały w biołych kosulach po łokcie, w kwiaciastych prócnikach, bez smatki Chłopi najbardziej zepsuci w Lipnicach. Tam na parobku w niedziele ani nie widać portek, ale pantalony, nie cuzki, ale kabaty 9. Schyłek okresu międzywojennego przyniósł prawie zupełny zanik tradycyjnego ubioru; przetrwał jeszcze do lat 60. XX wieku wśród ludzi starszych, oczywiście wyłącznie we fragmentach. Obecnie funkcjonuje on głównie wśród zespołów regionalnych, a sporadycznie jako strój odświętny używany podczas uroczystości kościelnych (na przykład procesje) i rodzinnych. Tradycyjny strój orawski, podobnie jak miało to miejsce w innych regionach, bazował przede wszystkim na materiałach wytwarzanych na tym terenie. Dominująca tutaj jeszcze w początkach XIX wieku gospodarka pasterska dostarczała wełny na sukno i skór na kożuchy, pasy, kierpce. Dawne tradycje miała też uprawa lnu i związana z nią produkcja plótna.. Szczególny rozkwit tego rzemiosła nastąpił w połowie XIX wieku. Trudniły się nim wtedy nieomal wszystkie wsie Górnej Orawy.. Tkano płótna lniane, bawełniane i lniane z dodatkiem bawełnianej przędzy kupowanej na Węgrzech, tzw. pamłoki 10. Płótna domowej roboty farbowano i zdobiono przy pomocy drukowania czyli odbijania wzoru metodą batikowania. Przeważały tkaniny w ciemnych kolorach o drobnym, białym wzorze. Materiał taki nosił nazwę tłoczeliny. Głównym ośrodkiem farbiarskim była słowacka wieś Slanica (słow. Slanica) ale drukowano też materiały w Dubowie pod Orawskim Zamkiem (słow. Oravský Podzámok), w Trenczynie (slow. Trenčin), a także w Bobrowie (slow. Bobrov) i Chochołowie 11. Na terenie obecnej polskiej Orawy farbiarnie były w Lipnicy Małej i Wielkiej oraz w Orawce, gdzie do dzisiaj w pobliżu kościoła stoi budynek farbiarni w osiedlu nazywanym Do farbierzy. Tę ostatnią założył, około 1690 roku, jako pierwszą farbiarnię na 8 Lud polski na Orawie (podpisane: ksiądz - pseudonim), Gazeta Podhalańska 1914, nr 3, s. 1. 9 Lud polski na Orawie..., s. 2. 10 M. Gotkiewicz, O płóciennikach na Górnej Orawie, Lud, 1954, t. 61, s. 626 634. 11 Z. Rak, Ludowe druki na płótnie z Podtatrza, Zakopane 2008, s. 54 55.
5 Orawie, Bernalák ze Slanicy 12. W XIX stuleciu znana była też farbiarnia w Lipnicy Wielkiej, gdzie płótna farbowało głównie Chyżne, Jabłonka, Podwilk i Zubrzyca. Mieszkańcy Piekielnika nosili płótno do farbowania do Rabki lub do Dolnego Kubina (slow. Dolný Kubín). Szyciem poszczególnych części stroju zajmowali się miejscowi krawcy; odzież męską jak portki sukienne, gunie, kurtki szyli mężczyźni. Oni też zdobili te części ubrań haftem. Ubiory kobiece sporządzały szwaczki, a wiele kobiet wykonywało poszczególne części stroju swojego i dzieci we własnym zakresie. Kupowano przeważnie jedynie dodatki do stroju jak chustki, korale, guzy do gorsetów i męskich kamizelek. Koniec XIX wieku przyniósł wypieranie tych tradycyjnych materiałów przez tańsze wyroby fabryczne jak: perkale, tkaniny wełniane, na przykład tybet. Dawne tłoczeliny zastąpiono fabrycznym odpowiednikiem zwanym turczaniną. Był to rodzaj gęsto tkanego kretonu z identycznym rodzajem wzoru jak tradycyjne płótna zdobione batikowaniem. Kolejne zmiany przyniosły lata 30. XX wieku. Upowszechniły się wtedy jednokolorowe wełenki, z których szyto kobiece spódnice i bluzki, oraz tybet w duże wzory kwiatowe. Dawne tradycyjne tybety w drobne kwiaty i w ciemnych tonacjach zostały zastąpione w kwieciste tybety w tzw. dwie albo trzy róże, a nawet zdobione koronami o typowych dla Podhala dnach w kolorze czerwonym i zielonym 13. STRÓJ MĘSKI Strój męski mieszkańców Górnej Orawy w 2. połowie XIX wieku, a więc w okresie jego największego rozkwitu, składał się z płóciennej koszuli, spodni szytych z sukna, kamizelki, czyli prucnika. Okrycie wierzchnie stanowiła gunia, a zimą kożuch. Krój, podobnie jak zdobienie poszczególnych części odzieży zmieniał się na przestrzeni czasu. Tak więc początkowo męskie koszule miały formę tzw. poncha podłużnego (materiał złożony po długości na pół, z wyciętym, otworem na głowę i doszytymi rękawami; pod pachą wszywano ćwikieł czyli niewielki kwadrat materiału). Starszy typ koszuli miał krój poncho podłużnego. Przód i plecy stanowiły jeden płat, w około szyi nie marszczony, kołnierz niewysoki w formie oszewki, małe rozcięcie z przodu, rękawy luźne, nie marszczone dołem 14. 12 R Kantor, Farbiarnia Jana Kleina w Orawce, Orawa, 1998, t. 10, nr 36, s. 155-159. 13 Z. Szewczyk, Tradycyjny strój... 14 Tenże.
6 Koszule te były krótkie, sięgające zaledwie do pasa. Miarą długości używaną przez szwaczkę była jak głosi tradycja wysokość okna w izbie 15. Pamięć o takim pomiarze płótna na koszulę zachowała się jeszcze wśród najstarszych mieszkańców Orawy do schyłku XX wieku. Okna to były małe, to ta kosula tez nie była długa. Temu tak robili, bo te krawczynie nie miały miarki. Jak był chłop wielgi, to mu całe brzucho było widać, jak malućki, to do pasa sięgało. Młodym to nie honor było mieć dłuksom kosule 16. Nowszy typ koszul stanowiły koszule tzw. typu przyramkowego niemarszczonego o bardziej skomplikowanym kroju. Przód i plecy, krojone oddzielnie, łączyły na ramionach tzw. przyramki (prostokątny kawałek tkaniny). Kolejne dwa prostokąty tworzyły rękawy, zaopatrzone pod pachą w ćwikieł. Koszule te były już długie, zaopatrzone pod szyją w kołnierzyk, niekiedy zdobione na przodach, kołnierzu i oszewkach rękawa drobnym haftem lub fabryczną pasmanterią. W okresie międzywojennym upowszechniły się koszule typu przyramkowego marszczonego i koszule z karczkiem. Te ostatnie noszone są jako element stroju do dzisiaj. Długie koszule wpuszczano do spodni, jedynie mieszkańcy wsi Chyżne wypuszczali je w odległej przeszłości na portki i przepasywali wąskim rzemieniem 17. Pasterze jeszcze u schyłku w XIX stulecia nosili także bardzo archaiczny rodzaj koszul nazywanych wałaskimi. Szyto je po szerokości płótna. Kawałek tkaniny składano na pół, wycinano otwór na głowę z niewielkim rozcięciem z przodu i podcinano rękawy na tyle, na ile pozwoliła szerokość płótna, co sprawiało, że koszula ta była bardzo krótka - do połowy piersi. Posiadała ona szerokie rękawy, krótkie do łokcia. Jeden zaopatrzony był przy brzegu w pętelkę, drugi w sznureczek. Przy pracach na hali zawiązywano rękawy na karku, co nie krępowało ruchów rąk. Koszule te w odległej przeszłości były często wygotowane w owczym łoju, co nadawało im charakterystyczny szary kolor. Zabieg ten, znany w całych Karpatach, sprawiał, że nie przepuszczały one deszczu i chroniły przed wszelkiego rodzaju robactwem 18. Portki nie różniły się w jakiś szczególny sposób od powszechnie noszonych w Polskich Karpatach. Wykonywano je z białego sukna domowej roboty nazywanego często 15 E. Starek, Strój orawski..., s. 18. 16 Inf. kobieta, lat 78, Zubrzyca Górna, bad. ter. autorki, 1998. 17 Z. Szewczyk, Tradycyjny strój... 18 W. Jostowa, Pasterstwo na Polskiej Orawie, Wrocław-Warszawa-Krakow-Gdańsk, 1972, s.147 148.
7 wałaskim 19, zaś bogatsi kupowali tzw. sukno bystrzyckie - wyrabiane w Bystrzycy (slow. Bystrica), ktore było cieniućkie, bielućkie, masinowe, cysto wełniane 20, lub kromskie nazywane tak od miejsca nabycia: w kramach na jarmarku. Sukno fabryczne wcześniej przyjęło się na Orawie niż na Podhalu. Spodnie posiadały dwa przypory, początkowo zdobione tylko wąską czarną wypustką, podobnie jak rozcięcia na zewnętrznym szwie nogawki. Jeszcze w latach 80. XX wieku mówiono o nich portki starodawne. Na początku XX wieku w Piekielniku noszone były z kolei portki polskie wąziućkie (...) nie noszono jednak zupełnie krzesiw (określenie niewielkiej rombowatej parzenicy - UJK). Natomiast starzy ludzie nosili wówczas spodnie szersze i z czarną taśmą 21. Miejsce tego skromnego zdobienia zajęły następnie parzenice w formie pętlicowych ozdób naszyte z czarnej wełny lub taśmy. E. Starek pisze że Lipniczanie mieli przypory zdobione aplikowanymi koleckami z czerwonego sukna 22, ale cytowany przez Z. Szewczyka mieszkaniec Zubrzycy Dolnej mówi w latach 60. XX wieku o czarnych parzenicach i podaje, że u dołu nogawki była aplikacja z czarnego sukna w formie asymetrycznego rombu, a na nim dopiero aplikacje z czerwonego sukna 23. Starszy typ sukiennych spodni miał z tyłu dwa kliny (a nie z przodu jak podhalańskie) 24. Obok sukiennych portek używane były spodnie z płótna lnianego. Noszono je zanim pojawiły się spodnie sukienne, a w późniejszym okresie ubierano je niekiedy latem do pracy. Były też ubiorem chłopców; sukienne spodnie otrzymywali dopiero dorośli parobcy około 20 roku życia. Z płótna szyto też noszone pod sukiennymi spodniami gacie. Spodnie płócienne były szyte z płótna lnianego lub konopnego. Na Orawie mniej więcej od początku XX wieku zaczęto też ubierać spodnie drelichowe. Pod koniec XIX stulecia strój męski został wzbogacony przez kamizelki prucniki. Szyto je z wysokogatunkowego czarnego sukna produkcji fabrycznej. Miały prosty krój, wykładane klapy, były krótkie, zapinane pierwotnie na ozdobne, nierzadko srebrne guzy, a następnie, od końca XIX wieku, na stożkowate, białe porcelanowe guziki. Początkowo nosili je wyłącznie bogaci gazdowie. 19 Szewczyk, Tradycyjny strój... 20 Podhale. Strój, 1967, rkp., teka nr 345, Materiały z Pracowni Instytutu Sztuki PAN, Archiwum Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie, s. 84. 21 Podhale. Strój..., s. 10. 22 E. Starek, Strój orawski..., s. 40. 23 Z. Szewczyk, Tradycyjny strój... 24 Tenże.
8 Okrycia wierzchnie gunie wykonywano z ciemnobrązowego, najczęściej domowego sukna. Jeden z mieszkańców Lipnicy Wielkiej w latach 60. XX wieku wspomina cuski carniutkie,wele pięści i wele goryla (szyi) obsyto sukieneckiem corniutkim, pieknym 25. Miały archaiczny krój poncha poprzecznego (materiał złożony po szerokości na pół z wyciętym otworem na głowę tworzy rękawy, do tego doszyte są przody i tył). Według Romana Zawilińskiego (1855 1932) pod koniec XIX wieku noszono na Orawie gunie typu żywieckiego z podwyższonym kołnierzem 26. Zdobił je przy szyi i przy brzegach przodów barwny haft roślinno-geometryczny wykonany włóczką o wpływach węgierskich. Zapinano gunię na jeden duży, ozdobny guz i zaczepiany o niego łańcuszek lub wiązano wstążką. Miejsce guni już koniec XIX wieku zajęły różnego rodzaju kabaty i kurtki. Noszone były miedzy innymi bajki czyli krótkie cuski. Bajka nie zapinała się na guziki, tylko na sznurki wiązane najczęściej na kokardę 27. Nieodzownym elementem stroju męskiego był pas. Na Orawie noszono dwa rodzaje pasów. Do przytrzymywania spodni były używane długie, wąskie skórzane paski zapinane na niewielką mosiężną klamerkę. Przewlekano je przez górny obręb spodni, a następnie otaczano paskiem talię tak, że zwisał on poniżej talii popod tylek, na trzy palce szeroki i guzikami mosięznymi nabijany raz koło razu 28. Młodzi mężczyźni, a przede wszystkim pasterze, używali także szerokich pasów typu trzos, tzw. opasków. Nie były one tak szerokie i ozdobne jak podhalańskie. Zapinano je na trzy żelazne klamry. Jeszcze pod koniec XIX stulecia obowiązującą fryzurą mężczyzn były włosy długie do ramion, rozdzielone pośrodku głowy, smarowane masłem dla połysku i ochrony przed robactwem. Nakrycie głowy stanowił filcowy kapelusz z szerokim, lekko podwiniętym, rondem 25 Podhale. Strój,... s.91. 26 R. Zawiliński, Slowacy: ich życie i literatura, Warszawa 1899, s, 34-35. 27 Podhale. Strój,... s. 10. 28 Podhale. Strój,... s.84.
9...bity z sukna z wielka strzechą. Smarowali maśną świńska sloniną, migotał sie jak lakierowane buty. Jak mioł masne palce, to o kapelus (wycierał). Kapelusz był taki twardy, że mógł stanąć na niego 29. Kapelusze starszego typu posiadały wysoką główkę obwiedzioną paskiem skóry lub mosiężnym łańcuszkiem. Z kolei nowsze upodobniły się do podhalańskich. W zimie noszono szyte z sukna czapki podbite futrem. Parobcy na początku XX stulecia wiązali na szyjach jedwabne, czarne chustki nazywane maśle, uważane za szczyt elegancji i zamożności 30. Do początków XX wieku starsi gospodarze chodzili z kijami samorodkami, tzw. palicami, niejednokrotnie pięknie rzeźbionymi. Rombanic, ani broni palnej Orawiacy nie nosili. STRÓJ KOBIECY Strój kobiecy na Górnej Orawie bazował początkowo na lnianym płótnie. Koszula samodziałowa konopna albo lniana miała krój przyramkowy i była krótka, sięgająca pasa. Przód i tył koszuli pod szyją marszczono czyli układano w zbior" i wykańczano oszewką z wszytym rodzajem kryzy nazywanej rojtem. Podobnie wykańczano rękawy. Były one długie lub krótkie do łokcia: pierwsze wszywane w manszet, drugie w oszewkę, zakończoną ozdobną kryzą. Niekiedy na oszewce zawiązywano barwną kokardę ze wstążki. Spódnice nazywane na tym terenie suknie były początkowo płócienne, niebarwione. Następnie upowszechniły się tu wspomniane już tłoczeliny granatowe, rzadziej czarne, głównie z drobnym białym wzorem roślinnym. Spódnice te były szerokie, marszczone w pasie. Dla oszczędności często przodek szyty był z domowego niebarwionego płótna, a tylko część widoczną spod zapaski wykonywano z droższej tkaniny. Tłoczeliny zdobiła naszyta u dołu tasiemka. Brzeg spódnicy wykańczano fabryczną szczoteczką. Spódnice te sięgały prawie do kostek, w pasie układane były w drobne fałdy wszyte w oszewkę. Wiązane trokami na przodzie. Miejsce wiązania zasłonięte było zapaską 31. 29 Podhale. Strój,... s. 7. 30 Podhale. Strój,... s. 91. 31 Podhale. Strój,... s. 227.
10 Miejsce tego typu spódnic zaczęły z czasem zajmować suknie szyte z materiałów fabrycznych: kretonów, cienkich wełenek, tybetu, zdobione naszytymi kilkoma rzędami czarnej taśmy lub fabryczną koronką. Także one były często wykończone u dołu szczoteczką. Zdarzały się też wykończenia rojtkom czyli wąską falbanką (ok. 10-15 cm szerokości) 32. Ciekawy element stroju stanowiły spódnice szyte z białej, cienkiej tkaniny przypominającej gazę, nazywane fartuch. Był to ubiór panny młodej. Przód spódnic przykrywano zapaskami zapaśnicami. Szyto je z cienkich fabrycznych płócien, białych lub czarnych. W pasie były one suto zmarszczone, wszyte w oszewkę zakończoną długimi wiązadłami. Pod spódnicę kobiety ubierały spodnik - rodzaj halki; zamożne wkładały niekiedy po trzy i cztery naraz. Szyto je z domowego płótna, u dołu wykańczano dzierganymi ząbkami lub obszywano fabryczną koronką czy taśmą w kolorze białym. Na początku XX stulecia halki te zaczęto wykonywać z fabrycznych kretonów. Stały element stroju dziewcząt i młodych kobiet stanowiły gorsety, zwane podobnie jak męskie kamizelki, prucnikami. Szyto je z cienkiej, wełnianej tkaniny tzw. szafotu lub delinu. Była to tkanina tego rodzaju co tybet, jednobarwna lub w drobny kwiatowy wzór. Uboższe kobiety szyły tę część odzieży z innych, tańszych materiałów. Prucnik był to rodzaj stanika bez wycięcia z przodu, albo tylko z małym wycięciem Przód gorsetu zapinano na guziczki, u bogatych gospodyń nierzadko srebrne. Gorset taki zdobiła z przodu, przy szyi, dookoła wykroju na ramionach oraz u dołu naszyta czarna wełniana taśma. Ona też podkreślała krój pleców. Pod koniec okresu międzywojennego w orawskim stroju upowszechniły się sukienki, nazywane wigon, wigoń, długie do kostek, na karczku, z długimi rękawami, często pod szyją wykończone kołnierzykiem lub oszewką i zapinane na guziczki 33. Strojem starszych kobiet, a codziennym ubiorem wszystkich, był rodzaj bluzek nazywanych letacami. Letak, letac, jupka była to górna część wierzchniego okrycia kobiecego, podobnego do żakietu, uszyty z grubego materiału (...), z długimi rękawami, przykrywający biodra, a w pasie ściągany gumką, noszony dawniej na codzień przez wszystkie kobiety wiejskie, a zwłaszcza starsze 34. 32 M. Pietraszek Wnęk, Strój górali orawskich, Moja Orawa, 2007, R. 7, nr 1, s. 8. 33 T. Pacholska Łapsa, Na zubrzycką modę, Moja Orawa, 2002, R. 2, nr 2, s. 15. 34 J. Kąś, Słownik gwary orawskiej, Kraków 2011, t. A Ó, s. 527.
11 Letce były dopasowane do figury, zapinane z przodu na guziki. Posiadały długie rękawy ujęte w mankiet. W zimie dziewczęta i kobiety nosiły też kacabajki czyli szyte z sukna kurtki zapinane na srebrne lub mosiężne guzy. Ramiona przykrywano łoktusą. Był to rodzaj długiego, płóciennego szala. Na ramiona zarzucały latem lniane oktuse białe. Były to duże chusty (podobne do przescieradła) składane po przekątnej, do rogu. Jeden róg był ozdobiony haftem białym (...). Dopiero po I wojnie rozpowszechniły się odziewaczki grube chusty wełniane 35. Dziewczęta chodziły (za wyjątkiem zimy, kiedy to ubierały dla ciepła chustki) z golą głową, z włosami zaplecionymi w jeden lub dwa warkocze, ozdobione wstążką. Mężatki kok z warkocza upinany na głowie nakrywały siatkowym czepcem, na którym zawiązywały chustkę. Czepce były wykonywane na szydełku, z cienkich nici, wykańczała je szydełkowa falbanka ozdobiona dodatkowo przeplecioną przez nią wstążką, widoczna spod zawiązanej na czepcu chustki. Charakterystycznym elementem orawskiego stroju była noszona, zwłaszcza przez dziewczęta, chusteczka do nosa, złożona w trójkąt, zatknięta za pasek spódnicy, często haftowana na rogach i wykończona szydełkową koronką 36. Obuwie zarówno mężczyzn jak i kobiet stanowiły początkowo kierpce ubierane na sukienne onuce lub wełniane skarpety. W II połowie XIX wieku zaczęły się w ubiorze męskim upowszechniać buty z cholewami, o cholewie ułożonej w kostce w harmonijkę. Kobiety na święto ubierały topanki buciki z cholewkami na kilkucentymetrowym obcasie z podkówką, sznurowane. Noszono też półtopanki czyli buciki w rodzaju czółenek, na niskim obcasie, zaopatrzone w pasek z klamrą lub guzik. Ich przody zdobiły ulozone w geometryczne wzory małe dziurki 37. Buty te kupowano na jarmarkach, a także niekiedy zamawiano u miejscowych szewców. Na codzień nadal noszono kierpce. Ubiór zimowy obu płci uzupełniały kożuchy. Dużą popularnością cieszyły się tzw. kożuchy liptowskie, kupowane na targach i jarmarkach, gdyż niewielu miejscowych kuśnierzy zajmowało sie ich wyrobem. Były białe, 35 Podhale. Strój,... s. 227. 36 M. Pietraszek Wnęk, Strój górali..., s. 9. 37 M. Pietraszek Wnęk, Strój górali..., s. 7.
12 obszyte czarnym barankiem koło szyi i przy rękawach. Na plecach przeszywane były kolorową wlóczka w zygzaki 38. Ozdabiano je rownież aplikacją z kolorowej skórki. Oprócz niej ozdobę stanowiły przyszywane wzdłuż skręcane ze skóry również kolorowej cienkie rzemyki 39. Kożuchy wykonywano też na miejscu. Z ich szycia słynęła w 2. połowie XIX wieku wieś Orawka. Wykonywano je z owczych skór. Były jasnobrązowe, zdobione aplikacją z białej, cienkiej skórki. Dopasowane w pasie, z długimi rękawami sięgały do połowy uda. Obok tego ubierano serdaki bez rękawów. Pasterze nosili bardzo proste w kroju serdaki z owczych skór odwrócone włosem na wierzch. Chroniły one zarówno od chłodu jak i od upału. Podany tu krótki opis stroju orawskiego ze schyłku XIX stulecia i zasygnalizowanie niektórych związanych z nim problemów nie wyczerpuje oczywiście ani w części tematu. Pamiętać należy, że podobnie jak wszystkie przejawy kultury, także i strój ulega przemianom, podlega określonym prawidłowościom, modom itp. Jest też ogromnie zróżnicowany. Owa różnorodność wypływa między innymi z rozlicznych funkcji jakie strój pełnił w tradycyjnej kulturze ludowej. Był więc wyróżnikiem grupy społecznej, zawodowej, informacją o wieku, stanie cywilnym właściciela, jego zamożności, przy pomocy stroju akcentowano wreszcie ważne wydarzenia w życiu rodzinnym i społecznym. Strój codzienny różnił się od odświętnego, odświętny od obrzędowego, przy pomocy ubioru podkreślano też nierzadko funkcjonowanie poszczególnych okresów w roku kościelnym; na przykład ciemna odzież kobiet w czasie adwentu czy Wielkiego Postu. Był wreszcie strój demonstracją własnej odmienności i tożsamości. Częstym motywem polecania spadkobiercom włożenia do trumny starodawnego" ubioru była wszak chęć spotkania za grobem..swoich", którzy przybysza nie posiadającego takiego identyfikatora mogli odrzucić, nie przyjąć do własnego grona. Owa chęć zaakcentowania przy pomocy stroju przynależności grupowej, etnicznej, narodowej pojawiła się szczególnie wyraźnie w u schyłku XX wieku w szeregu rozwiniętych krajów zachodnich (na przykład w Skandynawii), gdzie ubiór taki stał się wręcz obowiązujący na uroczystościach rodzinnych, kościelnych, państwowych. Należy mieć nadzieję, że także w naszej nowej rzeczywistości zacznie pełnić podobną rolę. 38 Podhale. Strój,... s. 227. 39 Podhale. Strój,... s. 7
13