Polskie przekłady Pisma Świętego Spośród zachowanych do dziś polskich przekładów biblijnych najstarszym jest trójjęzyczny (łacinskopolsko-niemiecki) Psałterz floriański z I poł. XIV w. Z przełomu XV i XVI w. pochodzi Psałterz puławski i fragmentaryczne przekłady poszczególnych psalmów. Pierwszym przekładem całościowym ST jest Biblia królowej Zofii (żony Jagiełły), zwana też Biblią szaroszpatacką. Jest to pochodzący z II poł. XV w. przekład z Wulgaty, oparty jednak na tłumaczeniach czeskich. Również silnie uzależniony od czeskiego jest katolicki przekład NT (1556) i całej Biblii (1561), wydrukowany u Scharffenbergera w Krakowie. Jego autorem był profesor Akademii Krakowskiej, Jan Nicz, zwany Leopolitą. Biblia Leopolity z powodu nieścisłości przekładu nie zdobyła sobie poważania wśród innowierców. Większą wartość 1 iteracją miał ewangelicki przekład NT z języka greckiego, wydany drukiem przez J. Seklucjana pod nazwą: Nowy Testament zupełny (Królewiec 1551). Własne tłumaczenie całej Biblii przygotowali też kalwini polscy (Biblia brzeska, albo Radziwił-łowska, Brześć Litewski 1563). Dla braci polskich przetłumaczył całą Biblię Szymon Budny (dodając księgi deuterokanoniczne i komentarz ariański: Biblia nieświeska, 1572), a NT wydał w Krakowie Marcin Czechowic (1577). Przekładem socynian był NT Wojciecha Schmalza (Raków 1606). Wreszcie największe znaczenie dla polskich innowierców miała do niedawna Biblia gdańska, owoc długoletniej współpracy luteran, kalwinów i braci czeskich (Gdańsk 1632). Przekład ten, dokonany przez Daniela Mikołajewskiego, zastąpiono dopiero w 1975 r. zbiorowym tłumaczeniem zespołu biblistów protestanckich. Analogiczną rolę w katolicyzmie polskim spełnił przekład ks. Jakuba Wujka TJ (1540 1597). Przewyższył on pod względem literackim wszystkie dotychczasowe przekłady polskie, stanowiąc zarazem ich syntezę. Po uzyskaniu zgody papieża Grzegorza XIII przetłumaczył on najpierw NT (1593); przekład całej Biblii, poddany cenzurze zakonnej, ukazał się dopiero po jego śmierci. Biblia Wujka, wielokrotnie modernizowana, stała się odtąd oficjalnym przekładem polskim, wydawanym także przez innowierców. Dzięki wykorzystaniu w komentarzu wypowiedzi Ojców Kościoła i polemice z błędnymi naukami był to jednocześnie podręcznik katolickiej teologii. Niezrównane piękno i wytwomość stylu Wujkowego wywarły ogromny wpływ na dzieje języka i literatury polskiej. Dopiero w XIX wieku tłumacze katoliccy odważyli się zerwać z uświęconym tradycją, ale już niezrozumiałym przekładem ks. Wujka. Próby takie podejmowano przede wszystkim w odniesieniu do Ewangelii i Psałterza. NT przełożyli po wojnie z greckiego: S. Kowalski (Warszawa 1957), E. Dąbrowski (Poznań 1961) i K. Romaniuk (Poznań 1976). Przekład z języków oryginalnych zawarty jest również w serii komentarzy naukowych do Pisma św. wydawanej przez Katolicki Uniwersytet Lubelski. 1
Biblia ks. J. Wujka Wydanie Wujkowe ksiąg Starego i Nowego Testamentu było tłumaczeniem łacińskiego tekstu (Wulgaty), dzieła św. Hieronima (zm. 420). Przekładu Wulgaty dokonał ks. Jakub Wujek SJ, a dzieło jego nie straciło na znaczeniu przez następne stulecia i dziś oceniane jest przez historyków literatury i językoznawców jako arcydzieło polszczyzny XVI w. Ks. Wujek wydał najpierw Nowy Testament (1593 r.), a następnie w kolejnym roku NT i psalmy. W tłumaczeniu starał się możliwie jasno wyrazić myśl autorów natchnionych, natomiast mniej miał na względzie dosłowność przekładu. Różnice między tekstem łacińskim Wulgaty a tekstem greckim NT zaznaczał na marginesie tłumaczenia. Po śmierci Wujka (1597 r.) pozostałe po nim rękopisy przeszły w ręce komisji cenzorów. Na jej czele stanął ks. Stanisław Grodziecki, który na temat przekładu Pisma św. miał zupełnie inne zdanie niż ks. Wujek. Zdaniem Grodzickiego tłumaczenie Biblii winno być wierne i dokładne, by każde słowo przekładu odpowiadało danemu słowu Wulgaty. Nie wiemy dzisiaj, na ile i w jakim stopniu przekład Wujka został zmieniony przez wspomnianą komisję cenzorów. Pełny przekład Biblii Wujka ukazał się w dwa lata po jego śmierci (1599 r.) i był przedrukowywany przez następne trzy wieki praktycznie bez zmian. Tłumaczenie to było arcydziełem języka polskiego XVI wieku i przewyższało wszystkie ówczesne polskie przekłady Pisma św. W XX w. niektóre wyrażenia przekładu Wujka stały się niezrozumiałe, a zawiła i trudna budowa zdań sprawiała czytelnikom trudności, stąd odczuwano potrzebę wprowadzenia do tekstu zmian, które ułatwiłyby czytanie. Mimo nawoływań do unowocześnienia tego przekładu, nikt się na to nie odważał. Dopiero w r.1900 ks. arcbp Antoni Szlagowski, wydając Nowy Testament, zmienił w nim przestarzałe wyrażenia (archaizmy), wprowadził nową pisownią i dodał objaśnienia. Podobną próbę wobec Starego Testamentu podjął z początkiem XX w. ks. arcbp Symon, ale nie doprowadził jej do końca. Zachęceni przez Episkopat czołowi bibliści polscy wydali w latach 1926-1932 unowocześniony przekład Biblii Wujka w 5 tomach w Poznaniu, nakładem Księgarni św. Wojciecha. To poznańskie wydanie, zaopatrzone w obszerne naukowe wstępy i komentarze, w skutek swoich rozmiarów, a tym samym i wysokiej ceny, tylko częściowo zaradziło potrzebie rozpowszechniania znajomości Pisma św. Nakładem Wydawnictwa Księży Jezuitów w Krakowie ukazała się także cała Biblia Wujka w jednym tomie (1935 r.). Stary Testament opracował ks. S. Styś S.J., Nowy Testament ks. J. Rostworowski S.J. Podstawą wydania był tekst Wujka, którym żyło społeczeństwo polskie od ponad trzech bez mała stuleci; swoim pięknem i powagą najlepiej oddaje w naszej mowie majestat Bożego słowa. Językoznawcy (prof. Jan Otrąbski) i historycy literatury (prof. Konrad Górski) zgodnie twierdzili, że Wujkowy przekład Biblii stał się najpopularniejszym tekstem polskim w ciągu trzech i pół stuleci. Ponowne opracowanie jednotomowej Biblii Wujkowej ukazało się w Wydawnictwie Apostolstwa Modlitwy w 1956 r. (bez Nowego Testamentu). Unowocześniono nieco język Wujkowy oraz udoskonalono i uzupełniono komentarz. Trzecie z kolei wydanie Biblii Wujka ukazało się w 1962. 2
Biblia Tysiąclecia Na progu Nowego Tysiąclecia Chrztu Polski odnawialiśmy często przyrzeczenie wierności Bogu, Krzyżowi i Ewangelii". Potrzebą naszego serca jest okazać tę wierność nie tylko literze, ale duchowi Prawa Bożego. Stąd usprawiedliwiony wysiłek polskich biblistów katolickich, którzy na progu Sacrum Poloniae Millennium podjęli zaszczytny trud przekładu całości Pisma świętego na współczesny język polski - i to z języków oryginalnych. Mogło się to stać dzisiaj dzięki temu, że Polska posiada już poważny zastęp biblistów, dobrze do tego zadania przygotowanych, mających wielkie zasługi w dziedzinie naukowej i duże doświadczenie pedagogiczne (S. kard. Wyszyński). Wyd. pierwsze 1965 r. Rosnący w kraju ruch biblijny długo nie zdobył się na przekład całości Pisma Świętego na współczesny język polski z języków oryginalnych, a tymczasem odnowa biblijna w Kościele zaznaczyła się między innymi zwiększonym zainteresowaniem tekstami oryginalnymi, a wszystkie najnowsze komentarze do Pisma świętego opierały się na tekście oryginalnym. Dlatego za wyraźną aprobatą Stolicy Apostolskiej zaczęły powstawać nowe katolickie przekłady Pisma Świętego z języków oryginalnych. Celem przekładu było nadanie npwej szaty językowej tekstom świętym: zastosować nowoczesny język literacki, dlatego postanowiono odstąpić od czcigodnej tradycji Wujkowej, gdy idzie o słownictwo i styl, zachowując jednak najgłębszą zasadę zachować dostojeństwo godne tekstu natchnionego. Jednak autorzy natchnieni stosowali język nie archaiczny, ale sobie współczesny. Taki też język winien był trafić do słuchacza i czytelnika. W przekładzie wprowadzono wszędzie (poza Psałterzem) Boże imię Jahwe tam, gdzie w przekładach idących za Wujkiem, Wulgatą i Septuagintą zostało użyte zastępczo imię Pan. Wyd. drugie 1971 r. po naniesieniu poprawek i z nieznacznymi zmianami weszło do liturgii, głównie w postaci czytań mszalnych; tekst ten nabrał cech tekstu oficjalnego. Wyd. trzecie i czwarte 1976 i 1983 r. - zgodnie z uchwałą 151 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski (19 II 1976), zakomunikowaną Redakcji Naukowej BT pismem Prymasa Polski (23 II 1976), w trzecim wydaniu wprowadzono w miejsce Jahwe, obecnego w dwóch pierwszych wydaniach BT, tradycyjne zwroty Pan oraz Pan Bóg lub Bóg z wyjątkiem nielicznych przypadków, gdzie pozostawienie biblijnego imienia Boga było uzasadnione merytorycznie (np. Wj 3,14n). Poprawione wydanie piąte 1999r. Biblii Tysiąclecia w Roku Jubileuszowym 2000 zawiera następujące zmiany: 1) Wstępy do działów i do poszczególnych ksiąg oraz przypisy unowocześniono odpowiednio do osiągnięć naukowych ostatniego trzydziestolecia i do potrzeb czytelników szukających miejsc równoległych w Biblii; 2) dokonano zmian merytorycznych samego przekładu w imię większej jego zgodności z tekstem oryginalnym, zwłaszcza hebrajskim w Starym Testamencie, odstępując od zbyt częstego poprawiania go według tekstu Septuaginty, której odmienne lekcje podano w przypisach; 3) poprawiony i ujednolicony został język i styl przekładu. 3
Biblia Poznańska Dzieło nawiązuje do chlubnej tradycji poznańskiej biblistyki. Z Wielkopolski pochodził ks. Jakub Wujek. Także wydana w latach trzydziestych obecnego XX wieku tzw. Biblia Poznańska była wielkim osiągnięciem biblistyki poznańskiej. Idea nowego tłumaczenia z bogatym komentarzem wyszła od ks. prof. Aleksego Klawka, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Propozycję wydania dzieła przedstawił on w 1960 r., a Księgarnia św. Wojciecha wyraziła zgodę i podpisano umowę. Śmierć profesora (1969 r.) przerwała dobrze zapowiadające się dzieło. Pod kierownictwem ks. prof. M. Petera w latach 1973-1975 Księgarnia św. Wojciecha wydała w trzech tomach Biblię Poznańską, która znalazła uznanie specjalistów. Świadectwem tego było niemal natychmiastowe rozejście się 15-ty siecznego nakładu. Drugie wydanie w 1982 r. było wznowieniem pierwszego bez większych zmian również w trzech tomach. Bogaty komentarz ma do spełnienia względem tekstu biblijnego rolę pomocniczą. Zawiera przede wszystkim objaśnienia natury teologicznej, mniej wywodów historyczno-archeologicznych i filologicznych. Dla zwięzłości i jasności pominięto noty bibliograficzne lub ograniczono je do minimum. Dalsze wydania: 3 1998-1999, 4 2004 r. (4 tomy) Biblia Paulistów (Edycja św. Pawła) 2005 (NT) i 2008 (całość) Powołując się na wskazania II Soboru Watykańskiego, papież Jan Paweł II u progu nowego tysiąclecia przypomniał potrzebę sięgania do Pisma Świętego: Aby poznać prawdziwą tożsamość Chrystusa, chrześcijanie powinni (...) powrócić z odnowionym zapałem do Biblii, «czy to przez świętą Liturgię, przepełnioną Bożymi słowami, czy przez pobożną lekturę, czy przez odpowiednie do tego instytucje] inne pomoce». W tekście objawionym sam Ojciec niebieski wychodzi nam bowiem z miłością na spotkanie i rozmawia z nami, ukazując nam naturę Jednorodzonego Syna oraz swój plan zbawienia ludzkości" (Tertio millennio adveniente, 40). W odpowiedzi na wskazania Ojca św. Jana Pawła II Towarzystwo Świętego Pawła podjęło w 1996 r. inicjatywę nowego tłumaczenia Biblii z języków oryginalnych na język polski oraz przygotowania komentarza o charakterze duszpasterskim. Do realizacji projektu zaproszono kilkudziesięciu biblistów i polonistów z różnych ośrodków w Polsce i spoza jej granic. Prace przebiegały w kilku etapach. Najpierw obszerne grono biblistów dokonywało przekładu tekstu greckiego lub hebrajskiego. Następnie przekład ten był opiniowany przez kilkuosobowy zespół specjalistów. Podczas spotkania w grupie roboczej wraz z autorem przekładu zespół ustalał najlepsze brzmienie tekstu. Ta metoda wspólnego opracowywania każdej z ksiąg Biblii, choć żmudna i pracochłonna, znacznie podniosła walory przygotowywanego przekładu. W następnym etapie prac miała miejsce redakcja komentarzy i innych tekstów pomocniczych. Metoda pracy w grupie nad ostatecznym brzmieniem tekstów, a jeszcze bardziej świadomość pierwszeństwa słowa Bożego przed ludzkim, skłoniły Redakcję do umieszczenia nazwisk tłumaczy i autorów komentarzy w ogólnym spisie autorów. Pracom nad ostatecznym kształtem dzieła przyświecał jeden cel: przygotować przekład i komentarze w takiej formie, aby treść Ksiąg świętych została wiernie oddana i wyjaśniona w poprawnym, współczesnym i komunikatywnym języku polskim. Wyjście naprzeciw współczesnemu czytelnikowi widoczne jest w 4
szacie językowej przekładu. Starano się uwolnić ją od form zawiłych i archaicznych, które mogłyby utrudnić odbiór treści Ksiąg świętych. Nieliczne słowa greckie i hebrajskie zostały podane w uproszczonej transkrypcji. Ich obecność w niniejszym dziele oraz wybór tłumaczy fakt, że stanowią one etymologiczne źródło ważnych terminów polskich z zakresu języka religijnego. Lepszemu zrozumieniu tekstu biblijnego przez współczesnego odbiorcę służą także wyjaśniające teksty poboczne, które są obszerne i obejmują wiele aspektów. Wielopoziomowa pomoc znalazła swój wyraz w nowoczesnym i przejrzystym układzie graficznym strony, co stanowi on znaczną innowację pośród znanych wydań Biblii w języku polskim. Najpierw wydano Nowy Testament z Psalmami (2005 r.), a następnie całą Biblię (2008 r.) Dalsze ważne wydania to Biblia ekumeniczna (wspolna edycja 11 Kościołów w Polsce) oraz Biblia Jerozolimska; ta ostatnia zawiera tekst BT (5 wyd.) z dodaniem przypisów z Biblii Jerozolimskiej. KALENDARIUM Biblii Tysiąclecia 1965 - Biblia Tysiąclecia - I wydanie - z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich dla uczczenia Millennium Chrztu Polski. 1971 - Biblia Tysiąclecia - II wydanie + dodruk. 1976 - Biblia Tysiąclecia - III wydanie + dodruk. 1983 - Biblia Tysiąclecia - IV wydanie + dodruk (ostatni w 1997 roku). 1983 - Biblia Tysiąclecia - wydanie specjalne (B-4, duża czcionka). 1991 - Biblia Tysiąclecia - wydanie specjalne - 2000 egzemplarzy zilustrowanych reprodukcjami obrazów z kolekcji Porczyńskich. 1996 - Biblia Tysiąclecia z konkordancją opracowana przez Andrzeja Samardaka i ks. Jana Flisa (wersja na dyskietkach). 1997 - Pierwsze polskie wydanie Biblii Tysiąclecia na CD - przygotowane w darze dla Ojca Świętego na Jego spotkanie z młodzieżą 3 czerwca w Poznaniu. 1997 - Biblia Tysiąclecia w Internecie na serwerze Papieskiego Wydziału Teologicznego w Poznaniu: "www.biblia.poznan.pl". 1998 - Biblia Tysiąclecia na CD - wydanie specjalne - z okazji nadania Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II honorowego obywatelstwa Poznania, wręczona 13 stycznia w Rzymie przez Prezydenta Wojciecha Szczęsnego - Kaczmarka. 1998 - Biblia Tysiąclecia na CD - wydanie okolicznościowe - przygotowane na Złoty Jubileusz Pallottinum w Poznaniu. 1999 - Biblia Tysiąclecia - V wydanie. 2000 - Biblia Tysiąclecia z przypisami z Biblii Jerozolimskiej; Biblia 2000 - wydanie ekumeniczne na bazie Biblii Tysiąclecia i Biblii Warszawskiej w koedycji z Towarzystwem Biblijnym w Polsce. Bibliografia: M. Kossowska, Biblia w języku polskim, t. I-II, Poznań: Księgarnia św. Wojciecha 1968-1969. E. Siatkowska, W kręgu współczesnych przekładów Biblijnych, RBL 39 (1986), s. 498-509. D. Kuźmina, Jakub Wujek (1541-1597). Pisarz, tłumacz i misjonarz, Warszawa: Wyd. SBP 2004 (Nauka, Dydaktyka, Praktyka 71). 5