Prawo może być przyjazne trzeba tylko je znać i umiejętnie z niego korzystać. 5
6
Spis treści Wykaz powoływanych aktów prawnych... 11 Definicje niektórych terminów prawniczych... 13 Słowo wstępne Prokuratora Generalnego... 15 Od autorek... 17 Uprawnienia pokrzywdzonego w postępowaniu karnym... 21 Definicja pokrzywdzonego... 21 Osoby uprawnione do wykonywania praw pokrzywdzonego... 21 Uprawnienia pokrzywdzonego w sprawach publicznoskargowych... 22 Prawo do uzyskiwania informacji... 22 Prawo do złożenia (wycofania) wniosku o ściganie... 23 Uprawnienia pokrzywdzonego jako strony postępowania przygotowawczego... 24 Prawo do korzystania z pomocy pełnomocnika... 26 Pokrzywdzony jako świadek... 28 Małoletni pokrzywdzony jako świadek... 29 Akt oskarżenia oskarżyciela posiłkowego (skarga subsydiarna)... 30 Uprawnienie pokrzywdzonego do złożenia wniosku o orzeczenie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę... 32 Postępowanie mediacyjne... 34 Posiedzenie sądu w sprawie rozpoznania wniosku prokuratora o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy... 37 Warunkowe umorzenie postępowania karnego... 37 7
Spis treści Uprawnienie pokrzywdzonego do złożenia wniosku o wyłączenia jawności całości lub części rozprawy... 39 Uprawnienia pokrzywdzonego jako strony postępowania sądowego... 39 Pokrzywdzony jako oskarżyciel posiłkowy... 40 Pokrzywdzony jako powód cywilny... 43 Wniosek oskarżonego o skazanie bez przeprowadzania postępowania dowodowego... 48 Udział przedstawiciela organizacji społecznej... 49 Środki zapobiegawcze i orzeczenia sądu służące ochronie pokrzywdzonych... 49 Sytuacja pokrzywdzonego w zależności od trybu postępowania sądowego... 51 Postępowanie nakazowe... 52 Postępowanie przyspieszone... 53 Uprawnienia pokrzywdzonego w sprawach prywatnoskargowych... 54 Katalog przestępstw prywatnoskargowych... 54 Uprawnienia pokrzywdzonego jako oskarżyciela prywatnego... 54 Posiedzenie pojednawcze lub postępowanie mediacyjne... 57 Sytuacja pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich... 58 Status procesowy pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich... 58 Prawa pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich... 59 Środki orzekane na rzecz pokrzywdzonego w postępowaniu w sprawach nieletnich... 60 Uprawnienia pokrzywdzonego w postępowaniu cywilnym... 61 Prawo do dochodzenia roszczeń wynikających z przestępstwa... 61 Ochrona danych osobowych i wizerunku... 63 Postępowanie mediacyjne... 64 Prawo do ubiegania się o kompensatę państwową... 65 Inne możliwości uzyskania pomocy finansowej... 69 Prawo do uzyskania wsparcia finansowego z Fundacji Pomocy Ofiarom Przestępstw... 69 8
Spis treści Prawo do uzyskania świadczenia z Funduszu Pomocy Postpenitencjarnej... 73 Prawo do uzyskania świadczenia z pomocy społecznej... 74 Prawo do uzyskania świadczenia z funduszu alimentacyjnego... 74 Szczególne uprawnienia i środki ochrony ofiar przemocy domowej... 76 Możliwość uzyskania orzeczenia o zakazie zbliżania się przez skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego... 77 Uprawnienia pokrzywdzonego do skarżenia się na instytucje zajmujące się jego sprawą... 78 Indeks rzeczowy... 81 9
Definicje niektórych terminów prawniczych Akt oskarżenia pismo procesowe skierowane do sądu, zawierające zarzuty popełnienia przestępstwa przez konkretną osobę Apelacja odwołanie od wyroku sądu pierwszej instancji Czyn karalny przestępstwo (lub wykroczenie) popełnione przez nieletniego Czyn niedozwolony czyn niezgodny z prawem lub z zasadami współżycia społecznego Egzekucja postępowanie prowadzone przez komornika w celu uzyskania zasądzonych na rzecz pokrzywdzonego od sprawcy przestępstwa należności Klauzula wykonalności stwierdzenie przez sąd, że orzeczenie podlega egzekucji w myśl prawa cywilnego Małoletni (dziecko) osoba, która nie ukończyła lat 18 Mediacja pośredniczenie przez trzecią, neutralną i bezstronną osobę (mediatora) w rozwiązywaniu konfliktów Nawiązka świadczenie na rzecz pokrzywdzonego stanowiące odpowiednik naprawienia szkody Nieletni osoba, która nie ukończyła 17 roku życia i odpowiada na podstawie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich Odpowiedzialność indywidualna jeśli przestępstwa dopuściło się kilku sprawców, każdy z nich odpowiada za swój czyn Odpowiedzialność solidarna jeśli przestępstwa dopuściło się kilku sprawców wystarczy, aby jeden z nich zaspokoił roszczenie pokrzywdzonego Osoba najbliższa: w prawie karnym małżonek, wstępny (rodzice), zstępny (dzieci), rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba przysposobiona (adoptowane dziecko) i jej małżonek, osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (konkubinat) 13
Definicje niektórych terminów prawniczych w ustawie kompensacyjnej małżonek lub osoba pozostająca z ofiarą we wspólnym pożyciu, wstępny, zstępny, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia Postępowanie opiekuńczo-wychowawcze lub postępowanie poprawcze etap postępowania w sprawie nieletniego odpowiadający postępowaniu sądowemu w sprawie karnej Postępowanie przygotowawcze postępowanie prowadzone przez Policję lub prokuraturę (dochodzenie lub śledztwo) służące zebraniu dowodów Postępowanie wyjaśniające etap postępowania w sprawie nieletniego, który odpowiada etapowi postępowania przygotowawczego w sprawie karnej Powód cywilny pokrzywdzony, który wystąpił z pozwem o odszkodowanie od sprawcy w procesie cywilnym lub postępowaniu karnym w ramach tzw. procesu adhezyjnego Przestępstwo prywatnoskargowe przestępstwo ścigane na podstawie prywatnego oskarżenia pokrzywdzonego Przestępstwo publicznoskargowe przestępstwo, które musi być ścigane przez Policję i prokuraturę Przestępstwo wnioskowe przestępstwo publicznoskargowe, którego ściganie następuje po złożeniu przez pokrzywdzonego wniosku o ściganie Przymus adwokacki (radcowski) ustawowy wymóg sporządzenia i podpisania przez adwokata lub radcę prawnego pisma procesowego Wniosek dowodowy wniosek stron lub ich przedstawicieli o przesłuchanie świadka, uwzględnienie dokumentu, powołanie biegłych itp. Zażalenie środek odwoławczy od niektórych decyzji procesowych 14
Szanowni Państwo! Publikacja Uprawnienia pokrzywdzonego przestępstwem stanowi zestawienie praw przysługujących pokrzywdzonemu. Powinno ono pomóc i ułatwić poruszanie się wśród przepisów wszystkim, którzy chcą je poznać lub sami z nich skorzystać. Pokrzywdzony nie musi formułować swoich żądań lub wniosków w przedstawionej formie. Swoje postulaty może przekazać w dowolny sposób (na przykład podczas przesłuchania), pod warunkiem że policjant, prokurator czy sędzia będzie mógł zrozumieć intencje wnioskodawcy. Mam nadzieję, że bardzo liczne prawa pokrzywdzonego nie będą tylko martwymi zapisami ustawowymi, a skorzystanie z uprawnień pozwoli na skuteczną ochronę interesów ofiar przestępstw. Mam też nadzieję, że nie będą Państwo musieli korzystać z tych praw, choć jeśli zajdzie taka potrzeba, warto je znać. Prokurator Generalny Andrzej Seremet 15
16
Od autorek Naszym zamiarem było wykazanie, że polskie prawo przewiduje liczne uprawnienia dla pokrzywdzonych przestępstwami. Pokrzywdzeni mogą dzięki nim aktywnie zabiegać o ochronę swoich interesów. Podstawą jest jednak znajomość obowiązujących przepisów i umiejętność skorzystania z nich. W każdym wypadku powinny być pomocne organy procesowe zajmujące się sprawą. Na nich bowiem ciąży prawny obowiązek udzielania informacji. W większości wypadków prowadzenie postępowania karnego nie zależy od woli pokrzywdzonego. To jednak, czy w postępowaniu tym chce brać czynny udział, zależy wyłącznie od niego. Pokrzywdzony sam decyduje, z jakich uprawnień i w jakim zakresie chce skorzystać oraz czy chce działać samodzielnie, czy przy pomocy pełnomocnika procesowego (adwokata, radcy prawnego). W publikacji staramy się przedstawić w miarę wyczerpujący katalog uprawnień pokrzywdzonych przestępstwami. Jest on najobszerniejszy w sferze regulacji dotyczących postępowania karnego. Pokrzywdzony w tym postępowaniu jest stroną postępowania przygotowawczego, co oznacza, że może m.in. przedstawiać wnioski dowodowe, uczestniczyć w niektórych czynnościach procesowych oraz zapoznawać się z materiałami sprawy. Może już na tym etapie korzystać z pomocy pełnomocnika, a nawet ubiegać się o wyznaczenie mu pełnomocnika z urzędu. Jest to możliwe, jeśli znajduje się w trudnej sytuacji materialnej. W postępowaniu sądowym, inaczej niż w przygotowawczym, pokrzywdzony nie jest stroną z mocy prawa, lecz musi oświadczyć o chęci działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego (obok lub zamiast oskarżyciela publicznego) bądź uzyskać status powoda cywilnego. Już postępowanie karne powinno doprowadzić do tego, aby pokrzywdzony uzyskał orzeczenia dotyczące naprawienia szkody oraz za- 17
Od autorek dośćuczynienia przez sprawcę za wyrządzone mu przestępstwem szkody i krzywdy. W myśl obowiązujących przepisów postępowanie karne ma być tak prowadzone, aby zapewniało ochronę prawnych interesów pokrzywdzonego. Musi ono więc również gwarantować pokrzywdzonemu bezpieczeństwo osobiste oraz poszanowanie jego godności. W ślad za regulacjami, które przewidują uprawnienia dla pokrzywdzonych w postępowaniu karnym, przedstawiamy unormowania kształtujące sytuację pokrzywdzonych w postępowaniu w sprawach nieletnich, czyli wówczas, gdy sprawcą jest osoba nieponosząca jeszcze co do zasady odpowiedzialności na podstawie kodeksu karnego. W tym przypadku interes pokrzywdzonego ustępuje miejsca trosce o dobro nieletniego. Jeśli pokrzywdzony nie uzyskuje zaspokojenia swoich oczekiwań w zakresie odszkodowania lub zadośćuczynienia od sprawcy przestępstwa na drodze postępowania karnego, może skorzystać z procesu cywilnego. Prawo cywilne przewiduje bowiem możliwość dochodzenia roszczeń wynikających z przestępstwa na tej drodze. Zdarza się, że sprawca przestępstwa nie zostaje wykryty albo jest niewypłacalny. W takim przypadku, niestety tylko symbolicznie, ofiary niektórych przestępstw mogą ubiegać się o kompensatę państwową. W publikacji przedstawiamy wszystkie dostępne w Polsce możliwości uzyskiwania przez ofiary przestępstw pomocy i wsparcia. Na szczególną uwagę zasługuje funkcjonująca już od 1986 r., a cały czas mało znana, Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw, która sprawnie i w miarę szybko podejmuje decyzje o udzieleniu pokrzywdzonemu wsparcia finansowego. W ostatnich latach powstało wiele pozarządowych organizacji, których zadaniem statutowym jest niesienie pomocy ofiarom przestępstw. Organizacje te nastawione są z reguły na udzielanie ofiarom innego niż finansowe wsparcia, w szczególności psychologicznego. Jest to niezwykle ważne, ponieważ doznanie przestępstwa może wywołać silne stresy. Jest ono źródłem przeżyć traumatycznych, z którymi najczęściej nie można samemu sobie poradzić. Każdy pokrzywdzony, który kontaktuje się z organami ścigania (Policja, prokurator), powinien dowiedzieć się od nich, jaka organizacja może udzielić mu niezbędnej pomocy. *** Ułatwieniem dla korzystających z publikacji będzie zamieszczony na jej końcu indeks rzeczowy, który pozwoli na szybkie znalezienie poszukiwa- 18
Od autorek nej informacji. Zamieszczamy ponadto wybór podstawowych definicji terminów prawniczych, aby stały się one bardziej przystępne i zrozumiałe. *** Drugie wydanie naszej publikacji zostało poszerzone i uzupełnione, a także zaktualizowane. Pamiętać trzeba, że polskie prawo jest w ostatnich latach bardzo niestabilne. W związku z tym wszelkie publikacje z zakresu wszystkich gałęzi prawa wymagają nieustannego uaktualniania. styczeń 2011 r. 19
20
Uprawnienia pokrzywdzonego w postępowaniu karnym Definicja pokrzywdzonego Na użytek tego opracowania przyjmujemy następującą definicję: Pokrzywdzonym jest każdy człowiek, który stał się ofiarą jakiegokolwiek przestępstwa, ponosząc z tego powodu określone krzywdy i straty; może to być albo ktoś osobiście, bezpośrednio dotknięty przestępstwem (np. pobity, okradziony, zgwałcony), albo jego najbliższy. Osoby uprawnione do wykonywania praw pokrzywdzonego Nie każdy pokrzywdzony jest w stanie samodzielnie zadbać o swoje interesy w procesie karnym. Dotyczy to kilku kategorii osób: pokrzywdzonych małoletnich albo osób ubezwłasnowolnionych częściowo (art. 16 1 k.c.) lub całkowicie (art. 13 1 k.c.), których prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy (np. rodzic) lub opiekun (art. 51 2 k.p.k.); pokrzywdzonych nieporadnych w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia, których prawa może wykonywać osoba opiekująca się nimi (art. 51 3 k.p.k.). W razie śmierci pokrzywdzonego jego prawa mogą wykonywać osoby najbliższe (art. 52 k.p.k.). 21
Uprawnienia pokrzywdzonego w sprawach publicznoskargowych Prawo do uzyskiwania informacji Podstawowym uprawnieniem pokrzywdzonego, jak również osób, które mogą wykonywać jego prawa, przysługującym w trakcie całego postępowania karnego (dochodzenia lub śledztwa, postępowania sądowego do chwili wydania prawomocnego wyroku oraz postępowania wykonawczego), jest prawo do uzyskania od organów procesowych informacji o przysługujących uprawnieniach i ciążących obowiązkach w postępowaniu przygotowawczym i sądowym oraz jako prawo o nieco innym charakterze o niektórych decyzjach podejmowanych w stosunku do tymczasowo aresztowanego lub skazanego sprawcy przestępstwa. Na organach procesowych ciąży ogólny obowiązek takiego pouczenia, przy czym brak (...) pouczenia lub mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych art. 16 1 k.p.k. Oznacza to, że jeśli pokrzywdzony nie uzyskał informacji, której brak uniemożliwił mu zrealizowanie przysługującego uprawnienia, może zaskarżyć wydane orzeczenie. Niezależnie od ogólnego obowiązku udzielenia informacji ciążącego na organach procesowych w myśl art. 16 k.p.k., szczególny taki obowiązek został przewidziany także w niektórych innych przepisach. Pokrzywdzony otrzymuje już przy pierwszym przesłuchaniu w charakterze świadka ogólne pisemne pouczenie o przysługujących mu upraw- 22
Prawo do złożenia (wycofania) wniosku o ściganie nieniach procesowych. Jeśli nie rozumie treści pouczenia, powinien zwrócić się do prowadzącego sprawę organu procesowego o wyjaśnienie. W pewnych wypadkach udzielenie informacji następuje dopiero wtedy, gdy pokrzywdzony oświadczy, że chce skorzystać z tego uprawnienia. Są to następujące przypadki: zawiadomienie o uchyleniu, nieprzedłużeniu lub zmianie tymczasowego aresztowania na inny środek zapobiegawczy wobec sprawcy przestępstwa (art. 253 3 k.p.k.); poinformowanie o każdorazowym opuszczeniu przez skazanego zakładu karnego (art. 168a 1 i 2 k.k.w.); niezwłoczne poinformowanie pokrzywdzonego o uzyskaniu przez skazanego zezwolenia na odbycie kary poza zakładem karnym w systemie dozoru elektronicznego (art. 48 ustawy o dozorze elektronicznym). Prawo do złożenia (wycofania) wniosku o ściganie W niektórych sprawach publicznoskargowych inicjatywa wszczęcia postępowania karnego leży nie w gestii organu procesowego, lecz pokrzywdzonego. Dotyczy to tzw. przestępstw wnioskowych, czyli takich, w których wszczęcie i prowadzenie postępowania karnego jest możliwe dopiero po złożeniu przez pokrzywdzonego wniosku o ściganie (art. 12 1 k.p.k.). Należą do nich przestępstwa ścigane na wniosek tylko w stosunku do osób najbliższych dla pokrzywdzonego: naruszenie czynności narządu ciała lub spowodowanie rozstroju zdrowia (art. 157 5 k.k.), wypadek komunikacyjny (art. 177 3 k.k.), kradzież (art. 278 4 k.k.), kradzież z włamaniem (art. 279 2 k.k.), przywłaszczenie (art. 284 4 k.k.), podłączenie się do cudzego telefonu (art. 285 2 k.k.), oszustwo (art. 286 4 k.k.), oszustwo komputerowe (art. 287 3 k.k.), zabór cudzego pojazdu w celu krótkotrwałego użycia (art. 289 5 k.k.). W każdym przypadku ścigane są na wniosek pokrzywdzonego: nieumyślne narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 5 k.k.), bezpośrednie narażenie na zarażenie wirusem HIV, chorobą weneryczną lub zakaźną (art. 161 3 k.k.), groźba karalna (art. 190 2 k.k.), wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta (art. 192 2 k.k.), zgwałcenie (art. 205 k.k.), doprowadzenie do obcowania płciowego lub czynności seksualnej przez nadużycie sto- 23