RAPORT KRAJOWY POLSKA

RAPORT KRAJOWY POLSKA Ministerstwo Edukacji i Nauki Language Education Policy Profile 2005-2006

RAPORT KRAJOWY Edukacja językowa w Polsce Język narodowy, regionalny, języki obce oraz języki mniejszości narodowych i etnicznych Grupa autorska: Paweł Poszytek project coordinator Maria Gorzelak Anna Dakowicz-Nawrocka Grażyna Płoszajska Barbara Kujawa Dr Stanisław Dłużniewski Dr Tomasz Płoszaj Beata Trzcińska Lucyna Grabowska Konsultacja naukowa: Prof. zw. dr hab. Hanna Komorowska Tłumaczenie: Anna Dąbrowska Anna Grabowska Warszawa 2005 2

Spis treści 1. Wprowadzenie... 5 2. Edukacja językowa stan obecny... 6 2.1. Języki narodowe uwarunkowania prawne... 6 2.1.1. Język polski... 6 2.1.2. Języki mniejszości narodowych i etnicznych oraz język regionalny... 7 2.2. Nauczanie języków obcych w polskim systemie oświaty... 9 2.2.1. Nauczanie języków obcych w szkołach podstawowych... 14 2.2.2. Nauczanie języków obcych w gimnazjach... 15 2.2.3. Nauczanie języków obcych w szkołach zawodowych... 15 2.2.4. Nauczanie języków obcych w liceach ogólnokształcących... 15 2.2.5. Nauczanie języka obcego w pozostałych szkołach ponadgimnazjalnych policealnych i pomaturalnych... 16 2.2.6. Przestrzenny rozkład powszechności nauczania języków obcych... 16 2.2.7. Języki mniejszości narodowych i etnicznych oraz język regionalny... 21 2.3. Uczenie się języków poza formalną edukacją... 25 2.3.1. Szkoły językowe... 25 2.3.2. Uczniowie szkół językowych - dane statystyczne... 26 2.4. Cele i treści kształcenia... 27 2.4.1. Efekty kształcenia językowego... 29 2.4.2. Wymiar europejski w kształceniu językowym... 30 2.5. Nauczyciele języków... 32 2.5.1. Kształcenie nauczycieli... 32 2.5.2. Standardy kształcenia nauczycieli... 33 2.5.3. Kształcenie językowe i pedagogiczne a kwalifikacje nauczycieli języków... 34 2.5.4. Wymagane kwalifikacje nauczycieli języków i nauczycieli uczących innych przedmiotów w językach obcych... 34 2.5.5. Nauczyciele języków obcych dane statystyczne... 36 2.5.6. Podejścia i metody stosowane przez nauczycieli języków obcych w Polsce... 37 2.6. Polityka językowa... 38 2.6.1. Formy edukacji językowej kompetencje kształcone na lekcjach języka polskiego... 39 2.6.1.1. Sprawdzian w klasie szóstej szkoły podstawowej... 40 2.6.1.2. Egzamin gimnazjalny w trzeciej klasie gimnazjum... 41 2.6.1.3. Egzamin maturalny... 42 2.6.2. Formy edukacji językowej rola Europejskiego Portfolio Językowego... 43 2.6.3. Formy edukacji językowej Kształcenie dwujęzyczne CLIL... 44 2.6.4. Formy edukacji językowej Pozaszkolna edukacja językowa... 45 3. Różnojęzyczność i różnorodność edukacji językowej... 45 3.1. Promowanie różnojęzyczności przez sieciowe projekty doskonalenia zawodowego nauczycieli... 45 3.2. Wspieranie języków grup etnicznych i mniejszości narodowych oraz języka regionalnego... 47 3.3 Różnorodność językowa w systemie egzaminacyjnym... 47 3.4. Wspieranie kontaktów międzynarodowych... 48 3.4.1. Kontakty nawiązywane przez instytucje centralne... 48 3.4.2. Kontakty nawiązywane przez instytucje lokalne... 48 3

3.4.3. Obozy językowe... 48 3.5. Promowanie inicjatyw europejskich... 49 3.5.1. Europejskie uroczystości... 49 3.5.2. Edukacyjne programy wspólnotowe Sokrates, elearning, Leonardo da Vinci, Młodzież... 50 3.5.3. Europejskie konkursy... 54 4. Działania na rzecz społeczeństwa obywatelskiego w edukacji językowej... 55 4.1. Nauczanie języka a kształcenie na rzecz demokratycznego obywatelstwa... 55 4.2. Podejmowanie działań w swoich społecznościach... 56 5. Przyszłe strategie kształcenia językowego tematy do dyskusji... 56 5.1. Kształcenie i doskonalenie nauczycieli... 56 5.2 Wczesnoszkolne nauczanie językowe... 57 5.3. Etapy edukacji językowej... 57 5.4. Szkoły mniejszości narodowych... 58 5.5. Edukacja pozaszkolna... 58 Bibliografia... 59 4

1. Wprowadzenie Poniższy schemat przedstawia system edukacji w Polsce. Zaznajomienie się z nim ułatwi pełne zrozumienie raportu. 29 28 27 26 25 24 23 STUDIA DOKTORANCKIE STUDIA MAGISTERSKIE 10-12 SEMESTRÓW STUDIA LICENCJACKIE 6-8 SEMESTRÓW UZUPEŁNIAJĄCE STUDIA MAGISTERSKIE 4 SEMESTRY STUDIA LICENCJACKIE 6-8 SEMESTRÓW 22 SZKOŁY WYŻSZE WYŻSZE SZKOŁY ZAWODOWE 21 20 SZKOŁA POLICEALNA KOLEGIA NAUCZYCIELS KIE (KN, NKJO) UZUPEŁNAJĄCE LICEUM OGÓLNO- KSZTAŁCĄCE TECHNIKUM UZUPEŁ- NIAJĄCE 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE LICEUM PROFILOWANE TECHNIKUM SZKOŁA PONADGIMNAZJLNA GIMNAZJUM SZKOŁA PODSTAWOWA PRZEDSZKOLE ZASADNICZA SZKOŁA ZAWODOWA KLASA 0 3 etap 2 etap 1 etap Żródło: Eurydice (2005), The system of education in Poland, Warszawa: Foundation for the Development of the Educational System, Socrates programme, s. 5. 5

Obowiązkowa nauka dla dzieci rozpoczyna się w 6 roku życia. Mają one obowiązek rozpocząć edukację przedszkolną w tzw. klasie 0, usytuowanej w przedszkolu lub w szkole. Nauka szkolna rozpoczyna się w 7 roku życia i jest podzielona na 4 etapy: I etap edukacyjny klasy I-III szkoły podstawowej (dzieci w wieku 7-9 lat), II etap edukacyjny klasy IV-VI szkoły podstawowej (dzieci w wieku 10-12 lat), III etap edukacyjny gimnazjum (młodzież w wieku 13-15 lat), IV etap edukacyjny - szkoły ponadgimnazjalne (trzyletnie licea ogólnokształcące i profilowane, technika i zasadnicze szkoły zawodowe). II etap kształcenia kończy się sprawdzianem diagnostycznym, III egzaminem gimnazjalnym, IV etap kończy się egzaminem maturalnym, którego zdanie umożliwia podjęcie nauki na studiach wyższych. Po ukończeniu IV etapu można też kontynuować naukę w szkołach pomaturalnych i policealnych. Studia wyższe umożliwiają otrzymanie stopnia licencjata po trzech latach studiowania lub magistra po pięciu. Kontynuując kształcenie na studiach doktoranckich można otrzymać stopień doktora. Od roku 1999 szkolnictwo zostało przekazane samorządom. Gminy (jest ich w Polsce 2478) prowadzą przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja, powiaty (jest ich 379) szkolnictwo ponadgimnazjalne oraz szkoły policealne i specjalne. Samorządy wojewódzkie (16 w Polsce) prowadzą centra kształcenia i doskonalenia nauczycieli oraz niektóre szkoły i placówki o zasięgu regionalnym, np. szkoły artystyczne i sportowe, centra kształcenia ustawicznego, poradnie psychologiczne i pedagogiczne. Nadzór pedagogiczny nad szkołami sprawuje kurator oświaty. Uczelnie wyższe są autonomiczne. Od roku 1991 istnieje podział na szkoły publiczne (państwowe) i szkoły niepubliczne - społeczne, prywatne czy należące do organizacji kościelnych. W szkołach niepublicznych uczniowie płacą czesne. Szkoły publiczne są bezpłatne. Podstawą działania systemu oświaty jest Ustawa o systemie oświaty z dn. 7 września 1991 r, z dalszymi zmianami. Szkoły Wyższe działają na podstawie Ustawy o Szkolnictwie Wyższym z dn.27 lipca 2005r. 2. Edukacja językowa stan obecny 2.1. Języki narodowe Zgodnie z art. 27 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.: W Rzeczypospolitej Polskiej językiem urzędowym jest język polski. Przepis ten nie narusza praw mniejszości narodowych wynikających z ratyfikowanych umów międzynarodowych". 2.1.1.Język polski Tak jednoznaczne powyższe sformułowanie oznacza, że wszystkie organy państwowe funkcjonują wyłącznie w języku polskim, w tym języku są wydawane akty prawne, w nim też toczy się życie publiczne. Językiem polskim posługuje się przeważająca większość populacji (38,230,1 tys.) zamieszkującej terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 6

Język polski jest językiem nauczania oraz językiem egzaminów i prac dyplomowych w szkołach publicznych i niepublicznych wszystkich typów tak stanowi Art. 9 ustawy z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim (Dz. U. Nr 90, poz. 999 wraz z późn. zm.) Zgodnie z powyższym język polski jest nauczany we wszystkich typach szkół, tj. w szkole podstawowej, gimnazjum i we wszystkich rodzajach szkół ponadgimnazjalnych. Jest przedmiotem należącym do kategorii przedmiotów obowiązkowych, jest równocześnie językiem nauczania (wykładowym). Według danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) w roku szkolnym 2004/5 języka polskiego uczyło się: w szkołach podstawowych - 2 724 428 uczniów, w gimnazjach - 1 661 442 uczniów, w liceach ogólnokształcących - 919 517 uczniów, w szkołach zawodowych - 1 539 702. Ogółem języka polskiego uczyło się w ubiegłym roku szkolnym 6 845 089 dzieci i młodzieży. Język polski wchodzi w zakres sprawdzianu dla uczniów VI klasy szkoły podstawowej, egzaminu gimnazjalnego oraz egzaminu maturalnego w formie ustnej i pisemnej. 2.1.2. Języki mniejszości narodowych i etnicznych oraz język regionalny Przepisy ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym wprowadzają - w odniesieniu do specyficznych grup obywateli polskich - pojęcia mniejszość narodowa, mniejszość etniczna oraz społeczność posługująca się językiem regionalnym. Na mocy przepisów tej ustawy status mniejszości narodowej w Polsce mają - spełniające określone warunki - grupy obywateli polskich pochodzenia: białoruskiego, czeskiego, litewskiego, niemieckiego, ormiańskiego, rosyjskiego, słowackiego, ukraińskiego i żydowskiego. Status mniejszości etnicznej w Polsce mają - spełniające określone warunki - grupy obywateli polskich pochodzenia: karaimskiego, łemkowskiego, romskiego i tatarskiego. Status języka regionalnego w Polsce ma, na mocy powyższej ustawy język kaszubski. Według spisu ludności, przeprowadzonego w 2002 r. przez Główny Urząd Statystyczny, udział poszczególnych mniejszości w strukturze społeczeństwa polskiego przedstawiał się następująco: ludność Polski ogółem -...38 230,1 tys. (100%) mniejszość białoruska -...48,7 tys. (0,13%) mniejszość litewska -...5,8 tys. (0,02%) mniejszość niemiecka -... 152,9 tys. (0,40%) mniejszość ormiańska -...1,1 tys. (0,00%) mniejszość rosyjska -... 6,1 tys. (0,02%) mniejszość słowacka -... 2,0 tys. (0,01%) mniejszość ukraińska -...31,0 tys. (0,08%) mniejszość żydowska -... 1,1 tys. (0,00%) mniejszość łemkowska -...5,9 tys (0,02%) 7

mniejszość romska -...12,9 tys. (0,02%) Brak jest dokładnych danych dotyczących mniejszości czeskiej, karaimskiej i tatarskiej, które są nieliczne, np. szacuje się, że w Polsce mieszka około 200 Karaimów. Kwestie związane z organizowaniem nauczania języków mniejszości oraz języka regionalnego w systemie oświaty publicznej regulują przepisy art. 13 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty oraz przepisy wykonawcze do ustawy, wśród których szczególnie należy wymienić rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 3 grudnia 2002 r. w sprawie warunków i sposobu wykonywania przez szkoły i placówki publiczne zadań umożliwiających podtrzymywanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej uczniów należących do mniejszości narodowych i grup etnicznych. W polskim systemie oświaty jest prowadzone nauczanie: języków: białoruskiego, litewskiego, niemieckiego, ormiańskiego, słowackiego i ukraińskiego (mających status języków mniejszości narodowych), języka łemkowskiego (mającego status języka etnicznego) oraz języka regionalnego - kaszubskiego. Statystyka szkolnictwa dla mniejszości narodowych i etnicznych w roku szkolnym 2004/05 przedstawiała się następująco (wg danych GUS): Język Przedszkole/kl "0" Szkoła podstawowa Gimnazjum Liceum Placówki dzieci szkoły uczniowie szkoły uczniowie szkoły uczniowie Białoruski 1 47 23 1766 13 1029 2 827 Kaszubski 4 18 71 3640 17 614 3 204 Litewski 4 55 11 394 4 196 1 135 Łemkowski 7 18 21 212 10 90 3 23 Niemiecki 50 1016 256 24025 75 11391 1 121 Ormiański - - 1 22 - - - - Słowacki 1 4 6 197 3 71 - - Ukraiński 26 158 88 1583 56 770 2 440 800 700 łemkowskie Szkoły dla mniejszości narodowych i grup etnicznych w latach 1990-2004 33 157 liczba szkół i zespołów międzyszkolnych 600 500 400 300 200 ukraińskie słowackie niemieckie litewskie kaszubskie białoruskie pozostałe: rom. grec. heb. 80 14 254 10 103 15 323 21 136 11 325 9 332 19 91 100 0 WYKRES 1 45 12 20 50 53 13 1 11 31 43 3 14 42 1990/1991 1993/1994 1996/1997 1999/2000 2002/2003 2004/2005 rok szkolny 1 17 19 43 6 19 60 40 38 95 8

2.2. Nauczanie języków obcych w polskim systemie oświaty Nauczanie języków obcych w szkołach jest jednym z priorytetowych zadań prowadzonych w ramach działań związanych z reformowaniem systemu edukacji. W dobie integracji Polski z Unią Europejską ważne jest, by młode pokolenie mogło w pełni czerpać z dorobku kulturowego i naukowego Europy, jak również wnosić do Europy to, co wartościowe w naszej nauce, kulturze i historii. Przed szkołą postawiono bardzo ważne zadanie wynikające z wprowadzenia nauczania języków obcych, tj. rozwijanie w uczniach postawy ciekawości, otwartości i tolerancji wobec innych kultur przy równoczesnym pogłębianiu poczucia własnej tożsamości. Szkoła czuwa nad tym, aby przez naukę języka obcego uczniowie osiągnęli umiejętność sprawnej komunikacji językowej, która pozwoli im nawiązywać i podtrzymywać kontakty z cudzoziemcami oraz poznawać kulturę i sprawy życia codziennego w danym obszarze językowym. Język obcy jest nauczany w polskich szkołach jako przedmiot obowiązkowy i/lub jako przedmiot nadobowiązkowy (dodatkowy). Język obcy jako przedmiot obowiązkowy jest nauczany na II etapie edukacyjnym, czyli od czwartej do szóstej klasy szkoły podstawowej, następnie na III etapie - przez trzy lata w gimnazjum i na IV etapie - kolejne trzy lata w liceum ogólnokształcącym, liceum profilowanym, technikum lub szkole zasadniczej. Drugi język obcy obowiązkowy jest nauczany w jednym typie szkoły w liceum ogólnokształcącym - na IV etapie edukacyjnym. Obowiązkowe nauczanie języków obcych w Polsce wiek 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 jeden język obcy jeden język obcy dwa języki obce (liceum) Przedszkole Szkoła podstawowa I i II etap edukacyjny Gimnazjum III etap edukacyjny Liceum i inne IV etap edukacyjny ISCED 0 ISCED 1 ISCED 2 ISCED 3 Jednocześnie przepisy prawa przewidują możliwość nauczania języka obcego na etapie wychowania przedszkolnego oraz na I etapie edukacyjnym, tzn. w klasach I-III szkoły podstawowej. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 9

2001r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. Nr 61, poz. 624) na wniosek rodziców (prawnych opiekunów) w przedszkolu mogą być prowadzone zajęcia dodatkowe. Czas trwania zajęć prowadzonych dodatkowo, w szczególności zajęć umuzykalniających, nauki języka obcego, nauki religii i zajęć rewalidacyjnych, powinien być dostosowany do możliwości rozwojowych dzieci i wynosić: z dziećmi w wieku 3-4 lat około 15 minut, z dziećmi w wieku 5-6 lat około 30 minut. Zazwyczaj takie zajęcia są płatne. W klasach I-III szkoły podstawowej - I etap edukacyjny - mogą być realizowane dodatkowe zajęcia z języka obcego w ramach godzin pozostających do dyspozycji dyrektora szkoły (dyrektor ma zabezpieczone fundusze na dodatkowe godziny w każdej klasie na takie zajęcia, jakie są potrzebne lub też wskazane dla uczniów). Na kolejnych etapach edukacyjnych język obcy jako przedmiot dodatkowy może być wprowadzony przez dyrektora danej szkoły po zasięgnięciu opinii dwóch rad: pedagogicznej (zatrudnionych w szkole nauczycieli i pedagoga szkolnego) oraz rodziców. Jeśli zostaje on jednak wprowadzony jako przedmiot dodatkowy, dla uczniów staje się przedmiotem obowiązkowym, z tym, że ocena z tego przedmiotu nie ma wpływu ani na średnią ocen ani na promocję do następnej klasy. Podstawą nauczania na wszystkich etapach edukacyjnych jest podstawa programowa kształcenia ogólnego, która musi być realizowana w każdej klasie każdego etapu edukacyjnego. Nie uwzględnia ona zajęć dodatkowych. Ale nauczyciel języka obcego zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 5 lutego 2004r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego programów wychowania przedszkolnego, programów nauczania i podręczników oraz cofania dopuszczenia (Dz. U. Nr 25, poz. 20) może realizować wówczas program nauczania języka obcego wybrany spośród programów zatwierdzonych i wpisanych do wykazu MEN lub opracować własny. Języka obcego jako przedmiotu obowiązkowego uczyło się w roku szkolnym 2004/2005 łącznie 6.905.690 uczniów, a jako dodatkowego 1.576.570. W rozbiciu na poszczególne języki sytuacja wyglądała następująco: Język obowiązkowy (liczba uczniów) Język nadobowiązkowy (liczba uczniów) Angielski 4.077.220 Angielski 737.890 Francuski 210.340 Francuski 60.420 Niemiecki 2.135.290 Niemiecki 576.950 Rosyjski 415.370 Inne 201.310 Łacina 41.360 Hiszpański 11.580 Włoski 10.180 Inne 4.350 10

Liczbę szkół z językiem obcym jako obowiązkowym w roku szkolnym 2004/2005 (według stanu na 31.12.05 dane GUS) obrazuje poniższa tabelka: Typ szkoły Liczba szkół z j. angielskim Liczba szkół z j. francuskim Liczba szkół z j. niemieckim Liczba szkół z j. rosyjskim Podstawowe 10.236 218 4.312 1.499 Gimnazja 5.781 458 3.416 593 Licea 2.529 977 2.391 1.009 ogólnokształcące Zasadnicze 886 70 901 613 zawodowe Licea 1.628 273 1.492 577 profilowane Technika i licea 3.046 460 2.854 1.282 zawodowe Szkoły 107 51 67 21 artystyczne Szkoły 475 69 220 41 pomaturalne i policealne RAZEM 24.688 2.576 15.653 5.635 A tak przedstawiało się w tym samym roku szkolnym nauczanie języków obcych jako języków nauczanych dodatkowo. Typ szkoły Liczba szkół z j. angielskim Liczba szkół z j. francuskim Liczba szkół z j. niemieckim Podstawowe 6.107 233 2.337 963 Gimnazja 1.695 530 2.503 985 Licea 34 81 65 291 ogólnokształcące Zasadnicze 4 0 3 1 zawodowe Licea 18 3 18 10 profilowane Technika i licea 20 6 18 19 zawodowe Szkoły 0 4 4 0 artystyczne Szkoły pomaturalne i policealne 77 9 32 32 RAZEM 7.955 866 4.980 2.301 Liczba szkół z innym językiem Bardzo ciekawie przedstawiają się zmiany, jakie zaszły w ostatnim 15-leciu, jeżeli chodzi o powszechność nauczania obowiązkowego poszczególnych języków obcych. Na początku lat 90-tych, a więc na początku przemian, jakie dokonały się w naszym kraju językiem 11

dominującym w Polsce był język rosyjski, którego uczyło się tylu uczniów, ilu języka angielskiego i niemieckiego łącznie. Natomiast w roku szkolnym 2004/2005 języka rosyjskiego uczyło się tylko 10% z ogólnej liczby uczniów uczących się języka angielskiego. Jeszcze lepiej widać te przemiany w poniższych zestawieniach (okresy pięcioletnie i ostatni rok szkolny): Rok szkolny % uczniów uczących się języka angielskiego % uczniów uczących się języka francuskiego % uczniów uczących się języka niemieckiego 1992/1993 18,2 3,2 16,0 34,0 1997/1998 32,5 4,0 23,9 19,7 2002/2003 62,4 3,8 34,8 9,7 2004/2005 65,3 3,4 34,2 6,7 % uczniów uczących się języka rosyjskiego 70 60 50 40 30 20 10 0 1992/1993 1997/1998 2002/2003 2004/2005 % uczących się angielskiego % uczących się francuskiego % uczących się niemieckiego % uczących się rosyjskiego Wskaźniki powszechności nauczania obowiązkowego języków obcych w latach 1992-2004. Szkoły razem 70 % Angielski Francuski Niemiecki Rosyjski 60 50 40 30 20 10 0 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 2002/03 2003/2004 2004/2005 12

Poniższe dwie tabele pokazują dynamikę przemian w nauczaniu języków obcych w Polsce we wszystkich typach szkół łącznie. W roku szkolnym 2004/05 w porównaniu z rokiem szkolnym 2003/04 zmalały liczby uczniów uczących się najbardziej popularnych języków obcych w Polsce. Zwiększyły się natomiast liczby uczniów uczących się dwóch języków romańskich: hiszpańskiego i włoskiego. Można również zauważyć, że liczby uczniów uczących się drugiego języka obcego jako języka dodatkowego wzrosły: największe przyrosty obserwujemy w języku angielskim i niemieckim. Źródło: Powszechność nauczania języków obcych w roku szkolnym 2004/05 CODN Uczniowie uczący się języka obcego we wszystkich typach szkół łącznie jako przedmiotu obowiązkowego (w tys. osób) Język Angielski Francuski Niemiecki Rosyjski Łacina Hiszpański Włoski Inny Stan w 4167,97 220,80 2194,00 486,87 44,58 10,45 8,72 4,91 2003 Stan w 4077,22 210,34 2135,29 415,37 41,36 11,58 10,18 4,35 2004 Zmiana (osoby) Zmiana w % -90,75-2,2% -10,46-4,7% -58,71-2,7-71,50-14,7% -3,22-7,2% 1,13 10,8% 1,46 16,7% -0,56-11,4% Uczniowie uczący się języka obcego jako przedmiotu dodatkowego we wszystkich typach szkół razem (w tys. osób) Język Angielski Francuski Niemiecki Inne Stan w 2003 546,90 52,83% 432,20 170,06 Stan w 2004 737,89 60,42% 576,95 201,31 Zmiana (osoby) Zmiana w % 190,99 34,9% 7,59 14,4% 144,75 33,5% Źródło: Powszechność nauczania języków obcych w roku szkolnym 2004/05 CODN 31,25 18,4% Języki obce Uczniowie w Polsce uczący się języka obcego jako przedmiotu obowiązkowego. 4,35 10,18 11,58 rok 2004 210,34 415,37 2135,29 4077,22 4,91 8,72 10,45 rok 2003 220,8 486,87 2194 4167,97 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 Liczba uczniów [ w tys. osób] Angielski Niemiecki Rosyjski. Francuski Łacina Hiszpański Włoski Inny Języki obce są również nauczane na wyższych uczelniach. Liczba studentów w Polsce wynosi 1.926,1 tys. (GUS 2004/05). Wszyscy uczą się w trakcie studiów jednego lub dwu języków. 13

Brakuje danych statystycznych określających liczbę studentów wybierających poszczególne języki. Języki obce są również nauczane w szkołach specjalnych. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 12 lutego 2002 r, z późniejszymi zmianami, nauka jednego języka jest obowiązkowa w szkole podstawowej specjalnej (od II etapu edukacyjnego) i gimnazjum specjalnym z wyjątkiem uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym, a także uczniów niesłyszących i słabo słyszących, niewidomych i słabo widzących, autystycznych jednocześnie z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym. Dwa języki obce obowiązują w liceum profilowanym specjalnym, z tym, że uczniowie niesłyszący lub słabo słyszący mogą być zwolnieni z nauki drugiego języka w trybie określonym w & 9 rozporzadzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dn. 8 września 2004 r. Należy tu wspomnieć, że bez względu na etap edukacyjny i rodzaj szkoły, nie tylko wybór rodziców i uczniów decyduje o tym, jaki język jest oferowany przez szkołę. Ważnym czynnikiem jest tu dostępność wykwalifikowanej kadry do nauczania języków obcych. 2.2.1. Nauczanie języków obcych w szkołach podstawowych Język obcy jest przedmiotem obowiązkowym od IV klasy szkoły podstawowej, czyli na II etapie edukacyjnym. Na I etapie występuje w niektórych szkołach jako przedmiot dodatkowy. W propozycjach do narodowej strategii nauczania języków obcych, która będzie częścią strategii uczenia się przez całe życie, wspomina się jednak o możliwościach obniżenia wieku obowiązkowej edukacji językowej do wieku lat 7, czyli do pierwszej klasy szkoły podstawowej. Jednak nie określono jeszcze, kiedy to może nastąpić. Natomiast poczyniono pierwszy najważniejszy krok realizowania tego celu, czyli rozpoczęto przygotowywanie wykwalifikowanej kadry do nauczania wczesnoszkolnego (patrz: program sieciowy Young Learners, rozdział 4.1). Obecny stan nauczania języków obcych w szkołach podstawowych jest następujący: W klasach I-III najbardziej popularny jest język angielski. W trzeciej klasie szkoły podstawowej prawie 30% dzieci uczy się tego języka. Jako ciekawostkę można odnotować też fakt, że w klasach I-III jedynie 125 dzieci uczy się języka hiszpańskiego i 110 dzieci języka włoskiego. Wskaźniki powszechności nauczania języków obcych w szkole podstawowej w klasach I-III (policzone dla uczniów szkół podstawowych, których organem prowadzącym są gminy). Rok 2004/2005 Klasy Angielski Francuski Niemiecki rosyjski I 25,66% 0,18% 5,58% 0,03% II 28,11% 0,21% 6,96% 0,03% III 29,05% 0,24% 7,72% 0,04% Źródło: Powszechność nauczania języków obcych w roku szkolnym 2004/2005, Warszawa: CODN. Z analizy nauczania języków w poszczególnych klasach szkoły podstawowej wynika, że w klasach I-III uczy się języka angielskiego 27,66 % uczniów, francuskiego 0,21%, niemieckiego 6,75%, rosyjskiego 0,03%, a w klasach IV VI odpowiednio 72,17%, 0,96%, 25,74% oraz 5,07%. 14

Zarówno w szkołach podstawowych miejskich, jak i wiejskich dominuje zdecydowanie język angielski przed niemieckim i rosyjskim, z tym że gdy języka angielskiego i niemieckiego uczy się mniej młodzieży na wsiach niż w mieście (różnica odpowiednio 300.000 uczniów i 100.000 inne), to język rosyjski jest przeszło 3-krotnie częściej nauczany na wsi niż w mieście (odpowiednio 79.000 i 24.000 uczniów). 2.2.2. Nauczanie języków obcych w gimnazjach W gimnazjach w roku szkolnym 2004/2005 jako języka obowiązkowego 72,2% uczniów uczyło się języka angielskiego, 30,6% niemieckiego, 3,3% rosyjskiego i 1,7% francuskiego. Uderza natomiast przeszło dwukrotnie wyższa liczba gimnazjalistów uczących się dodatkowo języka niemieckiego (389.333 uczniów) w stosunku do języka angielskiego (195.170 uczniów). 2.2.3. Nauczanie języków obcych w szkołach zawodowych Istnieje jeden typ szkół, w których więcej uczniów uczy się języka niemieckiego niż języka angielskiego. Są to zasadnicze szkoły zawodowe, chociaż i tutaj następuje powolny wzrost uczących sie języka angielskiego. I tak w roku szkolnym 1997/1998 w tego typu szkołach uczyło się 52% młodzieży obowiązkowo języka niemieckiego a 13% języka angielskiego, a w roku szkolnym 2004/2005 odpowiednio 33,5% oraz 29,9%. Na uwagę zasługuje też fakt, że powszechność nauczania języków obcych jako przedmiotu dodatkowego w szkołach zasadniczych jest znikoma (łącznie uczy się 350 osób). 2.2.4. Nauczanie języków obcych w liceach ogólnokształcących W liceach ogólnokształcących są obowiązkowo nauczane dwa języki obce. Największy przyrost względny i bezwzględny w roku szkolnym 2004/2005 w stosunku do roku poprzedniego nastąpił w odniesieniu do języka niemieckiego (11,9%). Liczba uczniów oraz % młodzieży uczącej się poszczególnych języków obcych jako obowiązkowych w tym typie szkoły w roku 2004/2005 jest następujący: Język obcy Liczba młodzieży uczącej się % młodzieży uczącej się angielski 726.360 97,1% francuski 100.210 13,4% niemiecki 532.370 71,2% rosyjski 87.990 11.8% łacina 39.100 5,2% hiszpański 8.470 1,1% włoski 8.240 1,1% inne 1.010 Wskaźniki nauczania języków obcych jako przedmiotów obowiązkowych są niewiele niższe od wskaźników nauczania języków obcych jako przedmiotów obowiązkowych i nieobowiązkowych łącznie, gdyż tylko niewielka liczba młodzieży uczy się w liceach jeszcze jednego języka obcego. 15

2.2.5. Nauczanie języka obcego w pozostałych szkołach ponadgimnazjalnych, policealnych i pomaturalnych W pozostałych szkołach ponadgimnazjalnych, a więc technikach i liceach profilowanych dwoma wiodącymi językami obcymi są język angielski (660.670 uczniów) i niemiecki (548.280). Podobnie wygląda sytuacja w szkołach policealnych i pomaturalnych (angielski 35.510 uczniów, a język niemiecki 12.120 uczniów). 2.2.6. Przestrzenny rozkład powszechności nauczania języków obcych Język angielski zajmuje pierwszą pozycję w 15 województwach a drugą w jednym (lubuskim za językiem niemieckim). Z językiem niemieckim jest odwrotnie. Język angielski jest reprezentowany najsilniej w województwach: podlaskim, śląskim i podkarpackim, język niemiecki w lubuskim, dolnośląskim i zachodniopomorskim, francuski w województwach: śląskim, małopolskim i mazowieckim, a rosyjski w województwach: lubelskim, mazowieckim i podlaskim. Język angielski jest najsłabiej reprezentowany w województwach: lubuskim, dolnośląskim i wielkopolskim, język niemiecki: w mazowieckim, lubelskim i podlaskim, język francuski w województwach: warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim i pomorskim, a rosyjski w opolskim, dolnośląskim i lubuskim. Poniżej znajduje się graficzne przedstawienie tej sytuacji: 16

NAUCZANIE JĘZYKA ANGIELSKIEGO JAKO PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO I NADOBOWIĄZKOWEGO ŁĄCZNIE W ROKU SZK. 2004/05 WEDŁUG WOJEWÓDZTW ( W PROCENTACH OGÓŁU UCZNIÓW ) kraj 77,1% 69,5 pomorskie 74,8 70,5 warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie 86,4 kujawsko-pomorskie 75,0 82,0 podlaskie 55,0 68,0 łódzkie mazowieckie lubuskie wielkopolskie 76,2 83,1 66,3 dolnośląskie 79,4 opolskie 84,7 82,4 świętokrzyskie lubelskie podkarpackie śląskie 80,6 83,4 małopolskie 17

NAUCZANIE JĘZYKA NIEMIECKIEGO JAKO PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO I NADOBOWIĄZKOWEGO ŁĄCZNIE W ROKU SZK. 2004/05 WEDŁUG WOJEWÓDZTW ( W PROCENTACH OGÓŁU UCZNIÓW ) kraj 43,4% 47,3 pomorskie 41,5 57,5 warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie 41,1 31,3 kujawsko-pomorskie 30,1 podlaskie 67,3 54,0 mazowieckie lubuskie wielkopolskie łódzkie 46,3 30,5 59,3 opolskie 36,6 lubelskie dolnośląskie 46,4 39,3 świętokrzyskie podkarpackie śląskie 41,3 46,0 małopolskie 18

NAUCZANIE JĘZYKA FRANCUSKIEGO JAKO PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO I NADOBOWIĄZKOWEGO ŁĄCZNIE W ROKU SZK. 2004/05 WEDŁUG WOJEWÓDZTW ( W PROCENTACH OGÓŁU UCZNIÓW ) kraj 4,4% 2,3 pomorskie 2,6 1,7 warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie 3,5 3,0 kujawsko-pomorskie 5,0 podlaskie 4,9 3,8 łódzkie mazowieckie lubuskie wielkopolskie 3,5 4,3 3,7 dolnośląskie opolskie 3,9 7,9 3,1 świętokrzyskie lubelskie podkarpackie śląskie 6,0 3,5 małopolskie 19

NAUCZANIE JĘZYKA ROSYJSKIEGO JAKO PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO W ROKU SZK. 2004/05 WEDŁUG WOJEWÓDZTW ( W PROCENTACH OGÓŁU UCZNIÓW ) kraj 6,7% zachodniopomorskie 2,7 3,6 pomorskie kujawsko-pomorskie 8,6 warmińsko-mazurskie 12,5 8,8 14,0 podlaskie 2,5 lubuskie 4,0 wielkopolskie łódzkie 7,1 mazowieckie 15,0 1,9 dolnośląskie opolskie 1,4 3,5 śląskie 10,0 świętokrzyskie 3,5 lubelskie podkarpackie 4,3 małopolskie 20

2.2.7. Języki mniejszości narodowych i etnicznych oraz język regionalny Przedstawiciele mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługujące się językiem regionalnym są objęci obowiązkową nauką języka polskiego na prawach obywateli polskich. Ponadto - na dobrowolnie wyrażone życzenie - mogą oni uczestniczyć w zajęciach służących podtrzymywaniu ich tożsamości językowej i kulturowej. Nauczanie języków mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego kaszubskiego jest organizowane w szkole na życzenie rodziców (lub samych uczniów, jeśli ukończyli oni 16 lat). Język mniejszości może być w szkole językiem wykładowym, może być drugim językiem nauczania (w nauczaniu dwujęzycznym) lub może być przedmiotem dodatkowym. Klasę (grupę międzyklasową) można utworzyć już dla siedmiu uczniów zainteresowanych nauką tego języka. W środowiskach mniejszości żyjących w rozproszeniu nauczanie języka mniejszości może być organizowane w zespołach międzyszkolnych (dla grupy nie mniejszej niż 3 i nie większej niż 20 uczniów). Język mniejszości, z chwilą wyboru przez ucznia, staje się dla niego przedmiotem obowiązkowym, a ocena z tego przedmiotu jest umieszczana na świadectwie szkolnym i jest wliczana do średniej ocen ucznia. W szkołach z nauczaniem w języku mniejszości (jako wykładowym) uczeń może przystąpić do sprawdzianu po szkole podstawowej lub egzaminu po gimnazjum organizowanego w języku polskim lub języku danej mniejszości. Język mniejszości narodowej jest dla uczniów, którzy zadeklarowali chęć jego nauki, obowiązkowym przedmiotem na egzaminie maturalnym w części pisemnej i ustnej. Uczeń biorący udział w nauce języka mniejszości etnicznej lub języka regionalnego może zdawać egzamin maturalny z tego języka jako przedmiotu dodatkowego w części ustnej lub pisemnej (lub obu tych częściach). Ponadto absolwenci szkół lub oddziałów z językiem nauczania mniejszości narodowej (jako wykładowym) mogą zdawać na egzaminie maturalnym przedmioty w języku polskim lub w języku mniejszości (z wyjątkiem języka polskiego oraz treści dotyczących historii i geografii Polski). Przestrzenny rozkład powszechności nauczania języków mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego ilustrują następujące mapki: 21