AKADEMII WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU KWARTALNIK

AKADEMII WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU KWARTALNIK 2015 51

Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Rozprawy Naukowe Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu kwartalnik, 2015, 51 Redaktor Naczelny Andrzej Pawłucki RADA NAUKOWA Georg Anders Pavol Bartík Eugeniusz Bolach Kazimierz Doktór Zbigniew Dziubiński Stefan Grössing Hannu Itkonen Soňa Jandová Leszek Koczanowicz Jerzy Kosiewcz Tadeusz Koszczyc Stanisław Kowalczyk Milada Krejčí Józef Lipiec Wojciech Lipoński Juliusz Migasiewicz Kazimierz Perechuda Yevhen Prystupa Andrzej Szmajke Valérie Tóthová Hana Válková Peter Weinberg Stanisław Żak German Sport University, Cologne, Germany Matej Bel University, Banská Bystrica, Slovakia Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Poland Uniwersytet Łódzki, Poland Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, Poland University of Salzburg, Austria University of Jyväskylä, Finland Technical University of Liberec, the Czech Republic Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Poland Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie, Poland Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Poland Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin, Poland University of Physical Education and Sport Palestra, Prague, the Czech Republic Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Poland Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Poland Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Poland Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Poland Lviv State University of Physical Culture, Ukraine Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Poland University of South Bohemia, České Budějovice, the Czech Republic Masaryk University, Brno, the Czech Republic Hamburg, Germany Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, Poland REDAKTORZY TEMATYCZNI Ryszard Bartoszewicz (AWF Wrocław) Wojciech Cieśliński (AWF Wrocław) Halina Guła-Kubiszewska (AWF Wrocław) Piotr Oleśniewicz (AWF Wrocław) Bożena Ostrowska (AWF Wrocław) Jadwiga Pietraszewska (AWF Wrocław) Andrzej Rokita (AWF Wrocław) Tadeusz Skolimowski (AWF Wrocław) Tadeusz Stefaniak (AWF Wrocław) Rafał Szubert (AWF Wrocław) Anna Romanowska-Tołłoczko (AWF Wrocław) Marta Wieczorek (AWF Wrocław) Opracowanie redakcyjne i korekta Iwona Kresak Mariola Langowska-Bałys Agnieszka Piasecka-Ceccato (ang.) redakcja statystyczna Małgorzata Kołodziej redakcja techniczna Beata Irzykowska Copyright by Wydawnictwo AWF we Wrocławiu, 2015 ISSN 0239-4375 Nakład 70 egz. Sekretariat Redakcji al. Ignacego Jana Paderewskiego 35, 51-612 Wrocław www.awf.wroc.pl/rozprawy naukowe rozprawynaukowe@awf.wroc.pl Certyfikat jakości na zgodność z PN-EN ISO 9001:2009

od redakcji Redakcja Rozpraw Naukowych AWF we Wrocławiu wyraża szczególną wdzięczność recenzentom zaproszonym do współpracy w 2015 roku: Ryszard Bartoszewicz (Wrocław) Michał Bronikowski (Poznań) Tomasz Chamera (Gdańsk) Jerzy Chełmecki (Warszawa) Wojciech J. Cynarski (Rzeszów) Andrzej Dąbrowski (Biała Podlaska) Bartosz Dolański (Gdańsk) Remigiusz Dróżdż (Gdańsk) Henryk Duda (Kraków) Krystyna Górna-Łukasik (Katowice) Jacek Gracz (Poznań) Dariusz Ilnicki (Wrocław) Jolanta B. Jabłonkowska (Wrocław) Tomasz Jurek (Gorzów Wlkp.) Marzena Jurgielewicz-Urniaż (Olsztyn) Małgorzata Kawa (Gdańsk) Tomasz Klocek (Kraków) Grażyna Kosiba (Kraków) Marta Koszczyc (Wrocław) Ewa Kozdroń (Warszawa) Marcin Krawczyński (Gdańsk) Lesław Kulmatycki (Wrocław) Michał Lenartowicz (Warszawa) Maciej Łuczak (Poznań) Eligiusz Madejski (Kraków) Eligiusz Małolepszy (Częstochowa) Barbara Marciszewska (Gdańsk) Bartosz Molik (Warszawa) Radosław Muszkieta (Bydgoszcz) Elżbieta Nawrocka (Wrocław) Janusz Olearnik (Wrocław) Piotr Oleśniewicz (Wrocław) Dariusz J. Olszewski-Strzyżowski (Gdańsk) Bożena Ostrowska (Wrocław) Ryszard Panfil (Wrocław) Krzysztof Piech (Biała Podlaska) Ryszard Plinta (Katowice) Bogumiła Przysiężna (Gdańsk) Małgorzata Siekańska (Kraków) Michał Spieszny (Kraków) Michał Staniszewski (Warszawa) Andrzej Szmajke (Opole) Rafał Szubert (Wrocław) Andrzej Szwarc (Gdańsk) Władysław Szyngiera (Katowice) Rajmund Tomik (Katowice) Maciej Tomczak (Poznań) Danuta Umiastowska (Szczecin) Marta Wieczorek (Wrocław) Krzysztof Widawski (Wrocław) Ryszard Winiarski (Kraków) Agata Wiza (Poznań) Piotr Włodarczyk (Gdańsk) Krzysztof Wnorowski (Gdańsk) Zbigniew Wójcik (Olsztyn) Agnieszka Zalewska-Meler (Słupsk)

Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2015, 51, 4 14 Małgorzata Pstrocka-Rak 1 *, Grzegorz Rak 2 1 akademia wychowania fizycznego we wrocławiu 2 politechnika opolska Perspektywy rozwoju turystyki na dolnośląskich obszarach Natura 2000 w świetle planów zadań ochronnych Abstract Prospects of tourism development in Lower Silesian Natura 2000 sites in view of plans of protection tasks Background. The main aim of the paper was to evaluate prospects of tourism development by analysing the tourism impacts in Lower Silesian Natura 2000 sites. According to the European Union law, it can be the reason to reduce tourism flows and investments at this kind of protected areas. Material and methods. The main research materials were plans of pro tection tasks, which were analysed. The research was conducted in 49 Lower Silesian sites. The authors took into account the types of tourism impact and of threatened plants, animals, and habitats. Results and conclusions. Nowadays, a half of the analysed Natura 2000 sites are not threatened by tourism activities or impacts. Neither is tourism going to be limited at one third of the total number of Natura 2000 sites in the future. Bats are the species being threatened the most. Outdoor tourism activities, such as hiking, horse riding, cycling, mountaineering, rock climbing, and speleology, and the related infrastructure are the most frequently recorded as influential and can be limited in the future in some areas. Key words: tourism, Nature 2000 sites, plans of protection tasks, the Lower Silesia province Słowa kluczowe: turystyka, obszary Natura 2000, plany zadań ochronnych, Dolny Śląsk WPROWADZENIE * Autor korespondencyjny Rozwój wielu form turystyki determinowany jest potencjałem środowiska przyrodniczego, jednak podczas jego użytkowania dochodzi często do degradacji jego walorów (Wall 1996, Leung i Marion 2000, Pstrocka i Rak 2006, Rutty i wsp. 2015). Dlatego też na obszarach o szczególnie cennych walorach przyrodniczych wprowadza się szereg regulacji prawnych dotyczących możliwości ich wykorzystania (Eagles i McCool 2002, Symonides 2007). W przeciwieństwie do starszych prawnych form obszarowej ochrony przyrody w Polsce (np. parków narodowych i krajobrazowych czy rezerwatów przyrody), cechujących się jasno sprecyzowanymi przepisami określającymi możliwości ich użytkowania, dla najnowszej formy obszarów Natura 2000 wprowadzonej w Polsce w 2004 r. jako jeden z obowiązków związanych z przystąpieniem do Unii Europejskiej, takiego katalogu czynności w Ustawie o ochronie przyrody (Dz.U. 2004 Nr 92 poz. 880) nie zapisano (Habuda 2013). Obszary Natura 2000 są obowiązkową formą ochrony przyrody dla wszystkich krajów członkowskich Unii Europejskiej i tworzą wspólnie Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000, której podstawę prawną stanowią dwie dyrektywy: Dyrektywa Rady 92/43/ EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz.Urz. Unii Europejskiej, L 206 z 22.7.1992.), zwana Dyrektywą siedliskową lub habitatową, oraz Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz.Urz. Unii Europejskiej, L 207 z 26.1.2010.). Na ich podstawie tworzone są dwa rodzaje obszarów Natura 2000: specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO), czyli tzw. obszary siedliskowe (habitatowe), oraz obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), tzw. obszary ptasie.

M. Pstrocka-Rak, G. Rak Rozwój turystyki na dolnośląskich obszarach Natura 2000 2015, 51 AWF WE WROCŁAWIU 5 Podstawowym narzędziem w zakresie zarządzania obszarami Natura 2000 są plany zadań ochronnych (PZO) (Dubel i wsp. 2010). Sporządzane są one na okres 10 lat przez organy sprawujące nadzór nad obszarami wraz z zainteresowanymi osobami i podmiotami prowadzącymi działalność w danych obszarach Natura 2000. O wysokim znaczeniu tych dokumentów dla rozwoju gospodarczego obszarów Natura 2000 (w tym rozwoju turystyki) świadczyć może obowiązek ustanawiania PZO przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska w drodze aktu prawa miejscowego (Liberacka i Ruszlewicz 2014). Plan zadań ochronnych stanowi swego rodzaju podsumowanie istniejącego stanu wiedzy o przedmiotach ochrony w danym obszarze (gatunkach roślin i zwierząt oraz siedliskach przyrodniczych wykazanych we wspomnianych wyżej dyrektywach), uzupełnionego i zweryfikowanego poprzez dane uzyskane z przeprowadzonych badań terenowych danego obszaru (Bolewska i wsp. 2014). W planach zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 konieczne jest, obok opisu granic obszaru i analizy przedmiotów ochrony, wskazanie istniejących i potencjalnych zagrożeń w celu zachowania właściwego stanu gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych uznanych za przedmioty ochrony (art. 28 ustawy o ochronie przyrody, Dz.U. 2004 Nr 92 poz. 880). Jako akt prawa miejscowego plany zadań ochronnych będą miały duży wpływ na rozwój działalności gospodarczej na obszarach Natura 2000 i w ich bezpośrednim otoczeniu, w tym także na rozwój turystyki. CEL, METODY I OBSZAR BADAŃ Celem niniejszej pracy było określenie możliwości rozwoju turystyki na obszarach Natura 2000 z wykorzystaniem zapisów w planach zadań ochronnych dotyczących zagrożeń przedmiotów ochrony. Autorzy pragnęli znaleźć odpowiedzi na pytania: 1. Jakie formy turystyki i elementy infrastruktury turystycznej stanowią obecnie bądź mogą stanowić w przyszłości zagrożenie dla skutecznej ochrony obszarów Natura 2000, a tym samym powinny podlegać ograniczeniom? 2. Jakie przedmioty ochrony występujące na badanych obszarach Natura 2000 są szczególnie podatne na presję turystyczną, która może zagrażać ich istnieniu? Badaniami objęto województwo dolnośląskie, którego aż 21% powierzchni zajmują ptasie i habitatowe obszary Natura 2000, położone zarówno w części niżowej, jak i sudeckiej. Łącznie zostało przez Komisję Europejską wyznaczonych 101 obszarów (11 OSO i 90 SOO), w tym 4 o zasięgu ponadwojewódzkim, w niewielkiej części położonych na terenie Dolnego Śląska (Liberacka i Ruszlewicz 2014). Obszary te stanowią 6,1% wszystkich lądowych obszarów Natura 2000 w Polsce pod względem zajmowanej powierzchni i 10,2% całkowitej liczby polskich obszarów Natura 2000 (Barometr 2015). Materiałem źródłowym były plany zadań ochronnych opracowane dla dolnośląskich ptasich i habitatowych obszarów Natura 2000 (obszary o kodzie rozpoczynającym się od PLH02 i PLB02), których pełne wersje wraz z dokumentacją kartograficzną udostępnione zostały autorom przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska we Wrocławiu. W ramach projektu nr POIS.05.03.00-00-186/09 pn. Opracowanie planów zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000 na obszarze Polski zostało opracowanych i ustanowionych w formie zarządzenia przez Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska we Wrocławiu 49 planów zadań ochronnych (stan na 1 kwietnia 2015 r.). Trzy czwarte dokumentów ustanowiono w 2014 r., pozostałe rok wcześniej. Każdy z nich obowiązywać będzie przez 10 lat (Ustawa o ochronie przyrody 2004). Spośród 49 badanych obszarów 4 to obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), ustanowione Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz.U. 2011 Nr 25 poz. 133). Pozostałe 45 obszarów powstało w oparciu o Dyrektywę habitatową (Dyrektywa Rady 1992) i ma obecnie status obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty, który w przyszłości (po uchwaleniu aktu prawa krajowego) zmieni się na status SOO (specjalnego obszaru ochrony siedlisk) (Pawlaczyk 2012). Na potrzeby niniejszego artykułu przeprowadzono analizę treści wszystkich powyższych dokumentów.

6 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 51 M. Pstrocka-Rak, G. Rak Rozwój turystyki na dolnośląskich obszarach Natura 2000 Rodzaje oddziaływań związanych z rozwojem turystyki na przedmioty ochrony wyróżnione zostały zgodnie z Listą referencyjną zagrożeń, presji i działań, zaproponowaną przez Dyrekcję Generalną ds. Środowiska Komisji Europejskiej oraz Europejską Agencję Środowiska (Decyzja Wykonawcza 2011). W artykule sposób kodowania oddziaływań, a co za tym idzie, klasyfikacji form turystyki, jest zgodny z wymogami wymienionej listy. Jeżeli w planie zadań ochronnych zastosowano starszy system (Decyzja Komisji Europejskiej... 1997), autorzy dokonali jego odpowiedniego przekodowania zgodnie z zaleceniami zawartymi na portalu referencyjnym Europejskiej Agencji Środowiska dla obszarów Natura 2000 (Building the Natura 2000 network). Kolejny etap opracowania danych polegał na komasowaniu w grupy rodzajów oddziaływań wyspecyfikowanych we wspomnianej powyżej liście referencyjnej. Pod uwagę brano tylko te oddziaływania, które: 1) w sposób jednoznaczny dotyczą turystyki (oddziaływania związane z obecnością turystów, jak też zagrożeniami dotyczącymi infrastruktury turystycznej); nie uwzględniono zagrożeń, które w bliżej nieokreślonym stopniu mogą (ale nie muszą) dotyczyć turys tyki, takich jak wydeptywanie, nadmierne użytkowanie (G05.01) czy wandalizm (G05.04); 2) są zagrożeniem istniejącym obecnie lub potencjalnym, tzn. mogącym się pojawić w ciągu najbliższych 10 lat na skutek intensyfikacji obecnych działań lub wynikającym z wprowadzenia nowych form aktywności turystycznych czy urządzeń infrastruktury (zapisanych w dokumentach planistyczno- -strategicznych związanych z danym obszarem Natura 2000). WYNIKI W grupie 49 badanych obszarów Natura 2000 (stanowiących prawie połowę wszystkich ustanowionych obecnie na Dolnym Śląsku) w planach zadań ochronnych 12 obszarów nie stwierdzono występowania rzeczywistych ani potencjalnych zagrożeń związanych z rozwojem turystyki (tab. 1). Wszystkie te obszary powstały na podstawie Dyrektywy habitatowej (Dyrektywa Rady 1992). Analizując szczegółowo wybrane cechy charakterystyczne dla tych 12 obszarów Natura 2000, można zauważyć, że: 1. Są to w większości obszary o małej (około kilkuset ha) i bardzo małej (kilkadziesiąt ha) powierzchni. Wyjątek stanowią tu 2 obszary, które pod względem powierzchni można zaklasyfikować jako średnie: Dębniańskie Mokradła (5233 ha) i Rudawy Janowickie (6635 ha). 2. Są to obszary położone zarówno w części nizinnej Dolnego Śląska (głównie makroregiony: Nizina Śląska i Wał Trzebnicki), jak i w jego części górskiej (aż 3 z 5 obszarów sudeckich położone są w makroregionie Sudety Środkowe). 3. Pod względem przyrodniczym są to na ogół obszary bardzo cenne, o dużej liczbie przedmiotów ochrony (od kilkunastu do ponad dwudziestu), szczególnie w relacji do niewielkiej powierzchni. Wyjątek stanowi obszar Stawy w Borowej, który utworzono w celu ochrony tylko 3 przedmiotów wskazanych w Dyrektywie habitatowej. 4. Aż na 9 obszarach większość przedmiotów ochrony związana jest ze środowiskiem wodnym. Są to zarówno siedliska fluwialne (np. nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami włosieniczników, starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami Nympheion i Potamion, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe) bądź związane z wodami stojącymi (brzegi lub osuszane dna zbiorników wodnych ze zbiorowiskami Littorelletea i Isoeto-Nanojuncetea), jak również chronione dyrektywami (Dyrektywa Rady 1992, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009 2010) ptaki wodno-błotne, ryby, ssaki związane z wodą (wydra, bóbr). Są to jednak także cenne walory turystyczne dla turystyki przyrodniczej (Świerkosz i wsp. 2012, Pstrocka-Rak i Rak 2014). 5. Dominują wśród nich obszary Natura 2000 o stosunkowo niskiej atrakcyjności turystycznej dla turystyki masowej, nawet tej krótkookresowej (weekendowej, świątecznej czy jednodniowej), które, przy często wysokich walorach turystycznych, głównie przyrodniczo-krajobrazowych (np. Przełom Nysy

M. Pstrocka-Rak, G. Rak Rozwój turystyki na dolnośląskich obszarach Natura 2000 2015, 51 AWF WE WROCŁAWIU 7 Tab. 1. Zagrożenia związane z rozwojem turystyki na dolnośląskich obszarach Natura 2000 w świetle planów zadań ochronnych Kod obszaru Nazwa obszaru Rok zatwierdzenia PZO Brak Zagrożenia Zagrożenia zagrożeń istniejące potencjalne PLB020002 Grądy Odrzańskie 2014 + PLB020004 Zbiornik Mietkowski 2014 + PLB020005 Bory Dolnośląskie 2014 + PLB020008 Łęgi Odrzańskie 2014 + PLH020001 Chłodnia w Cieszkowie 2013 + PLH020002 Dębniańskie Mokradła 2014 + PLH020003 Dolina Łachy 2013 + PLH020005 Kamionki 2014 + PLH020007 Kopalnie w Złotym Stoku 2013 + + PLH020008 Kościół w Konradowie 2014 + PLH020009 Panieńskie Skały 2013 + PLH020010 Piekielna Dolina koło Polanicy 2013 + PLH020011 Rudawy Janowickie 2014 + PLH020012 Skałki Stoleckie 2013 + + PLH020013 Sztolnie w Leśnej 2014 + PLH020015 Wrzosowisko Przemkowskie 2014 + + PLH020016 Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika 2014 + + PLH020017 Grądy w Dolinie Odry 2014 + + PLH020018 Łęgi Odrzańskie 2014 + + PLH020019 Pasmo Krowiarki 2014 + PLH020020 Przełomy Pełcznicy pod Książem 2013 + + PLH020021 Wzgórza Kiełczyńskie 2014 + PLH020033 Czarne Urwisko koło Lutyni 2013 + PLH020034 Dobromierz 2014 + PLH020035 Biała Lądecka 2014 + PLH020036 Dolina Widawy 2014 + PLH020037 Góry i Pogórze Kaczawskie 2014 + PLH020038 Góry Kamienne 2014 + + PLH020039 Grodczyn i Homole koło Dusznik 2014 + + PLH020040 Masyw Ślęży 2014 + + PLH020043 Przełom Nysy Kłodzkiej koło Morzyszowa 2013 + PLH020045 Stawy w Borowej 2014 + PLH020049 Żwirownie w Starej Olesznej 2014 + + PLH020050 Dolina Dolnej Kwisy 2014 + + PLH020051 Irysowy Zagon koło Gromadzynia 2013 + PLH020052 Pątnów Legnicki 2014 + PLH020053 Zagórzyckie Łąki 2013 + PLH020054 Ostoja nad Bobrem 2014 + PLH020055 Przeplatki nad Bystrzycą 2014 + PLH020057 Masyw Chełmca 2014 + + PLH020060 Góry Orlickie 2014 + + PLH020061 Dzika Orlica 2014 + PLH020062 Góry Bardzkie 2014 + PLH020063 Wrzosowiska Świętoszowsko-Ławszowskie 2014 + + PLH020065 Bierutów 2014 + PLH020066 Przełomowa Dolina Nysy Łużyckiej 2014 + + PLH020068 Muszkowicki Las Bukowy 2014 + + PLH020069 Las Pilczycki 2013 + + PLH020071 Ostoja Nietoperzy Gór Sowich 2014 + + PZO plan zadań ochronnych

8 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 51 M. Pstrocka-Rak, G. Rak Rozwój turystyki na dolnośląskich obszarach Natura 2000 Kłodzkiej koło Morzyszowa), charakteryzują się brakiem infrastruktury turystycznej w ich obrębie lub bezpośrednim otoczeniu bądź słabym poziomem jej rozwoju (brakuje bazy noclegowej, ale także charakterystyczny jest bardzo niski stopień rozwoju usług gastronomicznych i urządzeń bazy towarzyszącej). Do wyjątków można tu zaliczyć Rudawy Janowickie i Piekielną Dolinę koło Polanicy, w których bliskim sąsiedztwie położone są znane sudeckie miejscowości turystyczne. 6. Pod względem przyszłego rozwoju funkcji turystycznej obszary te można podzielić na dwie grupy: a) tereny, na których funkcja turystyczna nie jest i nie będzie w najbliższej przyszłości rozwijana bądź będzie rozwijana w bardzo niewielkim stopniu (Bierutów, Stawy w Borowej, Irysowy Zagon koło Gromadzynia, Dolina Łachy, Kamionki); b) tereny, co do których zapisy w dokumentach planistyczno-strategicznych wskazują na intensywniejszy rozwój funkcji turystycznej w przyszłości (Dębniańskie Mokradła, Piekielna Dolina koło Polanicy, Rudawy Janowickie, Czarne Urwisko koło Lutyni, Pątnów Legnicki, Zagórzyckie Łąki, Przeplatki nad Bystrzycą, Przełom Nysy Kłodzkiej koło Morzyszowa). Rozwijająca się obecnie działalność turystyczna nie stwarza zagrożenia dla kolejnych 10 z analizowanych obszarów Natura 2000. Zaplanowany w dokumentach strategiczno-planistycznych rozwój turystyki może zostać na nich ograniczony jedynie w przyszłości (tab. 1). Dwa z nich to obszary ptasie (Grądy Odrzańskie i Bory Dolnośląskie); w każdym z nich, pomimo ich bardzo dużej powierzchni (17 20 tys. ha), występuje tylko jeden potencjalnie zagrożony przedmiot ochrony z awifauny. Pozostałe obszary (siedliskowe), choć charakteryzują się zróżnicowaną powierzchnią (od 0,4 ha do 15,4 tys. ha), również mają tylko po jednym potencjalnie zagrożonym przedmiocie ochrony. Wyjątkiem jest obszar Sztolnie w Leśnej, na którego terenie intensywniejszy rozwój infrastruktury turystycznej oraz ruchu turystycznego może zagrozić aż 6 gatunkom chiropterofauny. Na 27 badanych dolnośląskich obszarach Natura 2000 obecny rozwój różnych form aktywności turystycznej stwarza zagrożenia, które wymagają podjęcia działań zmierzających do zapewnienia lepszej ochrony cennym siedliskom i gatunkom roślin oraz zwierząt. Natomiast na 8 terenach, inne, zaplanowane na okres najbliższych 10 lat, formy działalności turystycznej nie będą podlegały ograniczeniom. Na pozostałych 19 obszarach występują zarówno zagrożenia istniejące, jak i potencjalne ze strony turystyki (tab. 1). Na badanych obszarach autorzy PZO wyróżnili łącznie 19 rodzajów oddziaływań związanych z turystyką. Tylko 4 z nich zostały określone z dokładnością do trzeciego poziomu identyfikacji (kody 7-członowe). Większość rodzajów zagrożeń opisano na nieco wyższym stopniu uogólnienia o kodach 5-członowych (13 z 19). Szczegółowy wykaz przedstawiono w tabeli 2. Wśród zagrożeń związanych z funkcjonowaniem elementów zagospodarowania turystycznego najliczniej (bo aż na 9 obszarach) występują obecnie oddziaływania dotyczące szlaków turystycznych. Jednak jako zagrożenia potencjalne wskazuje się już znacznie więcej rodzajów oddziaływań. Są one związane przede wszystkim z rozbudową bazy noclegowej, ale także infrastruktury sportowo-rekreacyjnej, np. kompleksów narciarskich. Dotyczy to jednak pojedynczych obszarów dolnośląskich. Wśród form aktywności turystycznej wyróżniono znacznie więcej rodzajów oddziaływań (tab. 2). Związane są one głównie z różnymi formami czynnego wypoczynku i rekreacji uprawianymi w plenerze. Wśród zagrożeń najczęściej występujących na badanych obszarach Natura 2000, rozpatrywanych jako zagrożenia istniejące i potencjalne dla przedmiotów ochrony w badanych obszarach, wskazuje się turystykę górską, wspinaczkę i penetrację jaskiń. Na drugim miejscu występują negatywne oddziaływania będące efektem wpływu turystyki pieszej, jazdy konnej i jazdy na pojazdach niezmotoryzowanych. Rodzaj zagrożenia należy jednak rozpatrywać nie tylko w odniesieniu do liczby obszarów Natura 2000, na których one występują lub potencjalnie mogą wystąpić, ale przede wszystkim w odniesieniu do przedmiotów ochrony. Ten sam rodzaj presji może bowiem odmiennie wpływać na różne ga-

M. Pstrocka-Rak, G. Rak Rozwój turystyki na dolnośląskich obszarach Natura 2000 2015, 51 AWF WE WROCŁAWIU 9 Tab. 2. Rodzaje zagrożeń związane z turystyką występujące na badanych obszarach Natura 2000 Kod zagrożenia Nazwa zagrożenia Liczba obszarów Natura 2000, których dotyczy dane zagrożenie jako istniejące jako potencjalne D01.01 ścieżki, szlaki piesze, szlaki rowerowe 9 3 E01.03 zabudowa rozproszona (związana z bazą turystyczną) 0 2 E03.01 pozbywanie się odpadów z obiektów rekreacyjnych 1 4 F02.03 wędkarstwo 3 3 F03.01 polowanie 1 3 G01 sporty i różne formy czynnego wypoczynku 9 10 i rekreacji uprawiane w plenerze G01.01.02 niemotorowe sporty wodne 0 2 G01.02 turystyka piesza, jazda konna i jazda na pojazdach 5 4 niezmotoryzowanych G01.03 pojazdy zmotoryzowane (związane z ruchem 0 2 turystycznym) G01.04 turystyka górska, wspinaczka, speleologia 7 2 G01.04.01 turystyka górska i wspinaczka 1 0 G01.04.02 speleologia 1 2 G01.04.03 rekreacyjna turystyka jaskiniowa 3 2 G01.06 narciarstwo, w tym poza trasami 1 1 G01.08 inne rodzaje sportu i aktywnego wypoczynku 3 5 G02 infrastruktura sportowa i rekreacyjna 1 5 G02.02 kompleksy narciarskie 2 3 G02.08 kempingi, karawaningi 0 2 G02.10 inne kompleksy sportowe i rekreacyjne 1 2 tunki roślin i zwierząt oraz na siedliska (Pstrocka i Rak 2006). Ponadto co równie istotne może on także dotyczyć jednocześnie wielu przedmiotów ochrony na danym obszarze Natura 2000; taki stan będzie determinował konieczność sformułowania różnych celów ochrony (w odniesieniu do różnych przedmiotów) oraz podjęcia często różnych działań ochronnych. Z nich z kolei mogą wynikać ograniczenia rozwoju turystyki. Łączna liczba wszystkich zagrożeń turystycznych w odniesieniu do poszczególnych przedmiotów ochrony występujących na badanych obszarach to 239, z czego 55% stanowią zagrożenia już istniejące. Obecnie największym problemem (dotykającym największej liczby przedmiotów ochrony) wydają się różne formy aktywności turystycznej uprawiane w plenerze, które bardzo często w PZO klasyfikowano wspólnie, np. zagrożenia o kodzie G01 (kod 1-członowy najniższy możliwy poziom dokładności identyfikacji oddziaływania). Może to wynikać z tego, że na danym terenie funkcjonuje jednocześnie kilka form turys tyki, których presja jest trudna do określenia bez długookresowych i kosztownych badań terenowych (często nie są one możliwe do wykonania w ramach opracowywania PZO). Zagrożenia te wiążą się zarówno z obecnym poziomem rozwoju turystyki (51 zagrożeń), jak i przyszłym (przewiduje się wystąpienie 41 takich zagrożeń) (ryc. 1). Przedmioty ochrony najczęściej dotknięte tymi zagrożeniami to ptaki (tab. 3). Penetracja ich siedlisk (np. terenów położonych wzdłuż brzegów rzek i zbiorników wodnych) przez turystów przyczynia się do pogarszania warunków występowania, żerowania i rozrodu ptaków, których ochronę nakazuje Dyrektywa ptasia (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE). Drugim rodzajem przedmio-

10 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 51 M. Pstrocka-Rak, G. Rak Rozwój turystyki na dolnośląskich obszarach Natura 2000 liczba zagrożeń 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 szlaki turystyczne zagrożenia istniejące zagrożenia potencjalne baza noclegowa infrastruktura sportoworekreacyjna wędkarstwo polowanie wspinaczka i penetracja jaskiń inne formy aktywności turystycznej Ryc. 1. Liczba zagrożeń dotyczących przedmiotów ochrony na dolnośląskich obszarach Natura 2000 w układzie rodzajowym zagrożeń liczba zagrożeń 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 zagrożenia istniejące zagrożenia potencjalne siedliska rośliny owady ryby płazy ptaki nietoperze inne ssaki Ryc. 2. Liczba zagrożeń dotyczących przedmiotów ochrony na dolnośląskich obszarach Natura 2000 w układzie rodzajowym przedmiotów ochrony Tab. 3. Macierz zagrożeń istniejących związanych z turystyką na dolnośląskich obszarach Natura 2000 Zagrożenie siedliska rośliny owady Przedmiot ochrony ryby płazy ptaki nietoperze inne ssaki Suma zagrożeń danego rodzaju Szlaki turystyczne 12 0 5 0 0 0 0 1 18 Baza noclegowa 2 0 0 0 0 0 0 0 2 Infrastruktura sportowo-rekreacyjna 2 0 0 0 0 0 7 0 9 Wędkarstwo 1 0 0 0 1 10 0 0 12 Polowanie 0 0 0 0 0 5 0 0 5 Wspinaczka i penetracja jaskiń 3 1 0 0 0 0 31 0 35 Inne formy aktywności turystycznej 16 0 1 0 0 21 10 3 51 Suma zagrożeń dla danego rodzaju przedmiotu ochrony 36 1 6 0 1 36 48 4 132 tów ochrony będących obecnie pod silnym wpływem różnych form aktywności turystycznej uprawianej w plenerze (takich jak turystyka piesza, rowerowa czy konna, narciarstwo, jazdy na quadach i motorach, biwakowanie) są siedliska leśne (głównie kwaśne i żyzne buczyny, grądy) oraz siedliska trawiaste (np. murawy kserotermiczne). Rodzajem aktywności, którą autorzy postanowili wyodrębnić (umożliwiły to zapisy w PZO), są kwalifikowane formy turystyki uprawiane w środowisku górskim o grupie

M. Pstrocka-Rak, G. Rak Rozwój turystyki na dolnośląskich obszarach Natura 2000 2015, 51 AWF WE WROCŁAWIU 11 Tab. 4. Macierz zagrożeń potencjalnych związanych z turystyką na dolnośląskich obszarach Natura 2000 Zagrożenie siedliska rośliny Przedmiot ochrony owady ryby płazy ptaki nietoperze inne ssaki Suma zagrożeń danego rodzaju Szlaki turystyczne 1 0 2 0 0 0 0 0 3 Baza noclegowa 1 0 3 1 0 0 1 3 9 Infrastruktura sportowo-rekreacyjna 12 0 0 0 0 0 22 0 34 Wędkarstwo 1 0 0 6 1 0 0 0 8 Polowanie 0 0 0 0 0 1 0 2 3 Wspinaczka i penetracja jaskiń 4 1 0 0 0 0 4 0 9 Inne formy aktywności turystycznej 10 0 5 0 0 1 21 4 41 Suma zagrożeń dla danego rodzaju przedmiotu ochrony 29 1 10 7 1 2 48 9 107 kodowej G01.04 i należących do niej podgrupach: G01.04.01, G01.04.02, G01.04.03. Reprezentują je oddziaływania związane przede wszystkim z turystyką górską, wspinaczką, jak też penetracją jaskiń (związaną z realizacją zamiłowań speleologicznych). Te formy turystyki wskazywane są przede wszystkim jako zagrożenie obecnie istniejące (ryc. 1), a skutki ich oddziaływań dotyczą przede wszystkim nietoperzy (tab. 4). Jednak analiza dokumentów planistyczno- -strategicznych związanych z planowanym rozwojem działalności gospodarczej na obszarach Natura 2000 i, co za tym idzie, analiza przyszłych zagrożeń skłaniają do wskazania, że drugim potencjalnym zagrożeniem, dotykającym największej liczby przedmiotów ochrony po outdoorowych formach aktywności turystycznej, będzie dalszy rozwój infrastruktury sportowo-rekreacyjnej (np. adaptacja niewykorzystywanych dotychczas sztolni i jaskiń do zwiedzania, tworzenie kompleksów/ośrodków narciarskich, zakładanie pół biwakowych i kempingowych, tworzenie parków linowych i torów motocrossowych) w miejscu występowania przedmiotów ochrony lub ich najbliższym otoczeniu (ryc. 1). Obecność i funkcjonowanie tej infrastruktury wpływać będzie najbardziej na (ryc. 2, tab. 4.): 1. Wspomniane już powyżej nietoperze. Zmiany mikroklimatu, oświetlenia, poziomu hałasu spowodują płoszenie samych nietoperzy, jak też modyfikację warunków siedliska. Jest to szczególnie niebezpieczne w okresie ich hibernacji, ponieważ może skutkować nawet śmiercią. 2. Siedliska (siedliska leśne, borówczyska bażynowe, murawy kserotermiczne, bliźniczkowe i na skałach krzemianowych, cenne torfowiska, ziołorośla górskie). Z powodu podniesienia atrakcyjności turystycznej obszaru wzrośnie presja turystyczna na przedmioty ochrony. Siedliska mogą ulec zniszczeniu fizycznemu, mogą też wystąpić skutki pośrednie presji (fragmentacja, synantropizacja i eutrofizacja siedlisk, prowadzące do ich przekształcania, a nawet zamierania). Analizując szczegółowo wpływ pozostałych wybranych form aktywności turystycznej i związaną z nimi bazę turystyczną (tab. 3 i 4), można zauważyć ponadto, że: 1. Obecny poziom rozwoju wędkarstwa stanowi zagrożenie przede wszystkim dla chronionych gatunków ptaków i wiąże się głównie tylko z jednym obszarem Natura 2000 (Zbiornik Mietkowski) ma tu miejsce, jak podkreślają autorzy PZO, częste płoszenie ptaków. Istnieją jednak uzasadnione obawy, że nielegalne pozyskiwanie chronionych gatunków ryb w czasie amatorskiego ich połowu może w przyszłości stać się poważnym zagrożeniem potencjalnym, choć dotyczącym także tylko jednego obszaru (Grądy w Dolinie Odry).

12 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 51 M. Pstrocka-Rak, G. Rak Rozwój turystyki na dolnośląskich obszarach Natura 2000 2. Nie zawsze to dana aktywność stanowi bezpośrednie zagrożenie dla ochrony cennych gatunków zwierząt, roślin czy siedlisk. Przykładem mogą tu być polowania, które nie oddziałują negatywnie, jakby się mogło wydawać, na zwierzynę łowną, tylko na wilki gatunek o statusie priorytetowym z Dyrektywy habitatowej; nieuwzględnienie bowiem drapieżnictwa wilków w śmiertelności dzikich zwierząt kopytnych może prowadzić do wyznaczania zbyt dużych limitów odstrzałów w planach łowieckich. wnioski Na podstawie przeprowadzonej analizy zapisów w zatwierdzonych planach zadań ochronnych dolnośląskich obszarów Natura 2000 można sformułować następujące wnioski dotyczące możliwości rozwoju turystyki na tych obszarach: 1. Obecny poziom rozwoju turystyki nie stanowi zagrożenia dla przedmiotów ochrony występujących na prawie połowie z badanych obszarów, co oznacza, że utrzymanie obecnego poziomu rozwoju nie powinno napotkać żadnych ograniczeń z tej strony. 2. Na ponad 1/3 badanych obszarów planowany w przyszłości rozwój turystyki nie powinien stanąć w konflikcie z funkcją ochronną tych terenów. Oczywiście należy mieć świadomość, że brak wskazań zagrożeń potencjalnych nie oznacza całkowitej dowolności w rozwijaniu gospodarki turystycznej w przyszłości na tych obszarach. Zapisy w PZO dotyczące najbliższych 10 lat zostały sformułowane na podstawie analizy działań zaplanowanych w różnego rodzaju dokumentach planistyczno-strategicznych, które jednak formułują kierunki rozwoju na różnym stopniu szczegółowości. Działania turystyczne, jak też inne rodzaje aktywności gospodarczej podejmowane w obszarach Natura 2000 podlegają zgodnie z ustawodawstwem unijnym (Dyrektywa Rady 1992, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2004/35/WE, Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/52/UE) i polskim (Ustawa o ochronie przyrody 2004, Ustawa o zapobieganiu szkodom w środowsku 2007, Ustawa o udstępnianiu informacji o środowisku 2008) ocenom oddziaływania na środowisko i/lub tzw. ocenie habitatowej, które mogą ograniczyć rozwój pewnych inicjatyw gospodarczych. 3. Rodzaje działalności turystycznej najczęściej wymieniane w PZO jako zagrożenie, a więc mogące podlegać ograniczeniom, to w odniesieniu do obecnego poziomu rozwoju głównie pewne wybrane formy turystyki kwalifikowanej (turystyka górska, wspinaczka, turystyka jaskiniowa), a w odniesieniu do przyszłości rozwój infrastruktury sportowo- -rekreacyjnej (np. kompleksy narciarskie, parki linowe, tory motocrossowe, adaptacja sztolni i jaskiń na potrzeby udostępnienia dla turystyki). 4. Pewne formy aktywności turystycznej uprawiane w plenerze (np. turystyka piesza, narciarstwo, jazda konna i jazda na pojazdach niezmotoryzowanych) oraz związana z nimi infrastruktura stanowią zagrożenie zarówno już istniejące, jak i potencjalne. Należy jednak dodać, że występują one jednocześnie (jako zagrożenie) tylko na 12 z 49 badanych obszarów. 5. Przedmiotami ochrony, które najczęściej (pod względem liczby zagrożeń) i najliczniej (pod względem liczby gatunków) mogą być uznane za destymulanty rozwoju masowej turystyki, są przede wszystkim nietoperze. Jak jednak wynika z zapisów w PZO, w wielu przypadkach działalność turystyczna zostanie ograniczona do kontrolowanego udostępnienia dolnośląskich jaskiń i sztolni i w ten sposób zminimalizowane zostaną jej negatywne skutki. 6. Obszary, na których występują lub mogą wystąpić zagrożenia (potencjalnie skutkujące pewnymi ograniczeniami w rozwoju turystyki), to obszary o bardzo różnej powierzchni, które jednak są bardzo atrakcyjne dla rozwoju turystyki (mają wysokie walory turystyczne i recepcyjne). Należą do nich m.in. Góry Bialskie i Masyw Śnieżnika, Masyw Ślęży, Przełomy Pełcznicy pod Książem, Kopalnie w Złotym Stoku, Zbiornik Mietkowski. Podsumowując, możliwości rozwoju turystyki w świetle analizy zagrożeń przedmiotów ochrony na dolnośląskich obszarach Natura 2000, wbrew różnym wcześniejszym obawom władz samorządowych oraz społeczności lokalnych (Grodzińska-Jurczak

M. Pstrocka-Rak, G. Rak Rozwój turystyki na dolnośląskich obszarach Natura 2000 2015, 51 AWF WE WROCŁAWIU 13 i wsp. 2012, Pietrzyk-Kaszyńska i wsp. 2012, Wołoszyn i wsp. 2012, Dubel i wsp. 2013), autorzy oceniają jako umiarkowanie wysokie, bowiem ograniczenia w rozwoju turystyki będą związane tylko z wybranymi formami aktywności turystycznej, jak również z wybranymi fragmentami niektórych obszarów. BIBLIOGRAFIA Barometr Natura 2000 (2015) Biuletyn o przyrodzie i różnorodności biologicznej, Komisja Europejska, 37, 8 9. Bolewska K., Caban M., Dzierżanowski T., Kulawiecki M., Malec A., Wieteska K., Zadworny T. (2014) Plany zadań ochronnych w pigułce na przykładzie obszarów Natura 2000 w województwie łódzkim, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Łodzi, Łódź. Building the Natura 2000 network, Eionet, http:// bd.eionet.europa.eu/activities/natura_2000/ index_html [dostęp: 20.04.2015]. Decyzja Komisji Europejskiej z dnia 18 grudnia 1996 r. dotycząca formularza zawierającego informacje o terenach proponowanych jako tereny Natura 2000, Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich, L 107/1 z 24.4.1997. Decyzja Wykonawcza Komisji Europejskiej z dnia 11 lipca 2011 r. w sprawie formularza zawierającego informacje o terenach Natura 2000, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 198/39 z 30.7.2011. Dubel A., Jamontt-Skotis M., Królikowska K., Dubel K., Czapski M. (2013) Metody rozwiązywania konfliktów ekologicznych na obszarach Natura 2000, Stowarzyszenie Centrum Rozwiązań Systemowych, Wrocław Kraków. Dubel A., Jamontt-Skotis M., Królikowska K., Stefańska J., Banrowska A. (2010) Skuteczne zarządzanie obszarami Natura 2000, Stowarzyszenie Centrum Rozwiązań Systemowych, Wrocław Kraków. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2004/35/WE z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 143 z 30.4.2010. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 207 z 26.1.2010. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/52/UE z dnia 16 kwietnia 2014 r. zmieniająca dyrektywę 2011/52/UE w sprawie oceny wpływu wywieranego przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 124/1 z 25.4.2014. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 206 z 22.7.1992. Eagles P.F.J., McCool S.F. (2002) Tourism in national parks and protected areas. Planning and management, CABI Publishing, Wallingford-New York. Grodzińska-Jurczak M., Strzelecka M., Kamal S., Gutowska J. (2012) Effectiveness of Nature Conservation A Case of Natura 2000 Sites in Poland, [w:] Sladonja B. (red.), Protected Area Management, InTech, Rijeka, 183 202. Habuda A. (2013) Obszary Natura 2000 w prawie polskim, Difin, Warszawa. Leung Y.F., Marion J.L. (2000) Recreation impacts and management in wilderness: A state-ofknowledge review, [w:] Cole D.N., McCool S.F., Borrie W.T., O Loughlin J. (red.), Wilderness science in a time of change conference, 5, Wilderness ecosystems, threats, and management, Missoula, 1999 May 23 27, Proceedings RMRS, P-15, 23 48. Liberacka H., Ruszlewicz A. (red.) (2014) Plany zadań ochronnych w pigułce na przykładzie obszarów Natura 2000 w województwie dolnośląskim, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Wrocław. Pawlaczyk P. (2012) Natura 2000 i inne wymagania europejskiej ochrony przyrody niezbędnik urzędnika, Klub Przyrodników, Świebodzin. Pietrzyk-Kaszyńska A., Cent J., Grodzińska-Jurczak M., Szymańska M. (2012) Factors influencing perception of protected areas The case of Natura 2000 in Polish Carpathian communities, Journal for Nature Conservation, 20, 284 292. Pstrocka M., Rak G. (2006) Wpływ wybranych form turystyki na środowisko przyrodnicze przegląd literatury polskiej i zagranicznej, Problemy Turystyki, 29 (1 4), 59 72. Pstrocka-Rak M., Rak G. (2014) Ocena potencjału siedlisk przyrodniczych dolnośląskich obszarów Natura 2000 dla turystyki przyrodniczej, Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 46, 140 154. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków, Dz.U. 2011 Nr 25 poz. 133. Rutty M., Gössling S., Scott D., Hall M. (2015) The global effects and impacts of tourism: an overview, [w:] Hall M., Gössling S., Scott D. (red.), The Routledge handbook of tourism and sus-

14 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 51 M. Pstrocka-Rak, G. Rak Rozwój turystyki na dolnośląskich obszarach Natura 2000 tainability, Routledge, Abingdon-New York, 36 64. Symonides E. (2007) Ochrona przyrody, UW, Warszawa. Świerkosz K., Liberacka H., Łysiak M., Zając K. (2012) Obszary Natura 2000 na Dolnym Śląsku, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Wrocław. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2004 Nr 92 poz. 880. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie, Dz.U. 2007 Nr 75 poz. 493. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, Dz.U. 2008 Nr 199 poz. 1227. Wall G. (1996) Rethinking impacts of tourism, Progress in Tourism and Hospitality Research, 2 (3 4), 207 215. Wołoszyn W., Kałamucka W., Kozieł M., Stanicka M., Ziółek M., Czubla P. (2012) Natura 2000 as a platform balancing socio-economic and environmental objectives theory and practice, Annales UMCS, Sec. B., 68 (1), 263 280. Praca wpłynęła do Redakcji: 20.06.2015 Praca została przyjęta do druku: 28.08.2015 Adres do korespondencji: Małgorzata Pstrocka-Rak Katedra Turystyki Akademia Wychowania Fizycznego al. I.J. Paderewskiego 35 51-612 Wrocław e-mail: malgorzata.pstrocka-rak@awf.wroc.pl

Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu 2015, 51, 15 24 Piotr Oleśniewicz 1 *, Krzysztof Widawski 2 1 akademia wychowania fizycznego we wrocławiu 2 uniwersytet wrocławski motywy podejmowania aktywności turystycznej przez osoby starsze ze Stowarzyszenia Promocji Sportu FAN Abstract Motives of the tourist activity of the seniors form the FAN association Background. The article refers to the motives of the tourist activities undertaken by seniors form the FAN association. The aim of this study is to investigate the situation based on the opinion of two senior sections members of an association dedicated to sport promotion in the Lower Silesia. Material and methods. A short presentation of the association activity is followed by an analysis of the survey responses. The research was performed among 68 seniors. The questions concerned four main topics: the respondents personal status and physical condition, the preferred forms of recreational activity, the main purposes of travelling and tourist motivations, and, finally, the most important factors inhibiting the responders tourist activity. The group was also asked to assess the tourist offer existing on the local market in Lower Silesia, and especially to emphasise factors that should be changed. Results. The motivations of the senior tourists in the opinion of the interrogated group are different. The most popular form of tourist activity is the sightseeing excursions although the active forms like bicycling, Nordic walking or just walking are very welcomed as well. No matter the form the most frequent motivation reflects the search for the new experience and practising hobby. The other results are quite encouraging no financial and health problems are pointed among the obstacles since 78% of the group are pleased with its health conditions. The threat may be the lack of the tourist offer dedicated exclusively for this target group and financial support. Conclusions. The tourist motivations of the seniors are different but clearly expressed and their recognition may serve as a good background for the well prepared tourist offer. Key words: seniors in tourism, tourist motivations, tourist offer Słowa kluczowe: turystyka seniorów, motywacje turystyczne, oferta turystyczna WPROWADZENIE * Autor korespondencyjny Starzenie się społeczeństw w krajach rozwiniętych jest faktem. To proces obserwowany od lat, a jego swoistą kulminacją, przynajmniej w Europie, był rok 2004, w którym liczba seniorów osób powyżej 65. roku życia przekroczyła liczebność najmłodszej populacji (do 14. roku życia) w stosunku 75,4 mln do 74 mln. W ostatniej dekadzie co szósty mieszkaniec naszego kontynentu miał powyżej 65 lat (Alén i wsp. 2012). Sytuacja ta cały czas dynamicznie się zmienia. Jak wskazuje Śniadek (2006), w 2020 r. 25% mieszkańców Unii Europejskiej będzie należeć do grupy 60+. Co sześć sekund przybywa w Europie jeden senior. Badając motywacje uczestników, należy odwołać się do podstawowej definicji turystyki zaproponowanej przez Światową Organizację Turystyki. Określa ona turystykę jako ogół czynności osób podróżujących i przebywających w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem (Terminologia turystyczna 1995, s. 5). Definicja przytaczana w zasadzie w każdej istotnej propozycji pojawiającej się w literaturze przedmiotu (Middleton 1996, Kowalczyk 2001, Lijewski i wsp. 2002, Gaworecki 2003, Gołembski 2009, Wyrzykowski i Marak 2010) wskazuje główny element, który, poddany badaniom, wyznacza drogę do po-

16 AWF WE WROCŁAWIU 2015, 51 P. Oleśniewicz, K. Widawski Motywy podejmowania aktywności turystycznej seniorów działu turystyki już to przez pryzmat motywacji (Przecławski 1994, Gołembski 2009, Wyrzykowski i Marak 2010), już to ze względu na inne składowe z nim związane, jak choćby wiek. Tym elementem jest właśnie uczestnik turystyki turysta i on jest przedmiotem niniejszych badań. Należy najpierw określić grupę, której to zjawisko dotyczy. I od razu na tym etapie można napotkać rozbieżności. Hossain i wsp. (2003) używają terminu senior w odniesieniu do grupy wiekowej 55+ i niesenior (non-senior) dla grupy w przedziale wiekowym 15 55 lat. Dodatkowo dzielą wskazaną grupę seniorów na starszych seniorów (w wieku 65+) i młodszych seniorów (w przedziale wiekowym 55 64 lat). Dla Alcaide a Casado (2005) wiek senioralny zaczyna się od 55. roku życia. Zdaniem autora jest to istotna cezura czasowa, bowiem od tego momentu pojawiają się inne, specyficzne potrzeby związane z wiekiem. Występują też, przewidywane zresztą, zmiany w kondycji, przede wszystkim fizycznej. Lee i Tideswell (2005) oraz Garcia Sastre i Martorell Cunill (2007) jako ważną granicę zmian wskazują 60. rok życia, kiedy to u większości osób rytm życia i potrzeby stają się odmienne. Walker (2004) wyróżnia aż cztery kategorie wieku senioralnego. Są to: grupa osób w wieku przedemerytalnym oraz korzystających z wcześniejszej emerytury (55 64 lat); grupa osób na emeryturze (65 74 lat); grupa starszych emerytów (75 84 lat); grupa osób w wieku 85 lat i więcej. Lisowska (2006) natomiast dzieli seniorów na trzy podstawowe grupy: osoby w wieku podeszłym (60 75 lat); osoby w wieku starczym (76 90 lat); osoby długowieczne, czyli takie, które przekroczyły 90. rok życia. Podobny podział proponuje Światowa Organizacja Zdrowia, a Organizacja Narodów Zjednoczonych wskazuje na 65. rok życia jako próg starości (Kowalik 2009). Kryterium wieku wyjściowego w definicji seniora w większości przypadków opiera się na rozpoczęciu wieku emerytalnego lub do niego się odnosi. Przyjmowanie kryterium emerytury w celu zdefiniowania omawianej grupy wiąże się z pewnymi niedoskonałościami. Na przykład wiek emerytalny, który wydaje się oczywistym kryterium, zależy od kraju, a i w poszczególnych państwach nie jest stabilny. Od lat obserwuje się tendencję przesuwania wieku przejścia na emeryturę, co wynika m.in. ze wzrostu średniej długości życia czy spadku liczby narodzin. CEL BADAŃ Celem badań, których efektem jest niniejszy artykuł, było określenie motywów podejmowanych działań turystycznych przez seniorów na Dolnym Śląsku zrzeszonych w Stowarzyszeniu Promocji Sportu FAN. W tym celu postawiono następujące pytania badawcze: 1. Jakie są preferowane formy wypoczynku aktywnego w grupie badanej? 2. Jak często uczestnicy badań podejmują wyjazdy o charakterze turystycznym? 3. Jaka jest preferowana forma wypoczynku? 4. Jakie są główne motywy wyjazdów turystycznych? 5. Jakie czynniki wpływają hamująco, zdaniem respondentów, na podejmowanie przez nich aktywności turystycznej? 6. Z jakich źródeł uczestnicy badań czerpią wiedzę na temat form turystyki, jej walorów i samej oferty turystycznej? 7. Jak oceniają ofertę turystyczną przygotowaną z myślą o seniorach aktywnych turystycznie? Badania aktywności turystycznej społeczności w wieku senioralnym nie są nowością w polskiej literaturze przedmiotu. Analizę funkcjonowania tego segmentu rynku turystycznego uwzględniającą proces starzenia się społeczeństwa można znaleźć w publikacjach Śniadka (2007) czy Górskiej (2010). Postulat potrzeby aktywizacji środowiska osób w wieku senioralnym był poruszany choćby w artykule Grzelak-Kostulskiej i wsp. (2010). Sama problematyka aktywności turystycznej seniorów w Polsce została w interesujący sposób przedstawiona w pracy prezentującej badania pracowników Instytutu Geografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W artykule Grzelak-Kostulskiej i wsp. (2011) podjęto próbę rozwiązania dwóch problemów badawczych, a mianowicie sta-

P. Oleśniewicz, K. Widawski Motywy podejmowania aktywności turystycznej seniorów 2015, 51 AWF WE WROCŁAWIU 17 rano się ustalić faktyczne potrzeby seniorów podejmujących aktywność turystyczną oraz wskazać czynniki ograniczające realizację podróży oraz odpowiedzialne za negatywne nastawienie do praktykowania tej formy aktywności. Badania zostały przeprowadzone na terenie województwa kujawsko-pomorskiego na znaczącej próbie 2000 ankiet, przy czym uwzględniono tło, jakim byli respondenci w wieku produkcyjnym mobilnym oraz niemobilnym, jak określono przedziały lat odpowiednio 18 44 lat oraz 45 59 lat dla kobiet i 45 64 lat dla mężczyzn. Podczas badań określano status materialny respondentów, wykształcenie i częstość podróży, a także pogrupowano deklarowane czynniki ograniczające aktywność turystyczną seniorów. Mając tak przetarty szlak, warto zmierzyć się z pytaniami badawczymi sformułowanymi w niniejszym artykule tak, aby znaleźć odpowiedź dla grupy seniorów z Dolnego Śląska, będących, co ważne, osobami zaangażowanymi w różnego rodzaju formy aktywności turystycznej i rekreacyjnej. Dobry przykład stanowi wrocławskie Stowarzyszenie Promocji Sportu FAN. Jest to stowarzyszenie, którego członkowie są świadomi swoich potrzeb w zakresie turys tyki, o czym będzie jeszcze mowa przy okazji szczegółowej prezentacji, definiują swoje preferencje oraz znają czynniki, które ograniczają możliwość uprawiania przez nich turystyki. TURYSTYKA SENIORALNA Zjawisko turystyki senioralnej, ze względu na sytuację demograficzną, rozwija się dynamicznie. Turystyka senioralna, czyli turystyka osób starszych, znajduje swoje miejsce w literaturze przedmiotu. Zaliczana jest m.in. do turystyki społecznej dotyczącej osób, których sytuacja życiowa całkowicie lub częściowo nie pozwala na korzystanie z turystyki. Może to wynikać z przyczyn gospodarczych, niepełnosprawności fizycznej, izolacji, ograniczonej mobilności. Wśród takich grup, jak wskazuje Górska (2010), oprócz dzieci i młodzieży oraz rodzin, w szczególnej sytuacji są osoby starsze. Często turystyka senioralna wymieniana jest w kontekście turystyki osób z niepełnosprawnością. Buhalis i Darcy (2011) wskazują na grupy osób z niepełnosprawnością; jako jedną z nich wymieniają grupę ludzi starszych oprócz osób z ograniczoną mobilnością czy osób z niepełnosprawnością czasową, takich jak dzieci poniżej 6. roku życia. Wiek, który w związku ze specyfiką funkcjonowania organizmu stanowi jedno z kryteriów niepełnosprawności, pojawia się przy okazji rozważań nad turystyką także w literaturze hiszpańskojęzycznej. W opracowaniu Gonzaleza Velasco (2008) wskazuje się na grupę osób starszych jako jedną z trzech, które pozostają w kręgu zainteresowań badawczych dotyczących turystyki osób z niepełnosprawnością. Potencjał tej grupy w ramach turystyki dostępnej ze względu na zmiany demograficzne opisują Darcy i Dickson (2009), a także Widawski (2010, 2011). Ograniczenie rozważań nad definicją turystyki senioralnej jedynie do kwestii wieku stanowi znaczące zawężenie pola badawczego i to stanowisko jest w literaturze coraz powszechniejsze. Aby dopełnić obrazu, należy uwzględnić dodatkowe składowe, takie jak charakterystyczne dla omawianej grupy osób motywacje, sezonowość korzystania z oferty, ograniczenia natury fizycznej czy ekonomicznej itp. Co istotne dla rynku turystycznego, pojawia się grupa, której zależność od sezonu jest zdecydowanie mniejsza lub żadna. Osoby starsze pobierające świadczenia emerytalne nie są związane z rynkiem pracy, a jednocześnie dysponują odpowiednimi środkami finansowymi. Charakteryzują się inną strukturą wydatków i posiadaniem praktycznie nieograniczonych zasobów czasu wolnego. Jak wskazuje Śniadek (2006), część turystów z tego segmentu korzysta z oferty turystycznej poza szczytem sezonu. Pojawiają się jednak inne wymagania. Wzrasta zapotrzebowanie na ofertę turystyki jakości, a także wrażliwość na działania mające charakter zrównoważony i uwzględniający ochronę środowiska. Postulowany jest produkt o wysokiej jakości, komforcie i dający poczucie bezpieczeństwa (Śniadek 2006, s. 103). Duże znaczenie ma także odpowiedni środek transportu wygodny, szybki i jednocześnie niedrogi. Wśród destynacji preferowane są spokojne okolice o łagodnym klimacie.