Warszawa, dnia 1 lutego 2008 r.

Warszawa, dnia 1 lutego 2008 r. OPINIA PRZYJACIELA SĄDU (AMICUS CURIAE) HELSIŃSKIEJ FUNDACJI PRAW CZŁOWIEKA w sprawie skargi konstytucyjnej Jacka G. (SK 25/07) w kwestii zgodności art. 248 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku - Kodeks karny wykonawczy z art. 41 ust. 4 i art. 40 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 2 Konstytucji RP 1 1. UWAGI WSTĘPNE Opinia przyjaciela sądu (amicus curiae) to znana w praktyce sądów zagranicznych i w kilkudziesięciu sprawach także w Polsce, forma wyrażania poglądu przez organizacje pozarządowe na sprawę rozpatrywaną przed sądem, któremu taka opinia jest przedstawiana. Opinia taka formułowana jest na podstawie informacji oraz badań uzyskanych przy wykonywaniu działalności statutowej. "Opinia przyjaciela sądu" ma w swoim założeniu pomóc sądowi w kompleksowym rozpatrzeniu sprawy, z uwzględnieniem argumentów oraz poglądów, które niekoniecznie mogą być przedstawione przez strony w postępowaniu. Tego typu opinie składane są przez Fundację w wielu sprawach zarówno przed sądami powszechnymi, Trybunałem Konstytucyjnym jak i Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu. 2. INTERES HELSIŃSKIEJ FUNDACJI PRAW CZŁOWIEKA Jednym z priorytetów monitoringowych Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka są gwarancje w zakresie wolności osobistej oraz praw więźniów, w tym gwarancji ich humanitarnego traktowania. W związku z powyższym, problem prawny będący przedmiotem skargi konstytucyjnej Jacka G. (SK 25/07) jest dla nas bardzo istotny. Wyrażamy nadzieję, że nasz głos w powyższej sprawie przyczyni się do zwrócenia uwagi Trybunału Konstytucyjnego na wieloaspektowość problematyki wiążącej się z przeludnieniem polskich więzień. Celem opinii przyjaciela sądu będzie przede wszystkim zwrócenie uwagi na generalny problem przeludnienia polskich więzień w świetle zasady 1 Projekt opinii został przygotowany przez Macieja Bernatta w ramach prac Programu Spraw Precedensowych Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. 1

humanitarnego traktowania i standardów międzynarodowych. Odniesiemy się także bezpośrednio do konstytucyjności art. 248 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku - Kodeks karny wykonawczy (dalej: k.k.w. ) z art. 41 ust. 4 i art. 40 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 2 Konstytucji RP. 3. PRZELUDNIENIE POLSKICH WIĘZIEŃ A ZASADA HUMANITARNEGO TRAKTOWANIA I STANDARDY MIĘDZYNARODOWE 3.1 Minimalna powierzchnia celi Zgodnie z postanowieniem art. 110 2 k.k.w. Powierzchnia w celi mieszkalnej, przypadająca na skazanego, wynosi nie mniej niż 3 m 2 (...). Przepis ten odnosi się również do tymczasowo aresztowanego, przebywającego w areszcie śledczym (art. 214 1 k.k.w.) i ma charakter standardu minimum, jaki zapewnia się w zakresie warunków socjalnych uwięzienia. W ten sposób k.k.w. konkretyzuje treść wyrażonej wcześniej w art. 4 1 k.k.w. zasady wykonywania kar i środków karnych w sposób humanitarny z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego 2. Sytuacja, w której więzień dysponuje albo wyłącznie wskazaną wyżej powierzchnią albo jeszcze mniejszą wzbudza wątpliwości co do możliwości humanitarnego traktowania, czego wymaga art. 41 ust. 4 Konstytucji RP. Ponadto tak określona powierzchnia celi stanowić może przypadek okrutnego i poniżającego traktowania, co stanowi naruszenie art. 40 Konstytucji RP. 3.2 Zasada humanitarnego traktowania więźniów oraz godność ludzka Zasada humanitarnego traktowania wynika z art. 41 ust. 4 Konstytucji RP. Z zasadą tą związany jest bezpośrednio zakaz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania, wynikający z art. 40 Konstytucji RP. Traktowanie humanitarne obejmuje jednak coś więcej niż tylko konstytucyjny zakaz stosowania tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania. Jest to takie postępowanie z osobą pozbawioną wolności, które uwzględnia i respektuje pewne minimalne potrzeby każdego człowieka, odnosząc je do przeciętnych standardów danego społeczeństwa 3. Dlatego pozbawienie wolności nie może polegać na odebraniu jednostce wszelkich możliwości decydowania o swoim postępowaniu i swojej sytuacji. Osoba pozbawiona wolności może więc np. domagać się ochrony swojego zdrowia i zapewnienia pewnych minimalnych standardów bytowych uwięzienia, czy dbać o dobro rodziny i utrzymywać z nią stały kontakt. Zasada humanitarnego traktowania wynika z konieczności zapewnienia pełnej ochrony godności ludzkiej, wyrażonej w art. 30 Konstytucji RP, który stanowi, że godność ludzka jest nienaruszalna i że jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Sama godność jest podstawą i źródłem dla innych konstytucyjnych wolności i praw. Musi być chroniona również w odniesieniu do skazanych i tymczasowo aresztowanych. Brak jest przy tym jakichkolwiek podstaw, które pozwoliłyby godność ludzką w tej sferze ograniczyć. Punktem wyjścia dla traktowania humanitarnego, zgodnego z nienaruszalną zasadą godności ludzkiej, a istotnym zwłaszcza przy odbywaniu kary pozbawienia wolności, jest założenie o możliwości resocjalizacji skazanego i jego powrotu do społeczeństwa oraz potrzebie stwarzania sprzyjających temu warunków odbywania kary. Postulat humanitarnego traktowania zawiera w sobie wymóg prowadzenia w sprzyjających warunkach zakładu karnego oddziaływań penitencjarnych, które przygotują do życia na wolności oraz 2 Por. S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2001, s. 306 i 606. 3 Por. P. Sarnecki, komentarz do art. 41 w: Konstytucja RP, Komentarz, t. III pod. red. L. Garlickiego, Warszawa 2003, s. 8 i 9. 2

powstrzymają od powrotu do przestępstwa, a więc pozwalają na zrealizowanie celów kary. Wszystkie formy postępowania, które nie są zgodne z celami kary, np. powodowanie udręki fizycznej i poniżanie godności osobistej, uniemożliwianie skazanym obrony, bezpodstawne uszczuplenie lub pozbawienie skazanych przysługujących im praw albo wykraczające poza przepisy i poza rzeczywiste potrzeby związane z wykonaniem kary rozszerzanie obowiązków skazanych i zaostrzenie stosownych względem nich rygorów i inne podobne formy postępowania, są niehumanitarne. Do takich form postępowania należy w szczególności umieszczenie skazanego w przeludnionej celi mieszkalnej. Do środków oddziaływania penitencjarnego służących przygotowaniu skazanych do powrotu do społeczeństwa, a tym samym wypełnieniu celów wykonania kary pozbawienia wolności, zalicza się właściwe rozmieszczenie i tworzenie atmosfery wychowawczej, zatrudnienie i nauczanie, kontakty z rodziną i innymi osobami bliskimi, właściwe wykorzystanie czasu wolnego oraz świadczenie pomocy postpenitencjarnej skazanym i ich rodzinom. W warunkach utrzymującego się stale wysokiego przeludnienia zakładów karnych, stosowanie tych środków oddziaływania w odniesieniu do licznej populacji skazanych podlega daleko idącym ograniczeniom, a nawet wyeliminowaniu. W wyniku długotrwałego umieszczenia w nadmiernie zaludnionej celi mieszkalnej więźniowie mogą czuć się poniżeni lub traktowani nieludzko. Sytuacja ta może również skutkować naruszeniem ich godności. Codzienny brak zadowalającej powierzchni do życia skutkować może być jednym ze źródeł powtarzania się takich sytuacji jak: trudności w utrzymaniu higieny osobistej i załatwianiu potrzeb fizjologicznych lub realizacją tych potrzeb na oczach współosadzonych, spożywanie posiłków na taborecie lub na łóżku wobec braku wystarczającego dla wszystkich miejsca przy stole, spanie na materacach rozkładanych w porze nocnej na podłodze celi, brak możliwości poruszania się po celi zastawionej łóżkami i innym sprzętem, w sytuacji przebywania w niej średnio przez 23 godziny na dobę (jedną godzinę dziennie trwa spacer więźnia), pobyt w jednej celi osób niepalących z osadzonymi palącymi tytoń. Wskazane powyżej przykładowe dolegliwości są szczególnie dotkliwe w celach mieszkalnych o małej powierzchni, np. w celach o powierzchni 6-7 m 2 w których osadza się trzy osoby, a tzw. kąciki sanitarne pozostają niezabudowane (Europejski Komitet Zapobiegania Torturom zaleca Rządowi RP, aby w celach o takiej powierzchni przebywała tylko jedna osoba). Przyczyną niehumanitarnego traktowania może być również osadzanie więźniów daleko od miejsca zamieszkania ich rodzin i innych bliskich, co uniemożliwia im korzystanie z prawa do bezpośredniego kontaktu z tymi osobami w czasie widzeń. W każdym demokratycznym państwie prawnym uwagę zwraca się na te grupy obywateli, których specyficzna sytuacja, w jakiej się znajdują ze względów psychofizycznych, prawnych i społecznych, wymusza wzmożony obowiązek podejmowania wobec nich działań o charakterze ochronnym, zarówno na poziomie organizacyjnym jak i materialnym. Do takich grup obywateli należą osoby pozbawione wolności, które w tej szczególnej sytuacji mogą znaleźć się tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie oraz muszą być w tym czasie traktowane w sposób humanitarny. Ustanowienie, w art. 41 Konstytucji RP gwarancji przestrzegania takiego trybu postępowania z osobami pozbawionymi wolności świadczy o docenieniu przez państwo powagi sytuacji, w jakiej znalazły się te osoby, ale także o przyjęciu przez organy państwowe odpowiedzialności za kształtowanie właściwych warunków pozbawienia wolności. Zgodnie z zasadą 3

humanitaryzmu, odpowiedzialność ta wiąże się zarówno z poszanowaniem godności ludzkiej więźnia oraz przestrzeganiem przysługujących jemu wolności i praw obywatelskich, jak też z zapewnieniem w trakcie izolacji odpowiednich warunków socjalnych, bytowych i zdrowotnych, a po jej zakończeniu - możliwości bezkolizyjnego powrotu do społeczeństwa. Realizacja pozbawienia wolności, a zwłaszcza izolacja i oddziaływanie penitencjarne w takich formach jak tymczasowe aresztowanie i kara pozbawienia wolności, wiąże się nierozłącznie z odpowiedzią na pytanie: jak daleko może pójść ograniczenie w zakresie korzystania przez osobę uwięzioną z konstytucyjnych wolności i praw obywatelskich; wiąże się także z ustaleniem poziomu, na którym stworzone przez państwo warunki uwięzienia są odpowiednie i nie naruszają przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka. 3.3 Przeludnienie w więzieniach w Polsce Przeludnienie w więzieniach jest problemem powszechnie znanym w Polsce. Jest on w związku z tym dyskutowany w środkach masowego przekazu, również w związku z pojawiającymi się propozycjami legislacyjnymi i praktycznymi dotyczącymi zmian sytuacji w polskich więzieniach (przykładowo rozważana jest możliwość stworzenia tzw. prywatnych więzień czy możliwość odbywania kary pozbawienia wolności przy pomocy środków półizolacyjnych). Przeludnienie w polskich więzieniach było również przedmiotem zainteresowania Rzecznika Praw Obywatelskich. Bezpośrednim wyrazem tego był wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 13 grudnia 2006 r. do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie konstytucyjności rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 sierpnia 2003 r. w sprawie trybu postępowania właściwych organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów (Dz.U. Nr 152, poz. 1497) (Rozporządzenie w Sprawie Przeludnienia z 2003 r.) (sygn. RPO-515967-VII/05/702.2). Rozporządzenie w Sprawie Przeludnienia z 2003 r. było poprzednikiem Rozporządzenia Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 kwietnia 2006 r. w sprawie trybu postępowania właściwych organów w wypadku, gdy liczba osadzonych w zakładach karnych lub aresztach śledczych przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów (Dz.U. z 2006 r. Nr 65 poz. 459) (Rozporządzenie w Sprawie Przeludnienia z 2006 r.), wydanym również na podstawie art. 248 2 k.k.w. Wskazane rozporządzenia są niemalże identyczne: jedyną merytoryczną różnicą jest dodanie w 2 pkt 4 Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. wskazania na czas określony, które dotyczy możliwości umieszczenia więźnia na powierzchni mniejszej niż 3 m 2. Właśnie wprowadzenie tej zmiany stało się podstawą do wycofania przez Rzecznika Praw Obywatelskich w dniu 19 kwietnia 2006 r., na dzień przed rozpatrzeniem sprawy przez Trybunał Konstytucyjny, wniosku o zbadanie zgodności z Konstytucją RP przepisów Rozporządzenia w sprawie przeludnienia z 2003 r. Co warte podkreślenia Rozporządzenie w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. zostało wydane również dnia 19 kwietnia 2006 r. i zgodnie z postanowieniem 12 weszło w życie z dniem ogłoszenia. W związku z wycofaniem wniosku przez RPO bezprzedmiotowe stało się postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym, który nie wydał wyroku. W ocenie Fundacji wycofanie wniosku ani zmiana Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2003 r. na Rozporządzenie w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. nie spowodowało, że problem przeludnienia więzień w Polsce został zlikwidowany. Rozporządzenie z 2006 r. nie zmieniło sytuacji prawnej więźniów. Dodane sformułowanie czas określony, odnośnie możliwości umieszczenia w celi o powierzchni na osobę mniejszej niż 3 m 2, nie jest odpowiednio rygorystycznie doprecyzowane, tak aby obejmowało jedynie sytuacje wyjątkowe lub krótkotrwale stany przejściowe. Poprzednio oraz obecnie obowiązujące Rozporządzenie w 4

Sprawie Przeludnienia przyczyniło się do stworzenia osobnego reżimu prawnego, który wbrew postanowieniom k.k.w. i Konstytucji RP na trwale ukształtował niehumanitarne warunki w polskich więzieniach, w szczególności w związku z przypadającą na więźnia powierzchnią celi poniżej 3m 2. Tezę taka potwierdzają jednoznacznie statystyki dotyczące sytuacji w więzieniach w Polsce. W Polsce utrzymuje się stale, w latach 2001-2007, przeludnienie zakładów karnych i aresztów śledczych. 31 sierpnia 2007 r. Statystyki Centralnego Zarządu Służby Więziennej wykazały przeludnienie na poziomie 118,9% 4. Liczba sądzonych na dzień 31 sierpnia 2007 r. wynosiła 90199 przy pojemności zakładów karnych i aresztów śledczych na poziomie 75 613 miejsc. Z prac Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka wynika 5, że oficjalna liczba, określająca przeludnienie na 118,9%, jest w praktyce dużo wyższa. Wynika to z faktu, że do powierzchni przypadającą na skazanego wlicza się całą powierzchnię użytkową więzienia, przykładowo więc również świetlice, sale gimnastyczne czy sale telewizyjne. Ponadto do powierzchni więzienia wlicza się również cele jednoosobowe, gdzie przeludnienie zazwyczaj nie występuje. W praktyce więc przeludnienie w celach w skali kraju jest dużo wyższe niż 118,9%, co oznacza, że średnie zagęszczenie w celach, szczególnie tych wieloosobowych, może być niższe niż wskazywane w ostatnich doniesieniach na poziomie 2-2,5 metra na osobę. Ponadto w niektórych z więzień w Polsce przeludnienie sięga lub przekracza 150 % (przykładowo Warszawa Służewiec, Grodków, Bielsko Biała czy Racibórz). W dniu 31 sierpnia 2007 r. oczekiwało na wykonanie z powodu braku miejsc w więzieniach na wykonanie 47 797 orzeczeń sądowych (z tej liczby 37 547 osobom upłynął termin stawienia się do odbycia kary). Ponadto stale ograniczany jest czas przebywania poza celami - nierzadko skazany spędza 23 godziny na dobę w celi ze względu na zagospodarowanie świetlic i pomieszczeń wychowawczych. Sytuację w zakładach karnych pogarsza także fakt, że spośród 156 obecnie funkcjonujących zakładów karnych i aresztów śledczych aż 96 (64,5%) zostało wybudowanych przed pierwszą wojną światową. Tylko 36 z nich powstało po zakończeniu drugiej wojny światowej 6. Zapewnienie osobom pozbawionym wolności godziwych warunków bytowych w niektórych zakładach karnych, zwłaszcza w tych najstarszych, jest szczególnie trudne. Działania w tej materii podejmował również Rzecznik Praw Obywatelskich, który kilkakrotnie wnioskował o wyłączenie z użytkowania niektórych obiektów więziennych. W ostatnich 15 latach sytuacja więziennictwa w Polsce nie poprawiła się, a do użytku oddano zaledwie dwa nowe ośrodki: Areszt Śledczy w Radomiu i Areszt Śledczy w Piotrkowie Trybunalskim. Na więzienia zaadaptowano ponadto obiekty w Grądach - Woniecko i Czerwonym Borze. Wysokie przeludnienie aresztów śledczych i zakładów karnych wpływa w istotny sposób zarówno na pogorszenie się warunków zdrowotnych, sanitarnych i bytowych uwięzienia, jak też na panujące wśród osadzonych nastroje. Jednocześnie uległy znacznemu ograniczeniu możliwości prowadzenia przez Służbę Więzienną resocjalizacyjnego oddziaływania na skazanych. 4 www.sw.gov.pl 5 Raport Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, dotyczący implementowania przez Polskę reguł Europejskiej Konwencji o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu z dnia 26 listopada 1987 r. 6 Do najstarszych więzień należą w Koronowie (wybudowane w XIII w.), Łęczycy (XIV w.), Nowym Wiśniczu (XVII w.) i Zamościu (XVIII w.). 5

W przeludnionych jednostkach penitencjarnych na cele mieszkalne przeznacza się istniejące dotychczas świetlice, izby chorych, pokoje przesłuchań, cele transportowe i inne pomieszczenia powszechnego użytku. Niektóre z likwidowanych pomieszczeń, jak np. świetlice i izby chorych są niezbędne dla zachowania prawidłowego funkcjonowania zakładu. Tylko w niewielkim stopniu zamiana ta poprawia warunki pozbawienia wolności. Utrzymujące się od dłuższego czasu stłoczenie ludzi na zbyt małej przestrzeni powoduje narastanie stresów i agresji, sprzyja częstszemu popełnianiu przestępstw przez osadzonych, zwłaszcza takich jak: udział w bójce, pobicie czy zgwałcenie. Jest też podłożem wielu zbiorowych protestów głodowych (tylko w 2004 r. wystąpiły one w 10 zakładach i uczestniczyło w nich 2320 skazanych). Problemy związane z rozmieszczeniem więźniów wewnątrz aresztów śledczych i zakładów karnych wpływają negatywnie na sposób zabezpieczenia dobra postępowań karnych oraz realizację celów określonych w art. 82 1 k.k.w., takich jak: indywidualizacja postępowania ze skazanymi, zapobieganie szkodliwym wpływom osób zdemoralizowanych oraz zapewnienie osadzonym bezpieczeństwa osobistego. Przeludnienie potęguje też trudności w realizacji przez więziennictwo ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz.U. z 1996 r. Nr 10, poz. 55 z późn. zm.) oraz wydanego na jej podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości (Dz.U. z 1996 r. Nr 140, poz. 658). Ich przejawem są występujące w aresztach śledczych i zakładach karnych typu zamkniętego przypadki naruszenia przepisów obu tych aktów prawnych w wyniku osadzenia niepalących więźniów razem z osobami palącymi tytoń. Wysoka jest liczba skarg dotyczących umieszczenia skazanego w zakładzie karnym znacznie oddalonym od miejsca zamieszkania, co bardzo utrudnia, a niekiedy wręcz uniemożliwia, odwiedziny przez bliskich. Także w tych przypadkach rozmieszczanie skazanych uwarunkowane jest stopniem zaludnienia jednostek penitencjarnych, którego stan powoduje niejednokrotnie osadzenie skazanego nawet 300-400 kilometrów od miejsca zamieszkania. Wysokiemu wzrostowi liczby osób pozbawionych wolności nie towarzyszy zwiększone zatrudnienie kadry funkcjonariuszy i pracowników więziennictwa. Wpływa to ujemnie na możliwość wypełniania przez Służbę Więzienną podstawowych zadań związanych z ochroną społeczeństwa przed przestępczością oraz prowadzeniem oddziaływań na skazanych w sposób określony w art. 67 k.k.w. W praktyce sytuacja ta przede wszystkim oznacza ograniczenie bezpośrednich kontaktów funkcjonariusza z więźniem, pracę kadry penitencjarnej w czasie ponadnormatywnym oraz rozwój zjawiska tzw. wypalenia zawodowego funkcjonariuszy. Skutki przeludnienia więzień prezentuje także w udokumentowanych ocenach samo więziennictwo. Tak na przykład w opracowaniu Najważniejsze problemy polskiego więziennictwa z 18 czerwca 2007 r. stwierdza sie m.in.: Jednym z problemów polskiego więziennictwa jest utrzymujące się od 2000 r. przeludnienie zakładów karnych i aresztów śledczych. Ogólne zaludnienie więzień aktualnie wyraża wskaźnik 120,2%. Z przytoczonych danych wynika, że obecnie, dla zapewnienia wszystkim więźniom kodeksowej normy zaludnienia 3m 2 powierzchni celi mieszkalnej przypadającej na jednego osadzonego w zakładach karnych i aresztach śledczych brakuje ponad 15 tys. miejsc. Stąd też wynika przyjęcie przez rząd programu pozyskania 17 000 miejsc w latach 2006 2009. W tej sytuacji wykonywanie zadań służbowych w aresztach i zakładach karnych jest mocno utrudnione. Wysiłek kadry jest bowiem przede wszystkim skoncentrowany na utrzymaniu 6

właściwej atmosfery, łagodzeniu sytuacji konfliktowych i zapobieganiu sytuacjom groźnym dla porządku i bezpieczeństwa. Trudniej jest zapewnić odpowiednią efektywność oddziaływań wychowawczych i korekcyjnych. Znacznego wysiłku wymaga utrzymanie odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa osadzonych, funkcjonariuszy i pracowników oraz ochrony społeczeństwa przed sprawcami przestępstw. Dużych starań wymaga zagwarantowanie osadzonym właściwej opieki medycznej czy realizacji innych uprawnień, chociażby o charakterze socjalno-bytowym. W tych warunkach istnieje duże ryzyko wystąpienia sytuacji konfliktowych i zachowań agresywnych. Praca w takich warunkach jest mocno wyczerpująca nie tylko fizycznie, ale i, a może przede wszystkim, psychicznie. Wskazane przesłanki oraz nawarstwione przez lata braki etatowe i rozszerzenie zakresu zadań Służby Więziennej spowodowały duże przeciążenie kadry. Obecnie, w 156 zakładach karnych i aresztach śledczych w Polsce pracuje 24437 funkcjonariuszy i 2305 pracowników więziennictwa na 1307 etatach. Z prostego przeliczenia wynika, że na jeden etat funkcjonariusza/pracownika Służby Więziennej przypada ok. 3,5 osadzonego. Dla porównania dodać należy, że 31 grudnia 1998 r. na jeden taki etat przypadało ok. 2,3 osadzonego. Tak wyraźny wzrost wskaźnika jest efektem dynamicznego wzrostu, od połowy 1999 r., liczby osadzonych i nieodpowiadającego mu skalą przyrostu liczby etatów w więziennictwie. O ile bowiem od końca 1998 r. do chwili obecnej liczba osadzonych zwiększyła się o niemal 70%, to w tym samym czasie liczba etatów wzrosła zaledwie o ok. 14%." 7. Trudną sytuację w poszczególnych zakładach karnych, a w szczególności przeludnienie w Polsce potwierdza również szczegółowo Raport Komitetu ds. Zapobiegania Torturom i Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu Rady Europy (Europejski Komitet Zapobiegania Torturom) z wizyt w polskich więzieniach w dniach 4-15 października 2006 r. Oprócz opisu sytuacji w poszczególnych więzieniach zalecano jednoznacznie w pkt 46 Raportu podjęcie działań, które doprowadzą do zmian w zakresie powierzchni w celi przypadającej na jednego skazanego. Mianowicie Europejski Komitet Zapobiegania Torturom uważa powierzchnię 3 m 2 za niewystarczającą i zaleca zwiększenie jej do 4 m 2. 3.4 Standardy humanitarnego traktowania więźniów wynikające z Europejskiej Konwencji Praw Człowieka Standardy w zakresie humanitarnego traktowania więźniów wyznacza w szerokim zakresie orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz), dotyczące art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (Konwencja). ETPCz uznaje, że art. 3 Konwencji gwarantuje jedną z podstawowych wartości społeczeństwa demokratycznego. W sprawie Labita przeciwko Włochom (wyrok z dnia 6 kwietnia 2000 r., skarga nr 26772/95, para. 119) uznano, że zakaz poddawania torturom i nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu ma na gruncie Konwencji charakter absolutny, szczególnie bez względu na okoliczności i zachowanie pokrzywdzonego. Orzecznictwo ETPCz potwierdza także absolutny charakter zakazu stosowania tortur, traktowania nieludzkiego i poniżającego, co oznacza, że wolność od tych dolegliwości nie może być w żadnych warunkach ograniczona i odnosi się w sposób oczywisty do wszystkich ludzi (por. np. Raport w sprawie Aydin przeciwko Turcji, wyrok z dnia 7 marca 1996 r., skarga nr 21378/94, para. 189). ETPCz stoi przy tym na stanowisku, że złe traktowanie musi osiągnąć pewien minimalny stopień dolegliwości, który jest z natury względny i uzależniony od szeregu okoliczności, takich jak: czas traktowania, wiek, płeć, stan zdrowia i in. (por. orzeczenie w sprawie Irlandia przeciwko Wielkiej Brytanii, wyrok z dnia 18 stycznia 1978 r., 7 http://www.sw.gov.pl/index.php/aktualnosci/more/1648 7

para. 163). Według ETPCz, traktowanie nosi charakter poniżający, gdy powoduje uczucie strachu i poniżenia, prowadzące do upodlenia mogącego doprowadzić do załamania fizycznego i psychicznego (por. orzeczenie jw. oraz raport w sprawie Hurtado przeciwko Szwajcarii, wyrok z dnia 8 lipca 1993 r., para. 57). Brak publiczności nie musi przy tym obniżać dolegliwości do poziomu dającego się zaakceptować. Wystarczy, że osoba została poniżona we własnych oczach (por. np. orzeczenie w sprawie Albert i Le Compte przeciwko Belgii, wyrok z dnia 28 maja 1982, para. 22). W odniesieniu do warunków przetrzymywania więźniów Trybunał przyznaje, że mogą być one tego rodzaju, iż stanowią nieludzkie traktowanie (por. raport Greek Case z dnia 5 listopada 1969 r., Yearbook 12/01; decyzja w sprawie Venetucci przeciwko Włochom, z dnia 2 marca 1998 r., skarga nr 33830/96). Stąd państwa muszą systematycznie kontrolować kroki podejmowane w więzieniu, w celu zabezpieczenia zdrowia i odpowiednich warunków życia więźniów, z uwzględnieniem normalnych i uzasadnionych wymagań związanych z pozbawieniem wolności (por. np. raport sprawa Bonnechaux przeciwko Szwajcarii, wyrok z dnia 5 grudnia 1979, skarga nr 8224/78; sprawa Lukanov przeciwko Bułgarii, wyrok z dnia 12 stycznia 1995 r., skarga nr 21915/93). Jeżeli chodzi o wielkość celi w jakiej powinni przebywać więźniowie, ETPCz w wyroku z dnia 9 marca 2006 r. w sprawie Cenbauer przeciwko Chorwacji (skarga nr 73786/01, para. 49-50) uznał powierzchnię, która przypadała na więźnia w przedmiotowej sprawie tj. 2.8 m 2 za sprzeczną ze standardami Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom 8. ETPCz stwierdziła także, że tak mała powierzchnia nie pozwala na zapewnienie odpowiednich warunków sanitarnych, co w efekcie staje się źródłem cierpienia zatrzymanego. Z kolei w orzeczeniu Peers przeciwko Grecji z dnia 19 kwietnia 2001 r. ETPCz (skarga nr 28524/95), przyjął stanowisko, że przebywanie w zatłoczonej celi z nieodpowiednią wentylacją i z otwartą toaletą, z brakiem możliwości uczestnictwa w kursach i zajęciach oraz korzystania z biblioteki, powoduje wzrost poczucia przygnębienia i niższości. Uznał ponadto, że brak odpowiednich warunków w miejscu wykonywania kary jest upokarzającym i poniżającym traktowaniem więźniów, stanowiącym naruszenie art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W orzeczeniu Dougouz przeciwko Grecji z dnia 6 marca 2001 r., (skarga nr 40907/98) ETPCz stwierdził, że sam fakt przetrzymania więźnia w przeludnionej celi, w niewłaściwych warunkach sanitarnych, z niewystarczającą ilością łóżek, brakiem odpowiednich ćwiczeń fizycznych stanowi poniżające traktowanie rodząc obowiązek wypłaty odszkodowania 9. 3.5 Sytuacja w więzieniach w innych krajach Europy i orzecznictwo sądów krajowych 8 Por. Raport dotyczący Litwy, 2002 CPT/Inf (2005) 8, 65 9 W sprawie tej obywatel Syrii zmuszony był uciekać z własnego kraju, ze względu na przestępstwa przeciwko obronności. Osiedlił się on w Grecji, gdzie w wyniku powtarzających się przestępstw przebywał w różnych placówkach karnych. W skardze podniósł on, że w jednym z zakładów karnych regularnie występowało przeludnienie (liczba więźniów przekraczała nawet dziesięciokrotnie liczbę miejsc), w wyniku, którego więźniowie spali na ziemi, bez kocy i materaców. Więźniowie nie mieli dostępu do ciepłej wody, w celach nie było wentylacji i wystarczającej ilości naturalnego światła. Ciasnota uniemożliwiała skarżącemu czytanie, a zakład nie oferował żadnych dodatkowych zajęć. Skarżący nie mógł skonsultować się ani z lekarzem, ani z farmaceutą. Orzeczenie ETPCz zostało oparte na raporcie Komitetu Przeciwko Torturom (CAT), którego przedstawiciele zbadali warunki panujące w szeregu greckich więzień. Na tej podstawie ETPCz uznał, że został naruszony art. 3 Konwencji i zasądził na rzecz powoda odszkodowanie w wysokości 5 000 000 GRD (drachm). 8

Przewidziane w art. 110 2 k.k.w. minimum powierzchni mieszkalnej 3 m 2 należy do najniższych w porównaniu do unormowań obowiązujących w systemach penitencjarnych innych państw europejskich. W Austrii wynosi ono 6 m 2, w Belgii - 9 m 2, Bośni i Hercegowinie - 4 m 2, Cyprze - 9,5 m 2, Czechach - 3,5 m 2, Danii - 6-7 m 2, Grecji - 10 m 2, Hiszpanii - 6 m 2, Holandii - 10 m 2, Irlandii - 6-10 m 2, Niemczech - 7 m 2, Portugalii - 7 m 2, Turcji - 8-9 m 2, Szkocji - 6-8 m 2. Nieliczne są kraje, w których minimum powierzchni mieszkalnej dla jednego skazanego jest niższe niż 3 m 2 10. Europejski Komitet Zapobiegania Torturom po przeprowadzonych w latach: 1996, 2000, 2004 wizytacjach polskich zakładów karnych i aresztów śledczych stale zaleca aby standard powierzchni celi mieszkalnej na jednego więźnia wynosił co najmniej 4 m 2, gdyż istniejący - 3 m 2 nie zapewnia zadowalającej powierzchni do życia 11. Te zalecenia Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom wyznaczają zarazem standard wymagany od państw Rady Europy również Polski, standard, którego naruszenie jest w istocie równoczesnym naruszeniem art. 3 Konwencji. Dla odpowiedniego zrozumienia problemu bardzo pomocne może być orzecznictwo sądów innych państw członków Rady Europy. Istotne jest tutaj szczególnie orzeczenie niemieckiego Federalnego Sądu Konstytucyjnego z dnia 27 lutego 2002 r. (sygn. 2 BvR 553/01). Skarga konstytucyjna, która była podstawą wydania przedmiotowego orzeczenia została złożona przez więźnia, który umieszczony w więzieniu w Hanowerze dzielił celę o powierzchni 7,6 m 2 z drugim współwięźniem; ponadto w celi urządzenia sanitarne nie były w żaden sposób oddzielone od reszty celi. Skarżący po wyczerpaniu drogi sądowej zarzucił w skardze konstytucyjnej złamanie art. 1 Konstytucji Niemiec (godność) w związku z art. 2 (wolność), art. 3 1 (zakaz dyskryminacji), art. 19 2 (nienaruszalna istota praw człowieka), art. 19 4 (dostęp do sądu), art. 20 3 (rządy prawa), art. 103 1 (prawo do bycia wysłuchanym) i art. 104 1 Konstytucji (prawo do wolności). W wyroku Federalny Sąd Konstytucyjny uznał jednoznacznie, że opisane wyżej warunki stanowiły naruszenie godności ludzkiej (pomimo faktu, ze skarżący przebywał we wskazanych warunkach tylko przez 5 dni). Uznał, że do oceny czy do naruszenia godności ludzkiej doszło nie ma znaczenia zachowanie samego więźnia wynika to z absolutnego charakteru godności ludzkiej, która według oceny sądu musi być brana przez organy państwa ex officio. Taka linia orzecznicza znajduje potwierdzenie w orzecznictwie niemieckich sądów powszechnych. Sąd w Zweibruecken (Oberlandesgericht Zweibruecken, 1. Strafsenat, decyzja z dnia 8 września 2004 r., 1 Ws 276/04, para. 29) uznał umieszczenie dwóch więźniów w jednej celi na wskazanych wyżej warunkach za bezprawne. Z kolei Sąd w Celle w decyzji z dnia 5 listopada 1998 r. (1 Ws 200/98) wskazał, że umieszczanie więźnie w celi jednoosobowej (jest to standard w Niemczech) służy ochronie prywatnej sfery więźnia. Sąd uznał ponadto, że ze względu na cele resocjalizacji warunki w więzieniu powinny być możliwie podobne do tych panujących na wolności oraz że pozbawienie wolności nie może wiązać się z dodatkowym cierpieniem dla zatrzymanego. Wskazał ponadto ust. 18 2 niemieckiej ustawy karnej wykonawczej (Strafvollzugsgesetz), który może być uznany za odpowiednik art. 248 1 k.k.w., za nie odnoszący się do sytuacji przeludnienia więzień, a tylko do sytuacji nadzwyczajnych takich jak pożar lub nagłe zamknięcie innego więzienia. Oczywiście wskazane standardy niemieckie odnoszące się do cel jednoosobowych są niemożliwie do osiągnięcia na chwilę obecną na gruncie polskim. Warto zauważyć jednak, że sytuacja niedopuszczalna w Niemczech (umieszczenie 2 więźniów w celi o powierzchni 7,6 m 2 przez 5 dni) byłaby na gruncie polskiego k.k.w. absolutnie dopuszczalna i co 10 Por. J. Jasiński, Problem przeludnienia zakładów karnych, Przegląd Więziennictwa Polskiego" 1997, Nr 15, s. 22-25. 11 Por. Sprawozdania CPT z wizyt w 1996 r. i 2000 r. i 2004 r. opublikowane w Przeglądzie Więziennictwa Polskiego, Nr 24/25, Nr 36 oraz Nr 50. 9

więcej mogłaby zostać uznana paradoksalnie na gruncie polskim za wzorcową. Również sądy innych państw europejskich często uznają, że przeludnienie w więzieniach skutkuje nieludzkim i poniżającym traktowaniem i na powyższej podstawie przyznają odszkodowanie. Istotne orzeczenie zostało wydane w dniu 10 lutego 2005 r. przez sąd szkocki w sprawie Napier przeciwko Scottish Ministers (sygn. akt PT 39/05). Sąd szkocki opierając się na orzecznictwie ETPCz rozpatrzył warunki pod względem minimalnego poziomu powagi naruszeń niezbędnym dla uznania naruszenia art. 3 Konwencji. Stwierdził, że przebywanie całymi dniami w zatłoczonej, brudnej i zaniedbanej celi, jak również brak dostępu do ubikacji w godzinach nocnych, brak zapewnienia dodatkowych zajęć oprócz codziennych spacerów stanowi minimalny poziom powagi niezbędny do stwierdzenia naruszenia art. 3 Konwencji. Sąd uznał również, że istotnym elementem sprawy była choroba powoda, której nie mógł on wyleczyć ze względu na panujące warunki. Te wszystkie elementy wpłynęły na poczucie godności oraz przyczyniły się do rozwoju poczucia zaniepokojenia, złości, niższości i poniżenia. 3.6 Polskie sprawy w Trybunale w Strasburgu, dotyczące przeludnień w więzieniu, oczekujące na rozpatrzenie W chwili obecnej na rozpatrzenie przez ETPCz oczekuje kilkanaście spraw, dotyczących przeludnienia w polskich zakładach penitencjarnych. We wszystkich skargach podnoszone jest naruszenie art. 3 Konwencji. Sprawy te zostały zakomunikowane Rządowi RP. 1) Skarga Mariusza Czajkowskiego Złożona: 2 marzec 2004 r. Nr sprawy: 12438/04 Data zakomunikowania skargi Rządowi RP: 5 listopad 2007 r. Skarżący podnosi, że warunki panujące w zakładach penitencjarnych w Warszawie-Białołęka, w Łodzi, w Garbalinie, Łęczycy i w Łowiczu skutkowały jego niehumanitarnym traktowaniem. Cele miały być poważnie przeludnione, ich wyposażenie stare. Uważa, że doszło do naruszenia jego prawa do prywatności, co uniemożliwiało mu m.in. swobodne korespondowanie, naukę i przygotowywanie się do rozpraw. Stwierdza, że w przypadku zakładu w Łodzi powierzchnia celi przypadająca na osobę była mniejsza niż 3 m 2. 2) Skarga Henryka Tomczyka Złożona: 19 lutego 2004 r. Nr sprawy: 7784/04 Data zakomunikowania skargi Rządowi RP: 5 listopad 2007 r. Skarżący podnosi, że warunki panujące w zakładach penitencjarnych skutkowały jego niehumanitarnym traktowaniem, zwłaszcza biorąc pod uwagę stan jego zdrowia. Podnosi, że uległ on znaczącemu pogorszeniu. Twierdzi, że cele były przeludnione, wilgotne, a ściany pokryte pleśnią spowodowało to u skarżącego nasilenie ataków astmy. Stwierdza, że warunki sanitarne panujące w Areszcie Śledczym w Sosnowcu były bardzo złe. 3) Skarga Adama Zarzyckiego 10

Złożona: 2 maja 2003 r. Nr sprawy: 15351/03 Data zakomunikowania skargi Rządowi RP: 17 październik 2007 r. A. Zarzycki wniósł skargę do Trybunału w Strasburgu podnosząc, że warunki panujące w aresztach śledczych, w których był umieszczony w Olsztynie i Szczytnie skutkowały naruszeniem art. 3 Konwencji prawa do humanitarnego traktowania. W ocenie skarżącego miało to miejsce ze względu na nieprzystosowanie aresztów do jego niepełnosprawności i niepodejmowaniu żadnych działań przez władze aresztów. W efekcie A. Zarzycki był uzależniony od pomocy współwięźniów - podnosi, że było to dla niego poniżające. A. Zarzycki przebywał w areszcie od czerwca 2006 r. Z komunikatu ETPCz nie wynika jasno z jakiego typu niepełnosprawnością mamy w sprawie do czynienia. Mowa tylko o nieskutecznym leczeniu ortopedycznym. ETPCz zauważa, że w polskim prawie nie ma regulacji jeżeli chodzi o sytuacje osób niepełnosprawnych w polskich więzieniach. 4) Skarga Sławomira Musiała Złożona: 18 czerwca 2007 r. Nr sprawy: 28300/06 Data zakomunikowania skargi Rządowi RP: 30 sierpień 2007 r. Po próbie samobójczej w więzieniu skarżący został przeniesiony do Zakładu Psychiatrycznego w Opolu. Zdiagnozowano u niego schizofrenię i zalecono kontynuowania obserwacji psychiatrycznych w szpitalu. Pomimo tego, z powodu braku miejsc w szpitalu skarżący został zabrany z powrotem do Zakładu Karnego w Sosnowcu. Następnie w czerwcu przeniesiono go do więzienia w Starych Herbach, gdzie pozostaje do dziś. S. Musiał skarży się na złe warunki panujące w więzieniu oraz nieodpowiednią opiekę medyczną, która skutkowała pogorszeniem jego stanu zdrowia. Jego skarga dotyczy również w tym samym zakresie Zakładu Karnego w Sosnowcu i Zabrzu. Zwraca uwagę na przeludnienie i słabą wentylacje w celach oraz ograniczony kontakt z psychiatrą. Uważa, że powinien przebywać w zakładzie psychiatrycznym a nie karnym. 5) Skarga Mirosława Kuzmicza Złożona: 7 grudnia 2006 r. Nr sprawy: 44/07 Data zakomunikowania skargi Rządowi RP: 30 sierpień 2007 r. Skarżący jest umieszczony w celi o wielkości 7 m 2 w Areszcie Śledczym w Białymstoku. Początkowo w celi przebywały trzech więźniów. Począwszy od 1 grudnia 2006 r. jest ich czterech dodane zostało czwarte łóżko. Skarżący twierdzi, że umieszczenie 3, a następnie 4 osób w celi o powierzchni 7 m 2 stanowi naruszenie art. 3 Konwencji. 6) Skarga Jacka Garbanzo 11

Złożona: 25 luty 2006 r. Nr sprawy: 15081/06 Data zakomunikowania skargi Rządowi RP: 30 sierpień 2007 r. Skarżący twierdzi, że warunki w celi były bardzo złe. Posiłki były spożywane w łóżkach lub na stołkach ponieważ w celi brakowało miejsca na stół. Więźniowie byli uprawnieni wyłącznie do 1-godzinnego spaceru w ciągu doby. Poza tym przebywali cały czas zamknięci w celi. Warunki te wywoływały napięcia pomiędzy więźniami. Skarżący wnosi o uznanie, że przeludnienie celi skutkowało naruszeniem art. 1 i 3 Konwencji w związku z art. 14 Konwencji. Swoje uwagi odnosi do Aresztów Śledczych we Wrocławiu i Kłodzku oraz w Zakładach Karnych w Kłodzku, Wołowie i Wrocławiu. 7) Skarga Dariusza Demianiuka Złożona: 27 października 2006 r. Nr sprawy: 45200/06 Data zakomunikowania skargi Rządowi RP: 30 sierpień 2007 r. Skarżący cierpiał na liczne, potwierdzone medycznie schorzenia, w tym epilepsję i poważne uszkodzenie biodra. Skarga dotyczy złego stanu Zakładu Karnego w Płocku był on przeludniony i niedostosowany to potrzeb osób psychicznie chorych. Skarżący nie był w stanie chodzić po schodach, które prowadziły do spacerownika. W związku z tym spędzała cały dzień w celi. Z tych samych powodów było mu niezwykle trudno korzystać z toalety. Cele więzienne jak i oddziały szpitalne były brudne, zarobaczone (pluskwy, bakterie). W czasie pobytu w więzieniu skarżący zaraził się żółtaczką typu C oraz świerzbem. Skarżący wskazuje, że jedynym sposobem leczenia było podawanie mu środków przeciwbólowych. 8) Skarga Stanisława Ostanka Złożona: 28 lipiec 2005 r. Nr sprawy: 28145/05 Data zakomunikowania skargi Rządowi RP: 28 sierpień 2007 r. Skarżący cierpi na chroniczne zapalenie oskrzeli, astmę i zapalenie wątroby. Był umieszczony w celi o powierzchni 8 m 2, która była przepełniona, słabo wentylowana, z ograniczonym dostępem do światła dziennego. W zimie było w niej bardzo chłodno, ponieważ nie funkcjonowały kaloryfery. Warunki higieniczne były złe a materace i prześcieradła brudne i wytarte. Więźniowie nie mieli dostępu do ciepłej wody raz w tygodniu mogli korzystać z zimnego prysznica. Skarżący podnosi również, że więźniowie nie dysponowali żadnymi środkami czystości. Jedzenie miało być niskiej jakości, przeterminowane i podawane zimne. Pomimo problemów z wątrobą skarżącego nie zastosowano w jego przypadku żadnej diety. Dostęp do opieki medycznej jak i lekarstw miał być znacząco utrudniony. Z tych powodów Skarżący uważa, że warunki panujące w Areszcie Śledczym w Radomiu skutkowały naruszeniem art. 3 Konwencji. 12

9) Skarga Pawła Zelcera Złożona 5 października 2005 r. Nr sprawy 38774/05 Data zakomunikowania skargi Rządowi RP: 6 czerwca 2007 r. Budynek więzienia w Łowiczu, gdzie przebywa skarżący jest stary i od wielu lat nieodnawiany. Cela ma powierzchnię 40 m 2 i przebywa w niej 20 więźniów. Jest brudna i zarobaczona (karaluchy). Brakuje w niej stołów i krzeseł. W celi przebywają dwie osoby chore jedna jest zakażona wirusem HIV, a druga cierpi na zakaźne zapalenie skóry. Przeludnienie w tym więzieniu stale rośnie i przekracza normy o 32.9%. 10) Skarga Grzegorza Drosińskiego Złożona 27 lutego 2006 r. Nr sprawy 10302/06 Data zakomunikowania: 19 listopad 2007 r. Skarżący skarży się na warunki w Areszcie Śledczym w Częstochowie, a zwłaszcza umieszczenie 7 więźniów w celi przeznaczonej dla 5 osób. Wskazuje na złą opiekę medyczną i warunki sanitarne oraz umieszczenie go w celi z osobami zakażonymi żółtaczka typu C. 11) Skarga Jarosława Józefowskiego Złożona 30 sierpnia 2007 r. Nr sprawy 388858/07 Data zakomunikowania: 20 listopad 2007 r. Skarżący podnosi, że warunki panujące w Areszcie Śledczym w Śremie stanowiły naruszenie art. 3 Konwencji. Wskazuje na umieszczenie 12 osób w celi o powierzchni 25 m 2, z osobami palącymi. 12) Skarga Piotra Kosiaka Złożona 25 października 2006 r. Nr sprawy 46817/06 Data zakomunikowania: 20 listopad 2007 r. Skarżący podnosi, że umieszczenie go w Areszcie Śledczym w Bytomiu, a następnie w Zakładzie Karnym w Zabrzu przyczyniło się do pogorszenia jego stanu zdrowia, zwłaszcza poważnego schorzenia nerek. Skarży się na jakość opieki medycznej. Odnośnie warunków panujących w celi stwierdza, że spał na górze trzypiętrowego łóżka, a w zimie temperatura w 13

celi była niższa niż 15 stopni. 13) Skarga Rafała Mizery Złożona 11 czerwca 2007 r. Nr sprawy 26634/07 Data zakomunikowania: 29 listopad 2007 r. Skarga dotyczy warunków panujących w Zakładzie Karnym w Zarębie Górnej. Odnośnie przeludnienia celi skarżący stwierdza, że był umieszczony wraz z innymi 5 więźniami w celi o powierzchni 15 m 2, a następnie w dawnej świetlicy (powierzchnia ok. 65 m 2, liczba więźniów 20). Skarżył się na dostępność wody pitnej i możliwość korzystania z sanitariatów. 14) Skarga Andrzeja Górskiego Złożona 21 lutego 2007 r. Nr sprawy 10827/07 Data zakomunikowania: 12 grudnia 2007 r. Skarga dotyczy warunków panujących w Areszcie Śledczym w Międzyrzeczu. Odnośnie przeludnienia celi stwierdza, że był umieszczony wraz z innymi 3 więźniami w celi o powierzchni 7 m 2. Skarży się na możliwość korzystania z sanitariatów, wilgotność, zarobaczenie i zimno panujące w celi, brak dostępu do księdza, umożliwienie znieważania go przez współwięźniów m.in. poprzez obnażanie genitaliów. 15) Skarga Bogusława Antoniego Krawczyka Złożona 15 maja 2006 r. Nr sprawy: 24205/06 Data zakomunikowania: 6 grudnia 2007 r. Skarga dotyczy warunków panujących w Areszcie Śledczym w Gdańsku. Odnośnie przeludnienia celi skarżący stwierdza, że celę o powierzchni 16 m 2 dzielił z innymi 6 więźniami, a następnie celę o powierzchni 20 m 2 z innymi 6 więźniami. Skarży się również na możliwość korzystania z sanitariatów. 16) Skarga Michała Mikołajczyka Złożona 16 marca 2007 r. Sprawa nr 13515/07 Data zakomunikowania: 6 grudnia 2007 r. 14

Skarga dotyczy warunków panujących w Areszcie Śledczym w Łodzi. Odnośnie przeludnienia celi stwierdza, że celę o powierzchni 12 m 2 dzielił z innymi 11 więźniami. Skarży się na możliwość korzystania z sanitariatów i warunki higienicze w areszcie. Odnośnie warunków panujących w celi stwierdza, że w zimie temperatura w celi była niższa niż 10 stopni, nie było dostępu do światła dziennego, występowała zarobaczenie i duża wilgotność. 17) Skarga Igora Chernyshova Złożona 12 sierpnia 2002 r. Sprawa nr 35630/02 Data zakomunikowania: 6 grudnia 2007 r. Skarga dotyczy warunków panujących w różnych zakładach karnych w Polsce. Podnosi, że cele, w których był umieszczony były przeludnione, a warunki sanitarne złe. Odnośnie przeludnienia konkretnej celi stwierdza, że celę w Zakładzie Karnym Gorzowie Wielkopolskim o powierzchni 9,1 m 2 dzielił z innymi 6 więźniami. Opisane 17 spraw zostało zakomunikowanych Rządowi RP w ciągu 2007 r. Świadczy to, że skala problemu w Polsce rośnie oraz, że coraz więcej skarg polskich więźniów trafia skutecznie do ETPCz. W ocenie Fundacji duża część z zakomunikowanych Rządowi RP spraw ma szanse zakończyć się uznaniem przez ETPCz naruszenia przez Polskę Konwencji. Wynikać to będzie z bezprawności działania państwa polskiego w świetle norm prawa krajowego. Permanentne przeludnienie polskich więzień oraz fakt przeludnienia konkretnych cel, w których przebywali skarżący będzie dla ETPCz sygnałem, że norma k.k.w. wskazująca na 3 m 2 jako minimalną powierzchnię celi przypadającą na jednego więźnia jest przez Polskę w sposób trwały naruszana. To zaś będzie brane pod uwagę przez ETPCz pod uwagę przy badaniu ewentualnego naruszenia art. 3 Konwencji. ETPCz może mieć również na uwadze skuteczność krajowych środków odwoławczych w świetle art. 13 Konwencji. Jak dotychczas w Polsce procesy odszkodowawcze z tytułu umieszczenia w przeludnionej celi poza jednym wyjątkiem 12 są nieskuteczne (w sądach polskich oczekuje na rozpatrzenie ok. 500 pozwów więźniów 13 ). Sądy oczekują na zasadach ogólnych k.c. udowodnienia konkretnej szkody materialnej poniesionej przez więźnia oraz związku przyczynowego pomiędzy tenże szkodą a działaniem lub zaniechaniem władz danego zakładu penitencjarnego 14 albo, w przypadku dochodzenia zadośćuczynienia, wykazania naruszenia konkretnego dobra osobistego więźnia. Opisanej sytuacji nie zmienił jak dotychczas ważny wyrok SN z dnia 28 lutego 2007 r. (sygn. akt V CSK 431/06) w sprawie z powództwa Adama Dradracha przeciwko Skarbowi Państwa pomimo przekazania przez SN sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd niższej instancji powództwo zostało ostatecznie oddalone. Należy przypomnieć, że w sprawie o sygn. V CSK 431/06 SN uznał, że przebywanie w przeludnionej celi może naruszać dobra osobiste takie jak godność i prywatność i być podstawą roszczenia o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Uznał, że pomimo, że powód nie wskazał podstaw prawnych swojego roszczenia, to sądy niższych 12 Por. sprawę Wojciecha Wesołowskiego, http://miasta.gazeta.pl/katowice/1,35063,4827636.html. 13 Tak twierdzi Luiza Sałapa, rzeczniczka Centralnego Zarządu Służby Więziennej. 14 Taka sytuacja miała miejsce w przypadku wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 7 czerwca 2006 r. (sygn. akt I A Ca 458/06) oddalającym apelację Artura Lewandowskiego od wyroku Sądu Okręgowego we Wrocławiu w sprawie przeciwko Skarbowi Państwa. 15

instancji powinny były rozważyć zastosowanie przepisów o ochronie dóbr osobistych, zgodnie z zasadą da mihi factum, dabo tibi ius jako materialnoprawnej podstawy odpowiedzialności Skarbu Państwa. Ponadto zdaniem SN skoro strona pozwana utrudniała udowodnienie pewnego faktu (tak jak to miało miejsce w sprawie Adama Dradracha, gdy zakłady karne na wniosek sądu o informację o warunkach panujących w celach odpowiedziały, że nie są zobowiązane do prowadzenia takiej dokumentacji) to ciężar dowodu przechodzi na stronę przeciwną zakład penitencjarny. Nieskuteczne są również środki administracyjnoprawne skarga do naczelnika danego zakładu penitencjarnego na okoliczność umieszczenia w celi, która nie spełnia standardu 3 m 2 powierzchni przypadającej na więźnia będzie nieskuteczna w świetle art. 248 1 k.k.w. oraz 2 pkt 4 Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. 4. KONSTYTUCYJNOŚĆ ART. 248 1 K.K.W. Skarżący wnosi w skardze konstytucyjnej o zbadanie konstytucyjności art. 248 1 k.k.w. z art. 41 ust. 4 i art. 40 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 2 Konstytucji RP. Art. 248 1 k.k.w. przewiduje możliwość umieszczenia osadzonych, przez dyrektora zakładu karnego lub aresztu śledczego, na czas określony, w warunkach, w których powierzchnia w celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m 2. O takim umieszczeniu należy bezzwłocznie powiadomić sędziego penitencjarnego. W ocenie Fundacji konstytucyjność art. 248 1 k.k.w. powinna być badana w związku z 2 pkt 4 Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. Również z niego wynika możliwość ograniczenia powierzchni przypadającej na skazanego. Zgodnie z jego treścią w wypadku wykorzystania miejsc zakwaterowania w dodatkowych celach mieszkalnych osadzonych można umieścić w warunkach, w których powierzchnia w celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m 2. 2 pkt 4 Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. odnosi się więc, do sytuacji masowego umieszczania skazanych na powierzchni mniejszej niż 3 m 2. Obydwie normy przepisów art. 248 1 k.k.w. i 2 pkt 4 Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. skutkują zalegalizowaniem możliwości przeludnienia więzień poprzez umieszczanie skazanych na powierzchni mniejszej niż 3 m 2. W związku z powyższym powinny być postrzegane łącznie. Zgodnie z postanowieniem 1 pkt 1 Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. w wypadku, gdy liczba osadzonych zakwaterowanych w zakładach karnych i aresztach śledczych oraz podległych im oddziałach zewnętrznych, przekroczy w skali kraju ogólną pojemność tych zakładów, Dyrektor Generalny Służby Więziennej, w terminie 7 dni od dnia przekroczenia pojemności, przedstawia o tym informację, zwaną dalej "informacją", Ministrowi Sprawiedliwości, dyrektorom okręgowym Służby Więziennej oraz dyrektorom zakładów. Po otrzymaniu informacji dyrektor okręgowy Służby Więziennej oraz dyrektor zakładu jest obowiązany, każdy w zakresie swojego działania, podjąć czynności mające na celu przystosowanie pomieszczeń nie wliczanych do pojemności zakładu do wymogów cel mieszkalnych. Jak wskazano zgodnie z 2 pkt 4 Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r., w wypadku wykorzystania miejsc zakwaterowania w dodatkowych celach mieszkalnych osadzonych można umieścić w warunkach, w których powierzchnia w celi na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m 2. Dyrektor okręgowy Służby Więziennej informuje Dyrektora Generalnego Służby Więziennej, w ustalonych przez niego terminach, jednakże nie rzadziej niż raz na 7 dni, o liczbie osadzonych zakwaterowanych w podległych mu zakładach, 16

liczbie miejsc oraz ich wykorzystaniu w pomieszczeniach, o których mowa w 2, a także o liczbie osadzonych umieszczonych w warunkach, w których powierzchnia w celi mieszkalnej na jedną osobę wynosi mniej niż 3 m 2 ( 3 Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r.). Zarówno art. 248 1 k.k.w. jak i 2 pkt 4 Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. posługuje się sformułowaniem na czas określony w zakresie odnoszącym do możliwości umieszczenia więźnia w celi o powierzchni mniejszej na jednego więźnia niż 3 m 2. Sformułowanie to nie wskazuje przede wszystkim w jaki sposób i według jakich zasad czas ten ma zostać określony; nie wskazano też żadnej górnej granicy czasowej, określającej okres możliwego przetrzymywania na powierzchni poniżej 3m 2. Wskazane określenie nie jest zatem wystarczająco precyzyjne czy czasowo określone będzie umieszczenie skazanego na powierzchni poniżej 3 m 2 na cały okres wymierzonej mu kary? Wskazane normy nie czynią więc zadość wymogowi związanemu z wyjątkowym oraz określonym czasowo charakterem umieszczenia skazanego w celi mieszkalnej, w której nie gwarantuje mu się minimum 3 m 2 powierzchni na osobę. Przepis art. 248 1 k.k.w. i 2 ust. 4 Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. dopuszcza więc de facto bezterminowe umieszczenie skazanego w warunkach naruszających wskazane wyżej minimum. Kilkuletni okres funkcjonowania art. 248 1 k.k.w. i Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2003 r. oraz przedmiotowo niemalże identycznego Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. w warunkach stale utrzymującego się wysokiego przeludnienia zakładów karnych i aresztów śledczych daje podstawy do uznania, iż jego przepisy naruszają nie tylko ustawową gwarancję z art. 110 2 k.k.w., ale są sprzeczne z konstytucyjną zasadą humanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności (art. 41 ust. 4) i wyrażonym w art. 40 Konstytucji zakazem nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania w związku z art. 31 ust. 3 i art. 2 Konstytucji RP. Sytuacja, w której skazany dysponuje powierzchnią mniejszą niż 3 m 2 w szczególności kiedy umieszczenie na takiej powierzchni nie jest ograniczone ani na poziomie k.k.w. ani na poziomie Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. zarówno jeżeli chodzi o czas przebywania na powierzchni poniżej 3 m 2 jak i granicy ograniczenia powierzchni poniżej 3 m 2 jest sprzeczne z art. 41 ust. 4, art. 40. Ponadto kwestionowana norma art. 248 k.k.w. w związku z 2 pkt 4 Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. jest sprzeczna z wymogiem proporcjonalności wynikającej z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, a w zakresie w jakim odnosi się do Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. z obowiązkiem ustanowienia na poziomie rozporządzenia ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw. W ocenie Fundacji przepisy te naruszają także konstytucyjną zasadę równości - równego traktowania wszystkich przez władze publiczne, wynikającą z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP, ponieważ bezpodstawnie różnicują warunki w jakich mogą przebywać więźniowie. Możliwa jest przecież w związku z obecnie obowiązującą regulacją sytuacja, w której w ramach różnych zakładów karnych lub nawet w ramach tego samego zakładu karnego sytuacja więźniów będzie całkowicie różna. Przedstawiona sytuacja w polskich więzieniach wskazuje więc jednoznacznie, że problem przeludnienia jest ewidentny oraz że umieszczanie skazanych w celi, gdzie przypadająca powierzchnia jest niższa 3 m 2, stało się obowiązującą w Polsce zasadą. Sytuacja taka stała się możliwa dzięki treści przepisów art. 248 k.k.w. i 2 pkt 4 Rozporządzenia w Sprawie Przeludnienia z 2006 r. Obowiązywanie w obrocie prawnym wskazanych przepisów, 17

legalizujących przeludnienie więzień w Polsce, stać się może podstawą do uznania przez ETPCz naruszenia przez Polskę w licznych sprawach art. 3 Konwencji, zwłaszcza w świetle braku możliwości skutecznego dochodzenia przez więźniów swoich praw przed sądami polskimi. W imieniu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka Marek Antoni Nowicki Prezes Zarządu Fundacji 18