RZYMSKIE PRAWO PRYWATNE ZARYS WYKŁADU 5. WYDANIE POPRAWIONE Marek Kuryłowicz Adam Wiliński Warszawa 2013
Wydawca Magdalena Przek-Ślesicka Redaktor prowadzący Kinga Puton Łamanie Wolters Kluwer Polska Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN: 978-83-264-4316-9 5. wydanie poprawione Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl
SPIS TREŚCI Wstęp... 17 Rozdział pierwszy Pojęcie, podziały i systematyka prawa rzymskiego... 19 1. Pojęcie i znaczenie prawa rzymskiego... 19 1. Prawo rzymskie... 19 2. Rzymskie pojęcie prawa i sprawiedliwości... 20 2. Podziały prawa... 22 1. Prawo publiczne i prywatne... 22 2. Ius civile i ius gentium... 23 3. Ius naturale... 24 4. Ius honorarium... 24 3. Systematyka prawa rzymskiego... 25 1. Systematyka według Instytucji... 25 2. Systematyka pandektowa... 26 3. Zakres i układ podręcznika... 26 Rozdział drugi Historia źródeł prawa rzymskiego... 28 4. Okresy historycznego rozwoju państwa i prawa rzymskiego... 28 1. Ustrój państwa rzymskiego w rozwoju historycznym... 28 2. Periodyzacja rzymskiego prawa prywatnego... 29 5. Magistratury rzymskie... 30 1. Określenie i klasyfikacja... 30 2. Poszczególne magistratury... 31 6. Źródła prawa rzymskiego... 32 1. Źródła poznania... 32 2. Źródła tworzenia prawa rzymskiego... 33 7. Okres prawa archaicznego... 34 1. Początki prawa w czasach królewskich... 34 2. Ustawa XII tablic... 35 3. Jurysprudencja kapłańska i leges rogatae... 36 8. Okres rozwoju i prawa przedklasycznego... 37 1. Prawo przedklasyczne późnej republiki... 37 2. Pretor i prawo pretorskie... 38 3. Jurysprudencja świecka... 39 5
4. Ustawodawstwo... 40 9. Prawo klasyczne... 40 1. Źródła prawa klasycznego... 40 2. Ustawy (leges) i uchwały senatu (senatus consulta)... 40 3. Kodyfikacja edyktu pretorskiego... 41 4. Konstytucje cesarskie... 42 5. Jurysprudencja klasyczna... 43 10. Okres schyłkowy (prawo poklasyczne)... 45 1. Charakterystyka prawa poklasycznego... 45 2. Ustawy cesarskie i zbiory prawa... 46 11. Kodyfikacja justyniańska... 48 1. Plany kodyfikacyjne... 48 2. Prace nad kodyfikacją i jej części (Kodeks, Digesta, Instytucje)... 48 3. Nowele i Corpus Iuris Civilis... 50 12. Rzymskie prawo prywatne w średniowieczu i czasach nowożytnych... 51 1. Prawo rzymsko-bizantyjskie... 51 2. Glosatorzy i komentatorzy... 52 3. Recepcja prawa rzymskiego... 54 4. Romanistyczna rodzina prawa... 55 5. Prawo rzymskie jako podstawa europejskiej kultury prawnej... 56 6. Prawo rzymskie w Polsce... 57 Rozdział trzeci Rzymski proces cywilny... 61 13. Ogólna charakterystyka i rozwój historyczny... 61 1. Postępowanie cywilne... 61 2. Stadia procesowe... 61 3. Inne rodzaje ochrony praw prywatnych... 62 4. Actio... 63 14. Postępowanie zwyczajne (do czasów dominatu)... 64 1. Magistratury jurysdykcyjne... 64 2. Sędzia i sądy... 64 3. Jurysdykcja i kognicja... 65 4. Właściwość sądu... 65 15. Strony procesowe... 66 1. Powód i pozwany... 66 2. Zdolność sądowa (procesowa)... 66 3. Legitymacja procesowa... 67 4. Zastępstwo procesowe... 67 16 Postępowanie legisakcyjne... 68 1. Charakterystyka i rodzaje legisakcji... 68 2. Przebieg postępowania... 68 17. Postępowanie formułkowe... 69 1. Geneza i cechy charakterystyczne... 69 18. Postępowanie formułkowe w stadium in iure... 70 1. Pozwanie (in ius vocatio)... 70 6
2. Editio i postulatio actionis... 71 3. Pozycja pozwanego... 71 4. Litis contestatio... 73 19. Postępowanie apud iudicem... 74 1. Postępowanie dowodowe... 74 2. Wyrok i jego prawomocność... 74 20. Postępowanie egzekucyjne w procesie formułkowym... 75 1. Pojęcie i podstawy egzekucji... 75 2. Rodzaje egzekucji... 75 21. Formułka procesowa, rodzaje skarg i ekscepcji... 76 1. Formułka procesowa i jej części... 76 2. Praescriptio i exceptio... 77 3. Actiones in rem oraz in personam... 77 4. Skargi cywilne i pretorskie... 78 5. Actiones stricti iuris i bonae fidei... 79 6. Inne rodzaje skarg... 79 22. Ochrona pozaprocesowa... 80 1. Środki ochrony pozaprocesowej... 80 2. Interdykty... 80 3. Restitutio in integrum... 81 23. Proces kognicyjny... 82 1. Organizacja sądownictwa za dominatu... 82 2. Ogólna charakterystyka procesu kognicyjnego... 82 3. Przebieg postępowania... 83 4. Apelacja... 85 5. Egzekucja... 86 Rozdział czwarty Prawo osobowe... 87 24. Zdolność prawna... 87 1. Pojęcie, początek i koniec zdolności prawnej... 87 2. Status i kategorie osób fizycznych... 88 3. Zakres zdolności prawnej... 88 4. Capitis deminutio... 90 5. Postliminium... 90 25. Niewolnicy... 90 1. Powstanie niewoli... 90 2. Sytuacja prawna i społeczna niewolnika... 91 3. Zgaśnięcie niewoli... 93 26. Wolnourodzeni mieszkańcy państwa rzymskiego... 94 1. Obywatele rzymscy... 94 2. Latini... 95 3. Peregrini... 95 27. Wyzwoleńcy... 96 1. Sytuacja prawna wyzwoleńców... 96 2. Prawo patronatu... 97 7
28. Stany pośrednie ograniczenia wolności (półwolni)... 97 1. Pojęcie i rodzaje... 97 2. Klienci... 98 3. Koloni... 98 4. Mancipio dati... 99 5. Inne kategorie półwolnych... 99 29. Osoby sui iuris i alieni iuris... 100 1. Sui iuris... 100 2. Alieni iuris... 100 30. Umniejszenie czci obywatelskiej... 100 1. Infamia... 100 2. Turpitudo i nota cenzorska... 101 31. Osoby prawne... 102 1. Pojęcie... 102 2. Osoby prawne w państwie rzymskim... 102 3. Osoba prawna według prawa rzymskiego... 103 32. Zdolność do czynności prawnych... 104 1. Pojęcie i zakres... 104 2. Wiek a zdolność do czynności prawnych... 104 3. Pozostałe ograniczenia... 106 4. Odpowiedzialność za czyny bezprawne... 106 33. Pojęcie i rodzaje czynności prawnych... 106 1. Zdarzenia prawne... 106 2. Czynność prawna i oświadczenie woli... 107 3. Rodzaje czynności prawnych... 108 4. Forma czynności prawnych... 109 5. Ważność i nieważność czynności prawnych... 110 34. Wady oświadczenia woli... 111 1. Pojęcie i klasyfikacja... 111 2. Oświadczenie nie na serio i pozorność czynności prawnej... 111 3. Pomyłka i błąd... 112 4. Metus i dolus... 113 35. Treść i skutki czynności prawnych... 114 1. Składniki treści czynności prawnej... 114 2. Termin (dies)... 115 3. Warunek (condicio)... 116 4. Polecenie... 117 5. Nabycie prawa... 117 36. Zastępstwo przy czynnościach prawnych... 118 1. Pojęcie i rodzaje... 118 2. Zastępstwo według prawa rzymskiego... 118 Rozdział piąty Prawo rodzinne... 120 37. Rodzina rzymska... 120 1. Rodzina agnatyczna... 120 8
2. Rodzina kognatyczna... 121 3. Pater familias... 122 4. Pozycja prawna osób alieni iuris... 122 5. Sytuacja majątkowa filii familias... 123 6. Gentiles... 124 38. Małżeństwo rzymskie... 124 1. Pojęcie i przesłanki... 124 2. Ustawodawstwo małżeńskie cesarza Augusta... 126 39. Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa... 127 1. Zaręczyny... 127 2. Zawarcie małżeństwa... 128 3. Rozwiązanie małżeństwa... 128 4. Conventio in manum... 129 40. Skutki prawne małżeństwa... 129 1. Skutki osobowe... 129 2. Skutki majątkowe... 130 3. Posag... 130 4. Darowizny między małżonkami... 131 41. Związki podobne do małżeństwa i pozamałżeńskie... 131 1. Konkubinat... 131 2. Matrimonium iuris gentium... 132 3. Inne związki oraz dzieci pozamałżeńskie... 132 42. Władza ojcowska (patria potestas)... 132 1. Powstanie władzy ojcowskiej... 132 2. Domniemanie ojcostwa... 133 3. Adoptio... 133 4. Legitimatio (uznanie dziecka)... 134 5. Treść władzy ojcowskiej... 135 6. Zgaśnięcie władzy ojcowskiej... 136 43. Opieka i kuratela... 136 1. Pojęcia i rodzaje... 136 2. Opieka nad dziećmi i niedojrzałymi... 137 3. Opieka nad kobietami... 138 4. Kuratela... 138 Rozdział szósty Prawo spadkowe... 140 44. Charakterystyka ogólna... 140 1. Rozwój historyczny rzymskiego prawa spadkowego... 140 2. Dziedziczenie i spadek... 142 3. Powołanie do spadku i rodzaje dziedziczenia... 143 4. Powołanie, przyjęcie i nabycie spadku... 143 45. Pojęcie i formy rzymskiego testamentu... 144 1. Pojęcie testamentu... 144 2. Formy testamentu... 145 3. Kodycyl... 146 9
46. Zdolność testowania i dziedziczenia z testamentu... 147 1. Sporządzenie testamentu... 147 2. Spadkobiercy testamentowi... 147 3. Incapacitas i indignitas... 148 4. Nieważność i odwołanie testamentu... 148 47. Treść testamentu... 149 1. Ustanowienie spadkobiercy... 149 2. Podstawienie dziedzica (substytucja)... 150 3. Inne postanowienia oraz wykładnia testamentu... 151 48. Dziedziczenie beztestamentowe... 151 1. Pojęcie i rozwój historyczny... 151 2. Dziedziczenie beztestamentowe wedle ustawy XII tablic... 152 3. Dziedziczenie beztestamentowe wedle prawa pretorskiego... 152 4. Senatus consulta Tertullianum i Orphitianum... 153 5. Dziedziczenie beztestamentowe wedle Nowel Justyniańskich... 154 49. Dziedziczenie przeciwtestamentowe... 155 1. Pojęcie i funkcja... 155 2. Dziedziczenie przeciwtestamentowe według ius civile... 155 3. Pogrobowiec (postumus)... 155 4. Zmiany w prawie pretorskim... 156 5. Querela inofficiosi testamenti... 156 6. Zachowek... 157 7. Dziedziczenie przeciwtestamentowe w prawie justyniańskim... 157 50. Przyjęcie i odrzucenie spadku... 158 1. Sposoby przyjęcia spadku... 158 2. Spadek leżący (hereditas iacens)... 159 3. Transmisja powołania... 159 4. Odrzucenie spadku... 160 51. Nabycie spadku i jego skutki... 160 1. Nabycie spadku... 160 2. Odpowiedzialność za długi spadkowe... 160 3. Ochrona prawna spadkobiercy... 161 52. Nabycie spadku przez kilku spadkobierców... 162 1. Współdziedziczenie... 162 2. Prawo przyrostu... 162 3. Zaliczenie na dział spadkowy (collatio bonorum)... 163 53. Zapisy... 163 1. Pojęcie i rodzaje... 163 2. Rodzaje legatów... 164 3. Lex Falcidia i kwarta falcydyjska... 165 4. Fideikomis uniwersalny... 165 54. Mortis causa capio... 165 10
Rozdział siódmy Prawo rzeczowe... 167 55. Pojęcie i rodzaje rzeczy... 167 1. Pojęcie rzeczy... 167 2. Rzeczy pojedyncze, złożone i zbiorowe... 168 3. Res mancipi i nec mancipi... 169 4. Nieruchomości i ruchomości... 170 5. Genus i species... 170 6. Rzeczy podzielne i niepodzielne... 171 7. Rzeczy zużywalne i niezużywalne... 171 8. Pożytki i przynależności... 171 56. Rodzaje władztwa nad rzeczami... 172 1. Władztwo faktyczne i prawne... 172 57. Pojęcie i rozwój historyczny posiadania... 173 1. Pojęcie... 173 2. Rozwój historyczny posiadania... 173 58. Rodzaje posiadania... 174 1. Posiadanie a dzierżenie... 174 2. Possessio ad interdicta oraz possessio ad usucapionem... 174 3. Possessio iusta oraz possessio iniusta... 175 4. Posiadanie w dobrej i złej wierze... 175 5. Posiadanie wadliwe a niewadliwe... 175 59. Nabycie i utrata posiadania... 176 1. Nabycie corpus... 176 2. Animus przy nabyciu posiadania... 177 3. Utrata posiadania... 178 60. Ochrona posesoryjna... 178 1. Pojęcie i zakres... 178 2. Interdykty retinendae possessionis... 179 3. Interdykty recuperandae possessionis... 179 4. Quasi possessio (possessio iuris)... 180 61. Rzymska własność prywatna... 180 1. Rozwój historyczny pojęcia i stosunków własności rzymskiej... 180 2. Pojęcie prawa własności... 181 3. Ograniczenia prawa własności... 182 4. Zakres i treść prawa własności... 183 62. Rodzaje własności... 184 1. Własność kwirytarna... 184 2. Własność bonitarna (pretorska)... 184 3. Własność peregrynów... 185 4. Własność na gruntach prowincjonalnych... 185 5. Współwłasność... 186 63. Nabycie własności... 186 1. Podział sposobów nabycia własności... 186 2. Pochodne i pierwotne nabycie własności... 187 11
64. Pochodne sposoby nabycia własności... 187 1. Mancypacja... 187 2. In iure cessio... 188 3. Tradycja... 188 65. Pierwotne sposoby nabycia własności... 189 1. Zawłaszczenie i nabycie skarbu... 189 2. Akcesja... 190 3. Specyfikacja (przetworzenie rzeczy)... 191 4. Nabycie własności na pożytkach... 192 5. Zasiedzenie... 192 66. Ochrona własności... 194 1. Środki ochrony własności... 194 2. Skarga windykacyjna... 195 3. Skarga negatoryjna... 196 4. Actio Publiciana... 197 67. Prawa rzeczowe ograniczone... 197 1. Pojęcie i podział... 197 68. Służebności... 198 1. Pojęcie i zasady... 198 2. Służebności gruntowe... 198 3. Służebności osobiste. Ususfructus (użytkowanie)... 199 4. Nabycie, zgaśnięcie i ochrona służebności... 200 69. Pojęcie i rodzaje prawa zastawu... 201 1. Pojęcie... 201 2. Rozwój historyczny... 201 3. Rodzaje zastawu (pignus i hypotheca)... 202 70. Przedmiot i treść prawa zastawu... 203 1. Przedmiot zastawu... 203 2. Treść prawa zastawu... 203 3. Kilka zastawów na jednej rzeczy... 204 4. Zgaśnięcie zastawu... 205 71. Emfiteuza i superficies... 205 1. Emfiteuza jako wieczysta dzierżawa... 205 2. Superficies... 206 Rozdział ósmy Zobowiązania... 207 72. Charakterystyka i rozwój historyczny zobowiązań... 207 1. Definicje źródłowe... 207 2. Pojęcie zobowiązania... 208 3. Świadczenie... 208 4. Dług i odpowiedzialność... 209 73. Źródła zobowiązań... 209 1. Czynności niedozwolone i dozwolone... 209 2. Późniejsze źródła zobowiązań... 210 12
74. Podziały zobowiązań... 211 1. Zobowiązania kontraktowe i deliktowe... 211 2. Zobowiązania jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące... 211 3. Zobowiązania stricti iuris i bonae fidei... 212 4. Zobowiązania cywilne i naturalne... 213 75. Wielość podmiotów zobowiązania... 215 1. Wierzytelności i długi podzielne... 215 2. Zobowiązania solidarne... 215 3. Zobowiązania kumulatywne... 217 76. Zmiana podmiotu zobowiązania... 217 1. Zmiana wierzyciela i dłużnika w prawie rzymskim... 217 2. Przelew wierzytelności (cesja)... 218 77. Podział zobowiązań ze względu na przedmiot... 219 1. Zobowiązania z przedmiotem świadczenia oznaczonym co do gatunku (in genere) lub co do tożsamości (in specie)... 219 2. Zobowiązania pieniężne... 219 3. Odsetki... 220 4. Zobowiązania przemienne (alternatywne)... 220 5. Upoważnienie przemienne... 221 6. Zobowiązania podzielne i niepodzielne... 221 78. Odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania... 222 1. Przesłanki odpowiedzialności... 222 2. Wina (culpa)... 222 3. Zakres odpowiedzialności zawinionej... 223 4. Odpowiedzialność z tytułu custodia... 224 79. Szkoda i zasady odszkodowania... 225 1. Szkoda i obowiązek jej naprawienia... 225 2. Umowne ustalenie wysokości odszkodowania... 226 3. Odszkodowanie sądowe... 226 80. Zwłoka... 227 1. Zwłoka dłużnika... 227 2. Zwłoka wierzyciela... 228 81. Odpowiedzialność za zobowiązania osób alieni iuris oraz za szkody wyrządzone przez zwierzęta... 229 1. Actiones adiecticiae qualitatis... 229 2. Odpowiedzialność noksalna... 229 3. Odpowiedzialność za zwierzęta... 230 82. Umocnienie zobowiązań... 230 1. Sposoby umocnienia (zabezpieczenia) zobowiązań... 230 2. Poręczenie... 231 3. Zadatek... 232 83. Umorzenie zobowiązań... 232 1. Pojęcie i sposoby umorzenia zobowiązań... 232 84. Umorzenie zobowiązań z mocy samego prawa (ipso iure)... 233 1. Wykonanie zobowiązania... 233 13
2. Formalne zwolnienie z zobowiązania. Akceptylacja... 235 3. Nowacja... 237 4. Confusio... 238 5. Concursus causarum lucrativarum... 238 85. Umorzenie zobowiązań za pomocą ekscepcji (ope exceptionis)... 239 1. Pactum de non petendo... 239 2. Potrącenie (kompensacja)... 239 86. Umowy i kontrakty w ogólności... 240 1. Umowy (pacta) i kontrakty (contractus)... 240 2. Pojęcie i podział kontraktów... 240 3. Rozszerzenie systemu kontraktowego... 241 87. Kontrakty realne... 242 1. Charakterystyka ogólna... 242 2. Kontrakt pożyczki (mutuum)... 242 3. Kontrakt powiernictwa (fiducia)... 244 4. Kontrakt przechowania (depositum)... 245 5. Szczególne rodzaje depozytu... 246 6. Kontrakt użyczenia (commodatum)... 247 7. Kontrakt użyczenia a precarium... 247 8. Kontrakt zastawu ręcznego (pignus)... 248 88. Kontrakty werbalne... 249 1. Stypulacja... 249 2. Dotis dictio... 250 3. Iusiurandum liberti... 251 89. Kontrakty literalne... 251 1. Expensilatio... 251 2. Chirographa i syngrapha... 252 90. Kontrakty konsensualne... 252 1. Charakter i rodzaje... 252 91. Kontrakt kupna-sprzedaży (emptio venditio)... 253 1. Rozwój historyczny... 253 2. Treść... 253 3. Towar i cena... 254 4. Obowiązki sprzedawcy... 255 5. Ewikcja... 256 6. Rękojmia za wady fizyczne rzeczy sprzedanej... 256 7. Obowiązki kupującego... 257 8. Periculum emptoris... 258 9. Umowy dodatkowe... 258 92. Kontrakt najmu (locatio conductio)... 259 1. Charakterystyka i rodzaje kontraktu najmu... 259 93. Kontrakt najmu rzeczy (locatio conductio rei)... 259 1. Treść... 259 2. Obowiązki wynajmującego... 260 3. Obowiązki najemcy... 260 14
4. Podnajem... 261 5. Rozwiązanie kontraktu... 261 6. Najem a sprzedaż rzeczy... 261 94. Kontrakt najmu usług (locatio conductio operarum)... 262 1. Treść... 262 2. Obowiązki stron... 262 95. Kontrakt najmu dzieła (locatio conductio operis)... 263 1. Treść... 263 2. Obowiązki stron... 263 3. Przewóz morski i lex Rhodia de iactu... 263 96. Kontrakt zlecenia (mandatum)... 264 1. Treść kontraktu... 264 2. Specjalne rodzaje kontraktu zlecenia... 266 97. Kontrakt spółki (societas)... 266 1. Treść kontraktu... 266 2. Rozwój historyczny i rodzaje spółki... 267 3. Obowiązki wspólników... 268 4. Spółka a osoba prawna... 268 5. Rozwiązanie kontraktu spółki... 268 98. Kontrakty nienazwane... 269 1. Pojęcie... 269 2. Klasyfikacja... 270 3. Kontrakt estymatoryjny (aestimatum)... 271 4. Zamiana (permutatio)... 271 99. Pacta vestita... 271 1. Pojęcie i podział... 271 2. Pacta adiecta... 272 100. Pacta praetoria... 272 1. Constitutum debiti... 272 2. Recepta... 273 101. Pacta legititma... 274 1. Pactum donationis (darowizna)... 274 2. Compromissum (zapis na sąd polubowny)... 275 102. Zobowiązania quasi ex contractu... 275 1. Pojęcie i rodzaje... 275 2. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio)... 276 3. Bezpodstawne wzbogacenie... 277 103. Zobowiązania z deliktów... 278 1. Charakterystyka ogólna... 278 2. Rodzaje deliktów... 280 104. Furtum (kradzież) i rapina (rabunek)... 280 1. Furtum... 280 2. Rapina... 281 105 Damnum iniuria datum... 281 1. Lex Aquilia... 281 15
2. Zakres ochrony... 282 106. Iniuria... 282 1. Pojęcie... 282 2. Zakres deliktu w rozwoju historycznym... 282 107. Delikty prawa pretorskiego... 283 1. Metus... 283 2. Dolus... 283 3. Fraus creditorum... 284 108. Zobowiązania quasi ex delicto... 285 1. Pojęcie i rodzaje... 285 2. Effusum vel deiectum... 286 3. Positum aut suspensum... 286 4. Iudex qui litem suam fecit... 286 5. Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych... 286 Wybrana literatura... 289 Łacińskie sentencje prawnicze... 291 Indeks haseł rzeczowych łacińskich i pochodzenia łacińskiego... 293 16
WSTĘP W 1969 r. ukazał się Zarys rzymskiego prawa prywatnego autorstwa profesora Adama Wilińskiego, ówczesnego kierownika Katedry Prawa Rzymskiego na Wydziale Prawa UMCS. Wydany w dwu częściach i z podtytułem Skrypt dla Studium Zaocznego służyć miał w założeniu właśnie zaocznym studentom prawa. Rychło okazało się, że wykorzystywany jest z powodzeniem również przez studentów stacjonarnych, stając się podstawową pomocą dydaktyczną do nauczania prawa rzymskiego w Lublinie (por. recenzja W. Rozwadowskiego w Czasopiśmie Prawno-Historycznym 1971, t. XXIII, z. 1, s. 201 205). W roku 1973 ukazało się drugie wydanie. Mimo upływu lat i wzbogacenia rynku o liczne nowe podręczniki prawa rzymskiego skrypt prof. A. Wilińskiego nie wyszedł, jak wykazała praktyka, z obiegu i jako ceniony ze względu na swe walory dydaktyczne podręcznik był nadal wykorzystywany przez studentów. Stało się to w rezultacie przyczyną decyzji o wznowieniu go w nowym opracowaniu. Wprowadzone zmiany polegają przede wszystkim na pewnym poszerzeniu treści i uzupełnieniach, wynikających z przeznaczenia podręcznika dla wszystkich studentów prawa (nie tylko zaocznych), podejmujących naukę prawa rzymskiego. Zastosowana została również nowa, ujednolicona i rozbudowana systematyka, wykaz wybranej podręcznikowej literatury oraz indeks ważniejszych haseł rzeczowych. Całość dostosowana jest do aktualnych wymagań dydaktycznych. Objętość podręcznika lokuje go w grupie podręczników średnich. Studentów zainteresowanych dalszym poszerzaniem i pogłębianiem wiedzy w tym zakresie można odesłać do obecnych na rynku innych, obszerniejszych podręczników prawa rzymskiego (patrz wykaz literatury podręcznikowej i opracowań pomocniczych). Do wydania piątego Lublin, wrzesień 1998 r. Po poprawionym i uzupełnionym wydaniu drugim (2001), przedrukowanym następnie bez zmian jako wydanie trzecie, ukazało się wydanie czwarte (2008), dostosowane do zmian programowych, jakie nastąpiły w konsekwencji wprowadzenia systemu punktowego (ECTS) na Wydziałach Prawa. W tych wydaniach uwzględnione zostały również inne szczegółowe spostrzeżenia, zmierzające do udoskonalenia wykładanych treści. W obecnym wydaniu (piątym) wprowadzone zostały dodatkowe objaśnienia i uzupełnienia, wynikające z doświadczeń dydaktycznych, zebranych w pracy ze studentami 17
I roku prawa, podejmującymi niełatwą naukę prawa rzymskiego. Niektóre poprawki i uproszczenia wynikają z konieczności dostosowania się do aktualnego poziomu wiedzy ogólnej absolwentów szkól średnich. Zaktualizowany został również wykaz wybranej literatury do nauki prawa rzymskiego. Całość zachowuje nadal charakter i funkcje podręcznika, przeznaczonego dla studentów prawa oraz pomocniczo dla wszystkich innych osób, zainteresowanych prawem rzymskim, które zachowuje funkcje historycznego wprowadzenia do współczesnej nauki europejskiego prawa prywatnego. Lublin, marzec 2013 r. Marek Kuryłowicz 18
Rozdział pierwszy POJĘCIE, PODZIAŁY I SYSTEMATYKA PRAWA RZYMSKIEGO 1. Pojęcie i znaczenie prawa rzymskiego 1. Prawo rzymskie Przez prawo rzymskie rozumie się najczęściej prawo wytworzone i obowiązujące w starożytnym państwie rzymskim w czasie jego istnienia. Jest to wówczas tzw. rzymskie prawo antyczne. Rozwój prawa rzymskiego nie skończył się jednak z upadkiem imperium rzymskiego. Przeżyło ono własne państwo i formację społeczno-ekonomiczną (niewolniczą), znajdując zastosowanie w następnych wiekach na znacznych obszarach Europy i poza nią. Od założenia Rzymu do końca państwa bizantyjskiego prawo rzymskie obowiązywało właściwie przez dwadzieścia dwa wieki, a po starożytności odżyło w epoce feudalizmu i kapitalizmu i zachowało znaczenie aż po dzień dzisiejszy. Istnieje więc nieprzerwana niemal tradycja znajomości i stosowania prawa rzymskiego od antyku do czasów dzisiejszych. W rozwoju historycznym należy wyróżnić po rzymskim prawie antycznym pojęcie prawa rzymskiego powszechnego (pospolitego ius commune). Teoretycznie wypracowane na uniwersytetach włoskich w XI XIV w. przez tzw. szkołę glosatorów (patrz rozdział drugi), zostało z czasem przystosowane przez szkołę komentatorów do potrzeb praktycznych. W ten sposób powstało wspólne, jednolite i powszechne dla danego kraju prawo (ius commune we Włoszech, droit commun we Francji, gemeines Recht w Niemczech), oparte na prawie rzymskim jako całościowym, zwartym i spisanym (ratio scripta) systemie prawnym. Ponadto obejmowało ius commune elementy prawa statutowego (statutów miast włoskich) oraz prawa lennego longobardzkiego (libri feudorum). Ze względu na swój zasięg miało charakter międzynarodowy. W tej postaci zostało prawo rzymskie recypowane w państwach Europy kontynentalnej i obowiązywało przez cztery wieki (XVI XIX) jako tzw. dzisiaj prawo rzymskie recypowane. Do rozwoju prawa rzymskiego w tym zakresie przyczyniła się m.in. niemiecka pandektystyka, która wyznacza kolejny zarzymskie prawo antyczne ius commune prawo rzymskie recypowane 19
prawo pandektowe romanistyka prawnicza europejska tradycja romanistyczna kres pojęcia prawo rzymskie. Pod tym określeniem (rzymskie prawo pandektowe) rozumie się prawo rzymskie w postaci zaktualizowanej i zmodernizowanej przez niemiecką naukę prawa w ciągu XVIII i XIX w. Bezpośrednie obowiązywanie prawa rzymskiego (recypowanego) w Europie ustępowało wraz z pojawieniem się kodyfikacji cywilnych XIX w. Głównym tworzywem nowych kodeksów (m.in. austriackiego, francuskiego kodeksu Napoleona, niemieckiego kodeksu cywilnego) pozostało prawo rzymskie; znaczny też był wpływ teorii romanistycznych na naukę prawa. Chociaż więc prawo rzymskie straciło w tym okresie walor prawa obowiązującego, to wszystko, co w nim oryginalne i wartościowe, zostało zachowane w nowożytnych systemach prawnych. W ten sposób stało się prawo rzymskie przedmiotem osobnej prawniczej dyscypliny naukowej określanej mianem romanistyki prawniczej. Wykładane jest też na prawniczych studiach, na których zachowuje rangę przedmiotu wykładanego nieprzerwanie od pierwszych rzymskich szkół prawa (przynajmniej od V w. n.e.) aż po studia współczesne. Znaczenia pojęcia prawo rzymskie obejmują ponadto szczegółowe określenia, odnoszące się do różnych etapów rozwoju prawa rzymskiego. Tak np. wymieniane jest (antyczne) prawo rzymskie powszechne (obywatelskie), obowiązujące obywateli rzymskich, oraz rzymskie prawo prowincjonalne, wydawane osobno dla mieszkańców prowincji i często konkurujące z lokalnymi prawami miejscowej (nie rzymskiej) ludności; prawo rzymsko-bizantyjskie (obowiązujące w państwie bizantyjskim); prawo rzymsko-kanoniczne (prawo rzymskie wykorzystywane przez Kościół rzymskokatolicki dla swoich potrzeb, co wyraziła średniowieczna zasada Ecclesia vivit lege romana Kościół żyje prawem rzymskim) czy prawo rzymsko-holenderskie (Roman-Dutch Law, recypowane w Holandii i przeniesione do jej afrykańskich kolonii). Powrócić jednak należy do pojęcia prawa rzymskiego jako tradycji romanistycznej, tj. prawa rzymskiego jako historycznej podstawy europejskiej kultury prawnej. Traktowane jest ono w tym ujęciu nie tylko jako fundament prawa prywatnego, ale także jako element ogólnoludzkiego dorobku kulturowego i cywilizacyjnego, abstrakcyjny symbol uniwersalnej wiedzy prawniczej i związanej z nią wiedzy etycznej. Obok greckiej filozofii i sztuki oraz chrześcijaństwa uważane jest prawo rzymskie za tę dziedzinę kultury antycznej, która wywarła nieprzemijający wpływ na formowanie się duchowego, intelektualnego i kulturalnego oblicza Europy (patrz też 12.4 i 5). 2. Rzymskie pojęcie prawa i sprawiedliwości ars boni et aequi Prawnicy rzymscy nie zajmowali się w zasadzie teoretycznym zagadnieniem, czym jest prawo (ius) i sprawiedliwość (iustitia). W kilku swych wypowiedziach wskazują jedynie na pewne elementy tych pojęć. Najbardziej znane i oryginalne określenie pochodzi od Publiusa Juventiusa Celsusa (prawnika z pierwszej połowy II wieku n.e.), a zostało przekazane przez innego jurystę Domitiusa Ulpiana: nam, ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi 20
(D. 1,1,1 pr.). Wedle tego określenia prawo (ius) jest sztuką (ars) stosowania tego, co dobre i słuszne (bonum et aequum). Związki prawa z pojęciami dobra i słuszności podkreślane były również w innych wypowiedziach prawników i pisarzy rzymskich i stanowiły często istotny element uzasadnienia podejmowanych rozstrzygnięć. Przy całej niedookreśloności tych pojęć wzgląd na dobro i słuszność stawał się ogólną wskazówką stosowania prawa, realizowanego w poszczególnych, kazuistycznych przypadkach i rozwiązaniach prawnych. Ten praktyczny aspekt omawianej definicji prawa wyraża się również w rozumieniu ars bardziej jako technicznej umiejętności stosowania prawa. W tym ujęciu prawo stawało się dobrze uprawianą inżynierią, budową pojęć opartych na silnej podstawie logicznej. W konsekwencji ius jako ars boni et aequi staje się wyrazem żywego, stosowanego praktycznie prawa, opartego na logicznej konstrukcji, realizującej jednocześnie to, co uznane jest społecznie i moralnie za dobre i słuszne. Późniejsza nauka rozdęła aspekty filozoficzne tych pojęć, ale definicja Celsusa pozostała punktem wyjścia do wszelkich rozważań o istocie prawa. W przedstawionym pojęciu prawa widoczne są również wartości etyczne: dobro i słuszność. Znajdują one rozwinięcie w dalszych określeniach, dotyczących pojęcia prawa i sprawiedliwości u Rzymian. Tak więc zasadami prawa (praecepta iuris) są według Ulpiana (D. 1,1,10,1 = Inst. 1,1,3): honeste vivere (uczciwie żyć), alterum non laedere (drugiemu nie wyrządzać szkody), suum cuique tribuere (każdemu przyznać, co mu się należy). Zaś sprawiedliwość (iustitia) to, nadal według przekazu Ulpiana (D. 1,1,10 pr.), constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi stała i niezmienna wola przyznawania każdemu należnego mu uprawnienia. Wszystkie te określenia łączą się wyraźnie ze sobą: dobro (bonum) to przecież także nieszkodzenie innemu (neminem laedere), zaś słuszność (aequum) realizuje się również w przyznaniu każdemu tego, co mu się należy (ius suum cuique tribuere). Iustitia jest oczywiście pojęciem ogólnym, ale to właśnie ze sprawiedliwości wywodzą Rzymianie pojęcie prawa, a w źródłach prawa rzymskiego nie brakuje przykładów na posługiwanie się przez jurystów kryterium iustum (słuszne) iniustum (niesłuszne) przy wypowiadaniu konkretnej opinii prawnej lub uzasadnianiu określonego rozwiązania prawnego. Praecepta iuris są niewątpliwie uniwersalnymi, ponadprawnymi zasadami uczciwego życia, ale dla Rzymian były to przede wszystkim zasady prawa. Ta ścisła łączność pojęcia i zasad prawa z wartościami etycznymi jest u prawników rzymskich szczególnie wyraźna. Nie przypadkiem więc widzi Ulpian (D. 1,1,1,1) zadania jurysprudencji w uprawianiu sprawiedliwości i upowszechnianiu dobra i słuszności poprzez stałe oddzielanie w każdym przypadku tego, co słuszne (aequum) od niesłusznego (iniquum), dozwolonego (licitum) od niedozwolonego (illicitum). Dlatego rozumieją prawnicy rzymscy, że nie wszystko, co nawet prawem dozwolone, jest uczciwe (Non omne quod licet honestum est Paulus D. 50,17,144 pr.) oraz że najdokładniejsze zastosowanie przepisów prawa może doprowadzić do krzywdy i nieprawości (Summum ius, summa iniuria m.in. Ciceron, De officiis praecepta iuris iustitia wartości etyczne 21