Włochy średniowieczne

Katedra Italianistyki Uniwersytet Warszawski Halina Manikowska Włochy średniowieczne Skrypt dla studentów italianistyki Warszawa 2007

Spis treści Część I Od schyłku starożytności do epoki karolińskiej...3 Część II Włochy komunalne...30 Część III W stronę przełomu nowożytnego...89

Część I Od schyłku starożytności do epoki karolińskiej Tabela chronologiczna 410 złupienie Rzymu przez Wizygotów pod wodzą Alaryka 452 najazd Hunów pod wodzą Attyli na północną Italię 455 złupienie Rzymu przez Wandalów pod wodzą Genseryka 476 wódz germański Odoaker detronizuje ostatniego cesarza Zachodu Romulusa Augustulusa i tworzy władztwo germańskie w Italii 489 najazd Ostrogotów pod wodzą Teodoryka na Italię, początek wojny z Odoakrem 493 Zdobycie przez Teodoryka Rawenny, miasto staje się stolicą Królestwa Ostrogotów 527 Justynian zostaje cesarzem wschodnim 535 553 wojny gockie, podbój Italii przez wojska Justyniana 554 Pragmatica Sanctio Justyniana objęcie Italii bizantyńskim system prawnym 568 najazd Longobardów pod wodzą Alboina na Italię 590 604 pontyfikat Grzegorza I Wielkiego 643 kodyfikacja prawa longobardzkiego: Edykt Rotarisa 726 727 dekret cesarza bizantyńskiego przeciwko czci obrazów (ikonoklazm) i gwałtowne wystąpienia antybizantyńskie w Italii 754-756 wyprawy zbrojne Pepina Krótkiego do Italii, nadanie papieżowi ziem zdobytych przez Franków na Longobardach (dawnych terytoriów bizantyńskich) 774 wyprawa zbrojna Karola Wielkiego przeciwko królowi longobardzkiemu, Dezyderiuszowi, zakończona upadkiem władztwa Longobardów w Italii; Karol koronuje się na króla Longobardów 800 Leon III koronuje Karola Wielkiego na cesarza Rzymian 827 początek arabskiego podboju Sycylii 843 traktat w Verdun, ustalający trwały podział imperium karolińskiego 888 wraz ze śmiercią cesarza Karola Grubego kończy się panowanie dynastii karolińskiej w Italii, rozpoczyna się długi okres rywalizacji o władzę nad Królestwem Italii i o tron papieski; głęboki kryzys papiestwa 937 ciężkie najazdy Węgrów na Italię

I. SYTUACJA POLITYCZNA I. 1. Italia w okresie wędrówek ludów. Królestwo Ostrogotów Wędrówki ludów, które doprowadziły do rozpadu, a następnie likwidacji cesarstwa rzymskiego na Zachodzie, zaczęły dotykać Italię od początku V w. Przez Półwysep Apeniński i wyspy przetoczyli się Goci, Alemanowie, Sasi, Gepidzi, Wandalowie, wreszcie Longobardowie. Pierwszymi, którzy przynieśli zniszczenia, byli Wizygoci (zachodni Goci), którzy najpierw, poczynając od lat 60. IV w., osiedlali się za zgodą cesarza w Mezji, naddunajskiej prowincji rzymskiej (w dzisiejszej Serbii i Bułgarii), a następnie nie znajdując w cesarstwie wschodnim dogodnych warunków do życia ruszyli pod wodzą Alaryka do Italii. Wykorzystani w walkach wewnętrznych na Półwyspie jako siła wojskowa, jednak nieopłaceni, złupili w rewanżu Rzym (410). Było to pierwsze od czasów słynnego ataku Celtów (gęsi kapitolińskie) w 390 r. przed Chrystusem sacco di Roma, ale nie ostatnie. Wizygoci, w poszukiwaniu dogodnego terytorium do osiedlenia się i założenia własnego władztwa, wycofali się z Półwyspu i powędrowali do Akwitanii, i dalej, do Hiszpanii. W rozpadającym się cesarstwie zachodnim, w którym legła w gruzach gwarantująca jego istnienie pax romana i zerwana została łączność między prowincjami, Italia pogrążyła się w walkach o tron cesarski i w chaosie wzmaganym przez zagrożenie najazdami barbarzyńców. W 451 r. dowodzeni przez Attylę ( Bicz Boży ) Hunowie w przeciwieństwie do Germanów lud w ogóle nieznany Rzymianom uderzyli na Galię, ale poniósłszy klęskę w wielkiej bitwie na Polach Katalaunijskich (w dzisiejszej Szampanii) z połączonymi armiami Rzymian i Germanów, skierowali się na Italię, niszcząc Akwileję i Dolinę Padańską. Najazdowi położyły kres dziesiątkujące ich wojska głód i epidemie; wycofali się do Panonii, gdzie po śmierci Attyli (453) ich państwo się rozpadło. Władza cesarska na Zachodzie załamała się w drugiej połowie V w., stąd detronizacja w 476 r. Romulusa Augustulusa przez germańskiego wodza Odoakra niegdyś satelity Attyli nie została odnotowana w Italii jako moment przełomowy; w latach 455 476 aż dziewięciu cesarzy straciło władzę w wyniku przewrotu. Odoaker zyskał zresztą aprobatę dla swoich rządów na Półwyspie (nie mających jednak charakteru cesarskiego) ze strony cesarza wschodniego, Zenona. Pierwsze rządy germańskie trwały kilkanaście lat, ten sam bowiem cesarz pchnął do Italii Ostrogotów, by położyć kres władzy Odoakra, a przy okazji pozbyć się z cesarstwa niewygodnych gości. Ostrogoci (wschodni Goci) bowiem, podobnie jak przed nimi Wizygoci, osiedlali się od początku lat 80. IV w. na terytoriach położonych wzdłuż Dunaju, w Mezji i Dacji. Podbój Italii rozpoczął się w 489 r., po 3 latach oblężenia padła Rawenna stolica Odoakra (a wcześniej, od 402 r. siedziba dworu

cesarskiego), zamordowanego w czasie tej inwazji. Na Półwyspie Apenińskim powstało królestwo barbarzyńców jedno z kilku królestw sukcesyjnych, które najeźdźcy germańscy budowali w zdobytych prowincjach rzymskich. Ostrogoci, nieźle obeznani z porządkiem rzymskim ich wódz, Teodoryk Wielki, wychowywał się na dworze w Konstantynopolu jako zakładnik wprowadzili w Italii system władzy, który nie zniszczył dawnego porządku rzymskiego. Tak jak w cesarstwie, centrum politycznym i administracyjnym były miasta, które od IV w. były również stolicami diecezji kościelnych. Przetrwał nawet podział Dioklecjana na prowincje, choć Italia poniosła w ciągu V w. straty terytorialne: odpadły od niej Recja (Raetia: ziemie znajdujące się w dzisiejszych Szwajcarii i Bawarii), Norikum (w dzisiejszych Styrii i Karyntii), Dalmacja, Prowansja (tylko przejściowo odzyskana przez Teodoryka), z rąk do rąk przechodziła Sycylia (zajęta m.in. przez Wandalów). Administracja pozostała w znacznej części w rękach Rzymian, na dworze królewskim najważniejsze funkcje powierzano ludziom pochodzącym z rodów senatorskich, prawo rzymskie było nadal stosowane, językiem urzędowym pozostała łacina, mająca ogromną przewagę nad gockim jako język pisma, w części utrzymany został system podatkowy, organizacja municypalna w miastach, powoływano ludzi do robót publicznych. Najważniejsza zmiana polegała na dodaniu do administracji cywilnej administracji wojskowej. Ostrogoci podlegali swojemu prawu, co pozwalało utrzymać ich separację od Rzymian; w przeciwnym razie nastąpiłaby błyskawiczna ich romanizacja i utrata germańskiej tożsamości. Oni też zapewnili Italii obronę militarną w zamian za 1/3 ziem latyfundialnych (tam, gdzie nie było ich osadnictwa, Rzymianie płacili im trybut). Ostrogoci nie stanowili jednak liczebnie tak wielkiej grupy, by zburzyć pozycję majątkową arystokracji rzymskiej. Budowę królestwa gockiego w Italii zaaprobował cesarz (Teodoryk, poza tytułem króla, otrzymał od cesarza tytuł patrycjusza Rzymu), poparła zaś zarówno część arystokracji rzymskiej, jak i kilku ważnych biskupów (w tym Mediolanu i Pawii). Nie była to sytuacja wyjątkowa i specyficzna tylko dla Italii. Obie grupy arystokracja senatorska i Kościół katolicki już w IV w. odcinały się od polityki dowódców armii rzymskich, w istocie rządzących i dokonujących przewrotów pałacowych, co więcej, arystokracja kontestowała ucisk fiskalny, konieczny zresztą do opłacenia wojsk broniących cesarstwa przed najazdami. W V w. wchłonięcie fal imigrantów-najeźdźców, jak działo się to z napływającymi we wcześniejszych stuleciach Germanami, nie było już jednak możliwe, a w rozpadającym się imperium: w Galii, w Hiszpanii, w Italii bezpieczeństwo były w stanie zapewnić tylko wojska najeźdźców. Włączając się do budowy barbarzyńskich królestw arystokracja rzymska i Kościół broniły nie tylko swojej pozycji, także rzymskiej cywilizacji. W Italii rządzonej przez Teodoryka Wielkiego (zm. 526) można było obserwować jej trwanie

i troskę o nią, wyrażoną m.in. w przedsięwzięciach budowlanych i fundacyjnych króla zrealizowanych w Rawennie, nadal funkcjonowały szkoły publiczne i biblioteki publiczne, w Rzymie działały łaźnie publiczne, organizowano zawody w cyrkach, kontynuowano wznoszenie lub przebudowę rzymskich bazylik. Nie wszystkie wówczas powstałe królestwa i władztwa barbarzyńskie przetrwały. Ten los spotkał także królestwo Ostrogotów. Ich panowanie w Italii skończyło się, gdy cesarz Justynian I Wielki (527 565) w ramach wielkiego planu odzyskania utraconych przez imperium rzymskie prowincji wmieszał się w walki o tron ostrogocki, jakie wybuchły po śmierci króla Teodoryka Wielkiego i wysłał na Półwysep Apeniński armię pod wodzą Belisariusza. Trwające 20 lat wojny, zwane gockimi, przyniosły Italii poważne zniszczenia, przede wszystkim dlatego, że toczyły się o miasta, a Ostrogotów wsparli Frankowie oraz część ludności rzymskiej (w tym arystokracji). Druga faza tych wojen, po wycofaniu się Belisariusza, rozpoczęta powstaniem Gotów, przyniosła na krótko powrót rządów ostrogockich niemal w całej Italii (542 550), ale ostatecznie działania wojsk bizantyńskich pod wodzą ponownie Belisariusza, a następnie Narsesa doprowadziły do upadku władzy germańskiej (554). Ostrogoci ostatecznie, jak niegdyś Etruskowie, zniknęli jako grupa etniczna, wtapiając się w ludność Półwyspu. Krótki okres włączenia całej Italii do struktur imperium Justyniana miał ważne konsekwencje. W 554 r. wprowadzona została Sankcja Pragmatyczna prawna regulacja przynależności Półwyspu do cesarstwa bizantyńskiego, przywracająca sądownictwo cywilne wg prawa rzymskiego, nadająca biskupom duże uprawnienia w zarządzie organizmami miejskimi, a także (co wobec późniejszego najazdu Longobardów miało mniejsze znaczenie) powrót do stanu własności ziemskiej z roku 490; niewolnicy musieli powrócić do swoich panów. I. 2. Italia longobardzka W 568 r., uderzywszy od strony Panonii (gdzie migrując z terenów nad Łabą osiedlili się ok. 527 r.), Longobardowie 1 wtargnęli do Italii. Podbój rozpoczęli od Friuli, następnie zdobywali miasta Doliny Padańskiej. Najdłużej opierały im się wybrzeża, skutecznie wyspy Longobardowie, jak większość plemion germańskich, nie posiadali floty. Opisywani w źródłach jako znacznie bardziej barbarzyńscy niż Ostrogoci, byli już jednak obeznani ze światem późnorzymskim oraz nowym kształtującym się na Zachodzie porządkiem. Najazd kolejnego plemienia germańskiego i budowa przezeń władztwa jest przez wielu historyków uważana za wydarzenia przełomowe w dziejach Półwyspu Apenińskiego, w ich wyniku bo- 1 NajeÃdÃcy nie rekrutowali siˇ tylko z jednego plemiona. Tworzyli rodzaj konfederacji plemion, w ršd ktšrych najwaèniejsi (i najliczniejsi) poza Longobardami byli Sasi; opršcz nich takèe: Alemanowie, Gepidzi, Turyngowie, a nawet Buôgarzy.

wiem doszło do rozbicia jedności Italii i zapoczątkowany został polityczny pluralizm, który stać się miał cechą charakterystyczną i osią dziejową historii Włoch na wiele stuleci. Panowanie Longobardów na Półwyspie Apenińskim, od momentu najazdu do upadku ich królestwa, można ująć w następujące okresy: Od panowania Alboina (569 572) do Agilulfa (590 616) podbój Italii Od Adaloalda (616 627) do Anspranda (712) próba integracji Od Liutpranda (712 744) do Dezyderiusza (774) próba unifikacji i upadek Mapa: http://cronologia.leonardo.it/storia/anno591.jpg W okresie podboju Półwyspu Longobardowie wprawdzie mieli swojego króla, ale poszczególne grupy zdobywające kolejne miasta i ich wodzowie (duces) cieszyli się dużą swobodą działania i niezależnością. Po śmierci zamordowanego Alboina przez 10 lat bezkrólewia to oni urządzali się na zdobytych terytoriach, wchodząc otwarcie i za pieniądze w sojusze z Bizancjum, a przeciwko swoim longobardzkim konkurentom. To m.in. było przyczyną małej spójności stworzonego przez nich państwa i siły niektórych duces oraz niezależności podległych im władztw. A ponieważ jednocześnie niektóre obszary pozostały pod władzą bizantyńską, a w końcu stulecia północne ziemie Półwyspu podporządkowali sobie Frankowie (Longobardowie musieli im płacić trybut), Italia utraciła polityczną jedność. Dużą niezależność zdobyły zwłaszcza ducati (termin polski księstwa byłby jeszcze przedwczesny) położone na obrzeżach królestwa, z dala od znajdującego się w Pawii centrum władzy królewskiej: Friuli, Benewent, Spoleto. Już w VIII w. widoczne były różnice regionalne: od prawnych i w systemach mierniczych poczynając, na hierarchii społecznej kończąc. Przeobrażenia, które przyniosło ludności Półwyspu 200 lat panowania Longobardów, były znacznie bardziej głębokie i radykalne niż w czasach ostrogockich: zburzony został system polityczny i społeczny. Pełną wolnością cieszyli się tylko Longobardowie i ludzie podlegli ich prawu: arystokracja wojskowa (adalingi) oraz obdarzeni ziemią wojownicy (arimanni), zobowiązani do służby wojskowej wedle posiadanego majątku; Rzymianie spadli do klasy ludzi półwolnych (aldiones). Longobardowie, podobnie jak przed nimi Ostrogoci, uczynili z miast centra swojej władzy, w miastach osiadła arystokracja longobardzka. Nad niewiele zmienionymi dawnymi rzymskimi dystryktami miejskimi i diecezjami kościelnymi kontrolę sprawowali longobardzcy duces oraz wysocy urzędnicy: gastaldowie, zarządzający na szczeblu lokalnym skarbem królewskim. Romanizacja społeczeństwa i struktur władzy była przy proporcjach ludności rzymskiej i germańskiej (zob.

niżej) oraz różnicach cywilizacyjnych nieunikniona. Jak zawsze, dokonywała się ona w wyniku zawierania małżeństw mieszanych, a także na skutek stopniowej (szybszej w środowiskach dworskich) katolicyzacji. Elity longobardzkie wyznawały arianizm, większość tej ludności była w momencie najazdu poganami. Mimo edyktów zakazujących Longobardom chrzczenia dzieci w wierze katolickiej, przechodzenie na katolicyzm zaczęło się już za pierwszych królów. Ważną rolę w tym procesie odegrała pochodząca (po ojcu) z bawarskiej dynastii królowa Teodolinda, katoliczka, żona kolejno dwóch władców longobardzkich: Autarisa i Agilulfa, po śmierci tego ostatniego zaś regentka (616 624). Kancelaria longobardzka z konieczności (brak pisma) przejęła zwyczaje i język rzymskiej, co przyczyniło się do romanizacji prawa, widocznej w jego kodyfikacjach powstałych w VIII w. (m.in. króla Liutpranda). Pierwszej kodyfikacji na piśmie i w języku łacińskim (z wieloma jednak nieprzetłumaczalnymi terminami longobardzkimi) zwyczajowego prawa Longobardów dokonał król Rotaris (tzw. Edykt Rotarisa) w 643 r. Wpływ cywilizacji rzymskiej zaznaczył się w niej w przejęciu konceptu i rozumienia władzy publicznej, a także w prawie własności. Twórcami tej kodyfikacji byli z pewnością Rzymianie. Mimo bowiem upośledzenia prawnego niektórzy z nich zdołali przeniknąć do elit longobardzkich i sięgnąć po urzędy dworskie. Te ostatnie w VIII w., kiedy są lepiej widoczne w źródłach, noszą nazwy łacińskie (np. majordomus, camerarius, vesterarius itd.), ale organizacja dworu była raczej bardziej niż mniej germańska. Germański, a więc militarny, charakter miały władza longobardzka i arystokracja król był zarazem najwyższym wodzem i sędzią, zaś te sfery władzy, które Rzymianie określali mianem cywilnej (i najważniejszej jednocześnie), mocno zredukowane, mieściły się w pojęciu sądownictwa (stąd dostojnika administracji określano mianem iudex). Uproszczony i zmieniony w stosunku do rzymskiego i bizantyńskiego był system fiskalny królestwa, na który składały się kary sądowe, wpływy z regale menniczego, trybuty, a w ich uiszczaniu kurczyła się rola pieniądza, zastępowanego solą, oliwą, solonymi rybami, pieprzem, towarami luksusowymi. Nie istniał, będący podstawą rzymskiego systemu fiskalnego, podatek gruntowy, zaś w majątkach królewskich pracowali ludzie niewolni, zobowiązani do świadczenia służb i pracy (pańszczyzna, zob. niżej). Organizacja administracji i system fiskalny zasadniczo zmieniły relacje między władcą a społeczeństwem istniejące w Italii w czasach rzymskich (i na terenach bizantyńskich); te nowe zapowiadały już charakterystyczne dla średniowiecza stosunki osobowych zależności. Ludność rzymska podlegała z kolei stopniowym wpływom prawa i zwyczajów germańskich (prawo dziedziczenia, pozycja prawna kobiety, zob. niżej), a choć Longobardowie utracili swój język, pozostawił on swój ślad w postaci ok. 280 słów pochodzenia longobardzkiego, które wchłonął język włoski.

I. 3. Italia w imperium Karolingów Sukcesy longobardzkich władców, Liutpranda i Aistulfa w konsolidacji ich królestwa, zagrożenie, że Rzym stanie się jego częścią, były jedną z przyczyn upadku panowania longobardzkiego. Najbardziej zaniepokoiły one papieża, ponieważ nie tylko zapowiadały zmiany systemu kościelnego i społecznego na terenach władzy papieskiej, ale groziły, że z głowy Kościoła powszechnego stanie się on podporządkowanym królowi germańskiemu zwykłym biskupem Rzymu. Z Liutprandem udało się jeszcze papieżowi ułożyć stosunki, ale zdobycie przez Longobardów egzarchatu raweńskiego, podporządkowanie królestwu księstwa Spoleto oraz zamiar rozciągnięcia władzy na księstwo Rzymu (obszar podległy bezpośredniej władzy papieża, a formalnie także władzy zwierzchniej cesarza bizantyńskiego) i to w czasie, gdy niemożliwa była skuteczna ekspedycja do Italii wojsk bizantyńskich, przekonały papieża Stefana II do podjęcia podróży do najpotężniejszego ówcześnie władcy na Zachodzie, króla Franków Pepina Krótkiego i zawarcia z nim sojuszu (754). Dwie wyprawy (754? 755 i 756) armii frankijskiej pod wodzą Pepina przyniosły odebranie Longobardom ich zdobyczy w środkowej Italii i przekazanie ich pod władzę papieża (tzw. Patrimonium sancti Petri). Dwadzieścia lat później, zagrożony przez kolejną ekspansję Longobardów papież Hadrian I (wojska longobardzkie zajęły terytoria Patrimonium) zwrócił się o pomoc, tym razem do następcy Pepina, Karola Wielkiego. Władca frankijski sam miał interes w rozprawieniu się z królem Longobardów, Dezyderiuszem (swego czasu teściem Karola), bowiem to na jego dworze znaleźli poparcie i schronienie przeciwnicy Karola 2. W 774 r. wyprawił się do Italii z armią, która była wówczas najpotężniejsza w Europie i, zdobywszy Pawię, koronował się na króla Longobardów. Był to kres panowania longobardzkiego w północnej i środkowej części Półwyspu. W swoim nowym królestwie jednak nie rządził (był w Italii czterokrotnie), powierzając władzę (781) synowi Pepinowi. Praktyka rządów namiestniczych, sprawowanych najczęściej przez koronowanego na króla Longobardów syna (czasami z nieprawego łoża) monarchy frankijskiego okazała się trwałym rozwiązaniem. Wprawdzie następca Pepina, jego syn Bernard, został odsunięty przez swojego stryja, cesarza Ludwika Pobożnego, ale po Ludwiku władzę w królestwie objął syn tegoż, Lotar I, któremu z tytułem cesarskim Italia przypadła także w podziale imperium przeprowadzonym przez Karolingów w 843 r. w Verdun. Po nim zaś (od 844 r.) tron w Italii objął jego syn Ludwik II. 2 W 772 r. Karol Wielki, po mierci swojego brata Karlomana, z ktšrym wspšôrzödziô przez trzy lata, doprowadziô do odsuniˇcia synšw tego ostatniego od tronu FrankŠw. Wdowa wraz z dzie mi schroniôa siˇ na dworze Dezyderiusza w Pawii.

Dynastia Karolingów rządy w Italii Pepin Krótki (zm. 768) Karloman (zm. 771) Karol Wielki (od 774 r. król Longobardów [Italii], zm. 814) Pepin longobardzki (od 781 król Italii) Bernard (od 812 rządy w Italii, odsunięty w 817) Ludwik Pobożny (od 814 cesarz, pozbawił Bernarda tronu, zm. 840) Lotar I (od 822 król Italii, od 840 cesarz, zm. 855) Ludwik II (namiestnik w Italii od 844, król Italii od 855, cesarz, zm. 875) Ludwik Niemiecki, po podziale w Verdun władca królestwa Wschodnich Franków [późniejszych Niemiec] (zm. 876) Karol Gruby (król Niemiec, król Italii od 880, cesarz od 881, od 884 król Zachodnich Franków [Francji], zm. 888) Karol Łysy (król Zachodnich Franków, cesarz, król Italii od 876, zm. 877) Karol Wielki zdobył koronę w dobrze zorganizowanym królestwie. Jego sojusznicy longobardzcy zachowali swoją pozycję (zwłaszcza biskupi rekrutowali się z arystokracji longobardzkiej), przeciwnikom, potraktowanym jak rebelianci, skonfiskowano majątki. Struktura władzy nad państwem dała się stosunkowo łatwo przekształcić według wzoru frankijskiego: hrabiowie zastąpili dawnych duces (nie od razu jednak), hrabstwa pokrywały się z dawnymi okręgami administracyjnymi, na terenach pogranicznych w miejsce potężnych longobardzkich ducati powstały marchie (Friuli, Toskania, Marchia Ankony itd.). Władza publiczna (państwowa) sprawowana była przez hrabiów, margrabiów i biskupów, którym król delegował swoje uprawnienia. Posłużenie się Kościołem (biskupami) jako narzędziem władzy było istotną zmianą w stosunku do rządów longobardzkich. Prawodawstwo Karola (Kapitularze italskie, 774) i jego następców respektowało odrębność stosunków społecznych i tradycji prawnej w tej części imperium karolińskiego. Było to konieczne w sytuacji, gdy przynajmniej początkowo władca był w Italii nieobecny. Nie doszło więc ani do gruntownej przebudowy państwa, ani do zmarginalizowania elit longobardzko-rzymskich. Spowodowało to dosyć specyficzne położenie Italii w całości imperium karolińskiego poddana władzy Karolingów, zachowywała pewną odrębność ustrojową i kulturową. Widoczne to 3 Wytôuszczone imiona KarolingŠw sprawujöcych wôadzˇ w Italii. 10

było zwłaszcza w pozycji miast i okręgów miejskich w całości konstrukcji państwowej, w stylu życia mieszkającej w miastach elity społecznej, w wyrafinowanej jak na standardy epoki organizacji królestwa ( zbiurokratyzowana, piśmienna administracja, sądownictwo, sformalizowanie stosunków własnościowych itd.). W ustanowieniu władzy karolińskiej nad Italią i tym samym w wyznaczeniu nowego kierunku jej losów, rolę ogromną odegrali papieże, zwłaszcza Hadrian I, sprawca interwencji Karola Wielkiego na Półwyspie i Leon III, promotor jego koronacji w 800 r. na cesarza Rzymian. Zdobycie przez Karola Italii było jednym z największych sukcesów podjętej wówczas na ogromną skalę ekspansji Franków, której rezultatem były ponadto: podporządkowanie im i chrystianizacja wielkich obszarów Germanii, zastopowanie ekspansji arabskiej na południowym-zachodzie kontynentu oraz Awarów od strony wschodnich rubieży zachodniego chrześcijaństwa, uzależnienie w pewnym stopniu królestw anglosaskich. Ogłoszony nowym Dawidem, Karol Wielki zebrał tym samym pod swą władzą bądź wpływami niemal wszystkie kraje chrześcijańskie pozostające w łączności z papieżem i Kościołem rzymskim. Powrót do idei i ideologii cesarstwa rzymskiego, związanie jak się miało okazać, aż do 1530 r. godności cesarskiej na Zachodzie z aktem koronacji w Rzymie, przesądziło też o przynależności przez wiele stuleci północno-środkowej części Półwyspu do szerszych ram cesarstwa. Zdobycie przez Karola Wielkiego korony Królestwa Longobardów (dopiero w X w. przeważy nazwa Królestwo Italii) i włączenie północno-środkowych ziem Półwyspu do monarchii frankijskiej przyniosło nowe i wyjątkowo trwałe podziały polityczne. W jego środkowej części rozciągało się władztwo papieża (Patrymonium), które w późniejszych stuleciach stanie się terytorialną podstawą Państwa Kościelnego. Bardziej na południe utrzymało autonomię księstwo longobardzkie Benewentu, które w końcu VIII w. obejmowało nawet znaczną część kontynentalnego południa. Pod władzą bizantyńską znajdowały się już tylko księstwo Neapolu, Kalabria, południowe krańce Apulii, Sycylia. Zwierzchność cesarza bizantyńskiego nad Wenecją (wygodna, bo chroniąca miasto przed Frankami), stawała się stopniowo czystą formalnością, stracił on ponadto kontrolę nad Kościołem w Italii. Uniwersalnemu wymiarowi aktu przywrócenia cesarstwa na Zachodzie (renovatio imperii) towarzyszyło więc w Italii, co może się wydać paradoksem, rozczłonkowanie władzy. Śmierć Ludwika II jedynego Karolinga, który stale przebywał w Italii bez sukcesora na tronie (875) zapoczątkowała długi okres kryzysu politycznego, wywołanego rywalizacją o tron Italii i tron cesarski sporej grupy pretendentów, nie tylko zresztą Karolingów. Następcą Ludwika w Italii został cesarz Karol Łysy. Partia germańska, popierająca pretensje do tronu Ludwika Niemieckiego, miała jednak potężnych zwolenników (zwłaszcza margrabiego Friuli), tym swobodniejszych w swych działaniach, że cesarz rządził na Półwyspie przy pomocy namiestnika. Ry- 11

chła śmierć Karola Łysego pogłębiła tylko kryzys. Wybór Karola Grubego, syna Ludwika Niemieckiego, na tron Italii w 880 r. (rok później koronowany na cesarza, w 885 r. wybrany królem Francji) przyniósł ziemiom północno-środkowym Półwyspu na pewien czas spokój, a papiestwu, targanemu rywalizacją rodów rzymskich o tron Piotrowy, poczucie bezpieczeństwa. Formalnie jednolite Królestwo Italii pod władzą Karolingów straciło jednak spójność, uprawnienia władcze wydzierali królowi hrabiowie i margrabiowie. Panowanie Karolingów chyliło się ku upadkowi w sytuacji nasilających się walk między karolińskimi bastardami, najazdów Normanów na Francję i Niemcy, starć zbrojnych między flotami bizantyńską i sycylijską (arabską), rosnącego znaczenia księstwa Spoleto i marchii Friuli. W 887 r. Karol Gruby stopniowo tracił władzę (na początku 888 r. zmarł). Nastąpił trwający ponad pół wieku okres walk o władzę nad Królestwem Italii, o tron papieski i koronę cesarską, z której zwycięsko wyszedł władca Niemiec z dynastii Ludolfingów, Otton I. Chaos polityczny pogłębiały zniszczenia, jakie niosły ze sobą najazdy Węgrów i działania ich wojsk, wynajmowanych przez zwalczające się strony rywalizujące o władzę nad Italią. 12 I. 4. Władztwo bizantyńskie i księstwa longobardzkie na Południu Pod koniec VI w. Bizancjum ustabilizowało swoją władzę na obszarach, z których nie zdołali go wyprzeć Longobardowie, wokół miast: Rawenny (egzarchat raweński) i Rzymu, w Pentapolis 4 (Rimini, Ankona, Fano, Pesaro, Senigallia) i na Południu, gdzie punktem ciężkości panowania bizantyńskiego stała się Apulia (zob. wyżej mapa). Od ok. 605 r., po serii zawartych z Longobardami rozejmów i pokojów, przez następne 120 lat niemal nie dochodziło do większych konfliktów zbrojnych. Na wybrzeżach tyrreńskich dużą niezależność zdobyły mające za sobą tradycję rzymską miasta, rozwijające się dzięki handlowi śródziemnomorskiemu: Neapol, Gaeta, a zwłaszcza najbardziej z nich handlowe Amalfi. Południe było obszarem rywalizacji między władztwami longobardzkimi, Bizancjum, od VIII w. także Frankami, wreszcie Saracenami. W II połowie VII w. na kilka dziesięcioleci hegemonię zdobyli tu longobardzcy władcy Benewentu, podobnie w ostatniej ćwierci VIII w., kiedy to księciu Arechisowi II (774 787) udało się zastopować ekspansję Karola Wielkiego i utrzymać niezależność. W latach 40. i 60. IX w. spore sukcesy odniósł z kolei Ludwik II, dominując na całym Południu i wraz z księciem Spoleto Gwidonem I (Frankiem) przeprowadzając rozbiór księstwa Benewentu. Niestabilność polityczną w następnych dekadach IX w. powodowały wojny w Kampanii, które wykorzystało Bizancjum. Około 900 r. pod 4 Termin oznaczajöcy piˇ miast zapoèyczony zostaô z Grecji, gdzie greckie kolonie na wybrzeèach m.in. pôn. Afryki ôöczyôy siˇ w zwiözki miast (polis)

jego władzą znajdowała się cała Apulia i cała Kalabria, zaś księstwa Benewentu i Salerno utraciły prawie połowę swoich terytoriów. Ale aż do początków XI w. cały ten region cechował brak stabilizacji politycznej, żadne bowiem z tych władztw nie zdołało zapewnić sobie długiego okresu dominacji: Kapua (longobardzkie hrabstwo), która podporządkowała sobie Benewent, Salerno i Neapol, sama bywała podporządkowana Salerno i Neapolowi, a także księstwu Spoleto dominującemu przez pewien okres nad Benewentem; Salerno okupowało Amalfi, by być samo zajmowane przez to ostatnie miasto. Władza w tej części Południa, a zwłaszcza w księstwie Benewentu, zorganizowana była na wzór longobardzki, z podobną hierarchią urzędów. Terytoria nieobjęte bezpośrednią władzą Franków zastygły jednak w strukturze społecznej, która w XI w., w okresie podboju normańskiego, okaże się anachroniczna. Ale także w części bizantyńskiej wywodząca się z późnoantycznych stosunków struktura społeczna ewoluowała w kierunku zbliżającym ją do longobardzkiej. Zacierał się przede wszystkim rozdział arystokracji cywilnej od wojskowej, bo i ta pierwsza stała się w swym charakterze wojskowa. Także i tu upadły dawne rady municypiów. Różnicowała oba władztwa natomiast większa w części bizantyńskiej rola biskupów w administracji świeckiej. Ale i te odrębności zmniejszyły się w czasach karolińskich, kiedy to biskupi we władztwach longobardzkich zostali włączeni w sprawowanie władzy publicznej. Do destabilizacji sytuacji politycznej przyczyniały się najazdy i pirackie ataki muzułmanów podejmowane już od początku VIII w. na wybrzeża Sardynii, Korsyki, Sycylii, a następnie i na część kontynentalną. Ich łupem padały miasta i klasztory (Montecassino, Bazylika św. Piotra w Rzymie), zgromadzone w nich skarby, uprowadzano ludzi. Miasta i lokalni władcy, by przetrwać, zmuszeni byli jednak do współpracy, przynajmniej okresowej, z Saracenami. Sojusze te wykorzystywano w lokalnych konfliktach zbrojnych, w których ponadto interweniowali wielokrotnie, spiesząc z pomocą zagrożonym przez muzułmanów chrześcijanom nie zawsze przyjaźni obrońcy (jak Bizancjum, Wenecja, Frankowie). W drugiej dekadzie IX w. najazdy muzułmańskie (głównie z terenów dzisiejszej Tunezji) przybrały charakter regularnego podboju Sycylii: w 831 r. zdobyte zostało Palermo, w 878 padły Syrakuzy, w 902 r., jako ostatnia Taormina. II. PRZEMIANY CYWILIZACYJNE Spotkanie dwu światów rzymskiego i germańskiego (na innych terenach także słowiańskiego), doprowadziło do ukształtowania się nowej cywilizacji europejskiego średniowiecza. Głębokie zmiany dotyczyły nie tylko politycznej mapy kontynentu, ale także, i przede wszystkim, kultury, struktur społecznych, gospodarki. Pozostawiły one trwałe ślady w pamięci zbiorowej Europejczyków od czasów 13

humanizmu renesansowego uznających się za spadkobierców dziedzictwa starożytności rzymskiej i greckiej, i, przynajmniej do czasów romantyzmu, odżegnujących się od przeszłości barbarzyńskiej. Wandalizm, a przez długi czas także gotyk to terminy, które, urobione od nazw plemion germańskich, uwypuklać miały barbarzyństwo ludów, które pogrzebały cesarstwo rzymskie. W wyniku najazdów Germanów zetknęły się ze sobą dwie odrębne części kontynentu Europa południowa, śródziemnomorska, dobrze zagospodarowana, której cywilizacja miała charakter miejski, i północna bez miast, pokryta wielkimi obszarami leśnymi, rzadko zaludniona, nieznająca w zasadzie kultury pisma. Było to spotkanie różnych w każdej dziedzinie życia cywilizacji, nie wyłączając odmiennych zwyczajów kulinarnych i ubierania się. Procesy akulturacji wzajemnej, dotyczącej i barbarzyńców, i Rzymian miały różną dynamikę na różnych terenach dawnego imperium. Na Półwyspie Apenińskim na to zróżnicowanie wpłynęło dodatkowo utrzymanie się władzy cesarstwa wschodniego (Bizancjum) na Południu. Ogromną rolę odegrało w tych procesach chrześcijaństwo i Kościół najważniejsze wehikuły upowszechniania się w barbarzyńskiej Europie cywilizacji antycznej. W Italii i na innych terenach dawnego cesarstwa rzymskiego dziedzictwo to przejmowane było przez najeźdźców szerzej i głębiej w warunkach zastanego dorobku materialnego i duchowego Rzymian, i bezpośrednio od nich. Ten ogromny dorobek, wraz ze strukturami państwowymi i społecznymi, dostał się w ręce Germanów niczym łup; nie byli jednak w stanie w całości zeń skorzystać. Zniszczenia, spowodowane działaniami wojennymi w okresie wędrówek ludów i wojen gockich, wynikłe także z depopulacji, oraz niezdolność ludzi innej kultury do natychmiastowej adaptacji do nieznanej im cywilizacji, przyniosły regres materialny i techniczny, regres gospodarki, organizacji społecznej, administracji, regres kultury duchowej, smaku, obyczajów. Wyludnione miasta dopiero w X XI w. przestały się mieścić w murach wzniesionych w późnej starożytności, ich przestrzeń w części niezamieszkała i opuszczona (disabitato) zaczęła być użytkowana również rolniczo. W Mediolanie plac miejski nazywano w VII w. pastwiskiem (pascuarium), w Rzymie jeszcze u schyłku średniowiecza okolice Kapitolu i Forum Romanum wykorzystywali pod wypas swoich trzód pasterze, a właściciele ziemscy zbierali plony z pól położonych w obrębie murów Wiecznego Miasta. We wczesnym średniowieczu stopniowo znikają ze źródeł nazwy ludów, które stworzyły we wzajemnych procesach akulturacyjnych i asymilacyjnych średniowieczne Włochy: Rzymianie, Ostrogoci, Longobardowie. Ci ostatni przekazali jednak swój etnonim nie tylko regionowi (Lombardia), w którym znajdowało się centrum ich osadnictwa i królestwa, ale również średniowiecznej nazwie Włochów Lombardi, pod którą rozumiano nie tylko mieszkańców Lombardii. Gdzieś ok. początków VIII w. zanikł również język germański, imiona, obok germańskich (nie 14

tylko longobardzkich) i rzymskich przybierały formy dwujęzycznych hybryd (Pauliperto, Daviprando), porzucono w tym stuleciu longobardzkie zwyczaje chowania zmarłych, ubierania się i noszenia zarostu (podgolone karki, długie włosy i brody). Około 900 r. ludność Półwyspu tworzyła mozaikę etniczną, na którą składali się ludzie pochodzący od Rzymian, Longobardów, Franków, Alemanów, Bawarów i Burgundów, w części bizantyńskiej także Greków. Z tej mozaiki ukształtowali się w średniowieczu Włosi. II. 1. Ludność i gospodarka Wyczerpanie się tendencji wzrostowych, zahamowanie ekspansji terytorialnej cesarstwa rzymskiego objawiało się od połowy III w. w spadku zaludnienia. Zmniejszał się bowiem napływ niewolników (jedna z głównych zdobyczy ekspansji militarnej), a to skutkowało kryzysem majątków ziemskich (villa), opartych na pracy niewolniczej. Wędrówki ludów i następujące w ich wyniku osiedlanie się całych plemion i grup plemiennych nie przyniosły odwrócenia trendu depopulacji, który trwał do VII w. i w Italii był, jak się wydaje, silniejszy niż na innych terytoriach dawnego imperium. Rzym z ponadmilionowej metropolii stał się miastem liczącym w czasach pontyfikatu Grzegorza Wielkiego (590 604) ok. 80 tys. mieszkańców, w znacznej części pokrytym ruinami. Od drugiej połowy VI w. mieszkańców ziem Basenu Morza Śródziemnego zaczęły dziesiątkować epidemie dżumy, którym na Półwyspie Apenińskim towarzyszyły siejące zniszczenia wojny gockie, a następnie długi podbój jego terytoriów przez Longobardów, głód i katastrofalne, zwłaszcza na północy, powodzie, wreszcie na niektórych obszarach malaria. Osiedlenie się germańskich najeźdźców i uciekinierów zmieniło nie tylko oblicze etniczne, ale i skład społeczny ludności Półwyspu. Wielkość imigracji Ostrogotów szacuje się na 100 120 tys. osób (1/4 stanowili wojownicy). Ich osadnictwo koncentrowało się na terenach na północ od Padu, w (późniejszych) Marche oraz w Abruzzach. Gdy rozpoczął się podbój Longobardów, Italia liczyła 4 6 mln mieszkańców, najeźdźcy 100 125 tys. wojowników (w tym 26 tys. sprzymierzonych Sasów, którzy jednak dosyć szybko opuścili Półwysep) i ok. 300 tys. pozostałych osób stanowili nie więcej niż 8 10 %. W wyniku obydwu najazdów germańskich wielokrotnie wzrósł udział wojowników w całości populacji (z ok. 0,5 % do 5%). Mozaikę etniczną wzb ogacała ludność napływająca tu z Basenu Morza Śródziemnego: Grecy (zwłaszcza w czasach Justyniana), Syryjczycy i Żydzi, mający swoje kolonie w głównych miastach Półwyspu. Zarówno Ostrogoci, jak i Longobardowie byli arianami bądź poganami. Odrębność wyznania przybyszów hamowała, ale nie zablokowała procesów akulturacyjnych, które wspomagały postępująca chrystianizacja i przechodzenie arian na 15

katolicyzm. Przyjęcie nowej wiary oznaczało bowiem stopniowo przejmowanie zwyczajów schrystianizowanych u schyłku starożytności Rzymian we wszelkich niemal sferach życia ludzkiego. Posty, stosunek do życia ludzkiego i godności człowieka przewartościowywały sferę seksualną i relacje rodzinne (Kościół starał się zwłaszcza wyplenić prawo ojca do odrzucenia noworodka i zwyczaj zabijania dzieci ułomnych), wpływały zasadniczo na zwyczaje kulinarne, wprowadzając długie okresy zakazu spożywania mięsa, które u Germanów było jednym z wyznaczników prestiżu społecznego. Uległa zmianie rachuba czasu i kalendarz, postrzeganie przyrody i stosunek do niej. Odrębności dzielące systemy wartości i sposób życia Rzymian i Germanów miały jednak zróżnicowany charakter i nie wszystkie były głębokie. Wspólne było przyjęcie w obu kulturach modelu małżeństwa monogamicznego (poligamia praktykowana była tylko w wyższych warstwach społeczeństwa germańskiego), wzmocnionego przez chrystianizację i politykę Kościoła, który zwalczał w tym względzie prawo rzymskie dopuszczające nie tylko rozwody, ale i stosunkowo łatwe oddalenie cudzołożnej żony. Na tej płaszczyźnie zarówno Germanowie, jak i Rzymianie przejmowali wywodzący się z judaizmu model związku kobiety z mężczyzną, pojmowany jako nierozerwalna jedność ciała i krwi. Przy wszystkich różnicach dotyczących pozycji kobiet w społeczeństwie i rodzinie wykluczenie ich przez Rzymian z najważniejszych w cesarstwie instytucji cywilnych, a u Germanów z najważniejszych dla nich struktur wojskowych oraz traktowanie przez tych ostatnich cudzołóstwa kobiet jako ciężkiego przestępstwa publicznego, karanego chłostą na obnażone ciało i obcięciem włosów wczesne średniowiecze przyniosło raczej germanizację stosunku do kobiety i jej niską, silnie podporządkowaną mężczyźnie pozycję w społeczeństwie. Przyczyniło się do tego także wykluczenie kobiety ze sfery sacrum w chrześcijaństwie (niezdolność do sprawowania sakramentów i pośrednictwa w zbawieniu) oraz prawo longobardzkie (i w ogóle germańskie) odmawiające kobiecie zdolności prawnej (musiała występować w czynnościach prawnych z opiekunem: ojcem, mężem czy bratem). Obie więc kultury germańska i chrześcijańska kształtowały we wczesnym średniowieczu przekonanie o niższości kobiety i konieczności poddania jej kontroli mężczyzny. Kobiety nie zostały jednak całkowicie wykluczone ze sfery publicznej. Nie odmówiono im prawa do świętości. Pokaźny zastęp wczesnochrześcijańskich męczennic, których kult rozkwitł w IV w. i utrzymał się we wczesnym średniowieczu, pozostając trwałym elementem kultury chrześcijańskiej, animował formy pobożności ascetycznej, u progu średniowiecza objawiającej się we wznoszeniu domowych klasztorów dla córek, a później w królewskich i arystokratycznych fundacjach opactw żeńskich. Ich opatki, rekrutujące się z samych wyżyn społecznych oraz regentki stosunkowo często zdarzało się, że władzę na królestwem Longobardów sprawowała przez kilka bądź kilkanaście lat matka nieletniego władcy były nie 16

tylko bardzo wpływowymi osobami, fundatorkami klasztorów i hojnymi donatorkami Kościoła, ale również przypadła im rola strażniczek pamięci królestwa czy rodu. Bo to one zamawiały kroniki bądź historyczne malowidła, ukazujące losy swojego ludu (np. zamówione przez królową Teodolindę malowidło do rezydencji monarszej w Monzy, niestety niezachowane). Germanizował się także model rodziny, przede wszystkim na skutek upowszechniania się germańskiego systemu dziedziczenia oraz zaniku, jeszcze u schyłku starożytności, adopcji. Nieznany Germanom testament wprawdzie nie zniknął zupełnie, a w późniejszych czasach powrócił jako powszechna praktyka, ale nieskrępowana wola testatora uległa zwyczajowi germańskiemu: synowie podlegli władzy ojcowskiej aż do momentu śmierci ojca dziedziczyli po nim w równym stopniu (dopiero w VIII w. pojawia się możliwość wyróżnienia jednego ze spadkobierców). Miało to znaczenie dla stosunków, jakie ukształtowały się w feudalizmie w Królestwie Italii często stosowany był niedział, czyli wspólne dzierżenie majątku (by nie rozdrabniać lenna), bez wydzielania jego części spadkowych. Szeroko upowszechniona w feudalnej Francji primogenitura (dziedziczenie przez pierworodnego czy najstarszego z żyjących) tu nie znalazła szerszego zastosowania. Najważniejszym we wczesnym średniowieczu podziałem społecznym był podział na ludzi wolnych (liberi) i niewolnych (servi). Kościół i chrześcijaństwo nie dokonały w tym względzie wyłomu w świecie, w którym się narodziły. W obliczu Boga każdy człowiek był wolny i takim w istocie się rodził, ale Kościół respektował prawo ludzkie (ius gentium), to zaś uczyniło z tego podziału jeden z fundamentów relacji społecznych. Na Półwyspie Apenińskim niewolnictwo klasyczne (status prawny człowieka niewolnego był taki jak rzeczy) utrzymało się wyjątkowo długo, zmieniło jednak swój charakter. Po pierwsze, słabło już we wczesnym średniowieczu jego znaczenie w rolnictwie (ustał dopływ niewolników, przeobrażeniom uległa organizacja latyfundium, osłabł też handel). Tu przekształciło się ono w nowy, charakterystyczny dla średniowiecza typ niewoli poddaństwo, które po łacinie określono tym samym co niewola słowem (servitus), za to dla niewolników wprowadzono nowy termin, sclavus, wywodzący się od nazwy Słowianin (Slavus), bo to Słowiańszczyzna stała się we wczesnym średniowieczu głównym rezerwuarem sprzedawanych na Zachód i do krajów muzułmańskich niewolników. Rolnicy wczesnośredniowieczni, zarówno wywodzący się z drobnych posiadaczy ziemskich, spośród dzierżawców, jak i ludności niewolnej, zyskali stopniowo identyczny lub zbliżony status prawny. Dysponowali dosyć swobodnie gospodarstwami (mansus, casa), które sami uprawiali, ale które były własnością innych. Właścicielom musieli oddawać część płodów w naturze lub pieniądzu i świadczyć pracę (pańszczyzna). Wprawdzie utrzymała się drobna własność ziemska, ale ubywało jej na skutek oddawania się (wraz z majątkiem) przez jej właścicieli w opiekę komuś potężniejszemu (często klasztorowi), kto tę opiekę i prawo do użytkowania majątku gwaran- 17

tował. Dzieci dziedziczyły status ojca i jego przynależność do pana. Zależność tych ludzi była innego rodzaju niż starożytnego niewolnika i określanie ich niekiedy w źródłach jako kolonów (dzierżawców) lub longobardzkim terminem aldius oddaje podobieństwo społeczno-prawnej pozycji różnej kategorii ludzi nie w pełni wolnych, podległych opiece (zależności od) pana. Pełną wolność mogli oni uzyskać nie tylko jak niewolni przez akt wyzwolenia, ale i wykup. W czasach longobardzkich ustalił się w społeczeństwie podział na ludzi wolnych, nie w pełni wolnych (aldiones) i zależnych o statusie zbliżonym do niewolnych (servi). Niewolnictwo klasyczne natomiast wyraźnie się cofało, o czym świadczy niewielka liczba kontraktów kupna-sprzedaży niewolników, nadawania ich (wraz z majątkiem) czy wyzwoleń. Na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia niewolnictwo już powszechnie zostało zastąpione zależnościami typu dzierżawnego i wynikającymi z kształtującego się systemu feudalnego. Zarówno zależne, półniewolne chłopstwo, jak i drobni posiadacze ziemscy wywodzili się w większości z dawnej ludności rzymskiej. Jest prawdopodobne, że korzenie rzymskie miała też część arystokracji longobardzkiej; można jednak przypuszczać, że uległa ona germanizacji ( longobardyzacji ) w tym, co dotyczyło ideologii państwa, stylu życia (militaryzacja arystokracji), może także zwyczajów, ale nie języka. Im jednak wyżej w hierarchii społecznej, tym więcej było Longobardów. Panowanie karolińskie, choć przyniosło odsunięcie od władzy wielu rodów longobardzkich, nie cechowało się celową i prawną degradacją pozycji Longobardów, jak to się stało w VI w. z Rzymianami. Ci, by utrzymać się w łonie arystokracji, musieli stać się Longobardami (np. przez ożenek), dwa wieki później Longobardowie, by zachować wysoką pozycję społeczną, nie musieli stać Frankami. Osadnictwo Franków w Italii nie osiągnęło znaczących rozmiarów. Ich panowanie ugruntowało wiele przemian społecznych, które dokonywały się wcześniej w Królestwie Longobardów, nadało im jednak charakter kształtujących się już w tej epoce stosunków feudalnych. Pełnienie urzędu i służby królewskiej wynagradzane było nie tak jak w Bizancjum w pieniądzu lecz nadaniem ziemskim (beneficjum). Majątki ziemskie zorganizowane były wedle modelu dworskiego część pańska, dworska, uprawiana była przez ludzi zobowiązanych do pańszczyzny, inną cześć tworzyły gospodarstwa chłopskie (mansi), do tej własności należące. Dostojnicy państwowi, a także inni signori (feudałowie, zarówno świeccy, jak duchowni) sprawowali więc zarazem bezpośrednią władzę nad ludźmi niewolnymi. Ludność wolna podlegała władzy publicznej i zobowiązana była (mężczyźni) do służby wojskowej i robót publicznych (m.in. naprawa mostów i fortyfikacji, gmachów publicznych itd.), a także uczestnictwa w wiecach sądowych. System beneficjalny przyniósł w okresie kryzysów politycznych IX w. stopniową prywatyzację władzy publicznej: godność hrabiowską i beneficja dziedziczono, rozszerzała się praktyka immunitetu zwolnienia majątku (najpierw dóbr kościelnych) spod jurysdykcji 18

państwa (hrabiego) i podatków. Wyrosły lokalne dynastie hrabiowskie (Aldobrandeschi w Lukce, Supponidzi w Brescii, Guideschi w Spoleto), szczególnie potężne we Friuli, Toskanii i Spoleto. Ich majątki nie były wprawdzie tak wielkie jak arystokracji frankijskiej we Francji, ale w IX w. rosła własność ziemska zarówno arystokracji, jak i Kościoła. Italia, która dostała się pod panowanie ludów germańskich, była krajem intensywnej urbanizacji i wysoko rozwiniętego rolnictwa. Środowisko geograficzne i naturalny pejzaż Półwyspu Apenińskiego i wysp uległy w ciągu długiego rozwoju cywilizacji rzymskiej przekształceniom prawdopodobnie większym niż jakiekolwiek inne obszary cywilizacji starożytnych. Niezwykle gęsta sieć miast połączonych znakomitym, służącym świetnie najeźdźcom w ich podbojach systemem dróg (ich wyraźne ślady są widoczne do dziś), uległa wprawdzie zmianom, ale większość miast przetrwała, mimo iż w wyniku zniszczeń zmniejszyło się ich zaludnienie, a niektóre zostały opuszczone (przeważnie jednak nie na trwale; zdegradowaną Akwileję opuścił jednak patriarcha), oraz ważnych komunikacyjnie dróg. Italia pozostała w średniowieczu najbardziej zurbanizowanym regionem Europy, a starożytne okręgi miejskie stanowią do dziś podstawę podziałów na administracyjne prowincje. Ważnym czynnikiem podtrzymywania znaczenia i rangi miast była organizacja kościelna. Podział na prowincje kościelne i diecezje był wytworem starożytnej cywilizacji miejskiej, w największych ośrodkach ustanowiono metropolie (średniowieczne arcybiskupstwo Mediolanu obejmowało Piemont, Ligurię i Lombardię), w innych biskupstwa. Wybitni biskupi IV VI w. (św. Ambroży w Mediolanie) rychło po śmierci stawali się świętymi patronami swoich miast. W Italii ta tożsamość miasta i biskupstwa nie została naruszona i miała wielorakie i ważne konsekwencje dla całej średniowiecznej kultury. Gęstej sieci miast odpowiadała gęsta sieć diecezji i metropolii o relatywnie, w porównaniu z innymi regionami Europy, niewielkim obszarze (dystrykt miejski w przypadku biskupstw). Część miast przeniosła się we wczesnym średniowieczu w inne, bezpieczniejsze, położone na wzgórzu miejsce (np. Orwieto), zniknęły też wraz z diecezjami niektóre miasta biskupie szczególnie w regionie późniejszych księstw Spoleto i Benewentu, gdzie było ich u schyłku starożytności bardzo wiele. W 1000 r. ok. ¾ dawnych starożytnych municypiów funkcjonowało nadal jako miasta. W ciągu średniowiecza powstało niewiele nowych miast, nieposiadających rzymskiej metryki (m.in. Wenecja i Alessandria), a jedynym nowym szlakiem komunikacyjnym była via Francigena, wiodąca od Piacenzy do Rzymu, przez pewien okres czasu ważny szlak pielgrzymi do grobów apostołów św. Piotra i Pawła. Wczesnośredniowieczne miasta różniły się natomiast skalą były od starożytnych mniejsze, tak jak i wznoszone w nich budowle, wiele kryło w swoich murach ruiny w coraz większym stopniu poddające się ekspansji natury. Regres tech- 19

niczny większość akweduktów obróciła się w ruinę z trudem i powoli będzie przełamywany dopiero od XIII w. Miasto rzymskie zachowało swój układ urbanistyczny (oparty na przecinających się dwóch głównych ulicach: decumanus i cardo), ale centralny plac, forum, serce życia społecznego, religijnego i gospodarczego zmieniło swoje funkcje; stało się placem targowym, rynkiem. Zniszczenia i regres dotknęły również zagospodarowanie ziem użytkowanych rolniczo. Organizacja pól uprawnych (ich podział z czasów rzymskich jest czytelny na zdjęciach lotniczych) wprawdzie przetrwała, podobnie jak główne typy upraw: zboże, winorośl, drzewa oliwne, ale depopulacja, regres techniki i słabości administracji przyczyniły się do znacznego upadku systemu melioracyjnego, a w jego efekcie do powiększenia się obszarów bagiennych. Archeolodzy stwierdzają wyraźny regres w hodowli (gorsza jakość zwierząt) oraz zmiany w uprawach zbożowych (większy udział np. żyta, które Rzymianie uważali za chwast), powrót lasów na terenach dawniej wykarczowanych i zagospodarowanych. Stulecia VIII X cechował stały, choć powolny wzrost gospodarki rolnej zwiększał się, głównie dzięki karczunkom, areał ziemi rolnej i mimo ogromnej skali autokonsumpcji chłopskiej (jedli to, co wyprodukowali, niewolni żywili się ze stołu pańskiego ), nadwyżki, jakie osiągano w majątkach klasztornych i zapotrzebowanie na towary luksusowe, potrzebne do wznoszenia okazałych budowli kościelnych i świeckich, do odprawiania służby Bożej, stymulowało rozwój handlu dalekosiężnego. Rozpad imperium rzymskiego najpierw, a następnie ekspansja arabska w Basenie Morza Śródziemnego oraz rozplenione na jego wodach piractwo muzułmańskie spowodowały, że zasięg tego handlu i jego wolumen się skurczyły. Kupcy włoscy, zwłaszcza z południowych miast Półwyspu, byli jednak w stanie włączyć się do tej wymiany, wykorzystując, z jednej strony, przynależność większej części Półwyspu do rozległej monarchii karolińskiej, z drugiej przynależność, nawet tylko formalną, wielkich portów Południa i Wenecji do Bizancjum. Dzięki temu cieszyli się przywilejami, jakie miały inne miasta bizantyńskie. Do rozwoju handlu przyczyniła się także reforma monetarna Karola Wielkiego, którą Królestwo Italii zostało objęte w końcu lat 80. VIII w. (zaprzestano wówczas bicia monety złotej, którą zastąpiła moneta srebrna). 20 II. 2. Rozwój kultury we wczesnym średniowieczu W Italii, znacznie bardziej niż gdzie indziej na terenach dawnego cesarstwa zachodniego kulturę wczesnośredniowieczną kształtowało oddziaływanie kultury rzymskiej, starożytnej (nie zachowały się żadne pisma w języku longobardzkim). To ono stało się fundamentem, na którym nie bez napięć i trudnych do pokonania odrębności stapiały się w jedną średniowieczną kulturę tradycje rzymskie i germańskie. Kultura antyczna była tu obecna nie tylko w postaci ruin starożytnych