121 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Alicja Kondratowicz URZĄD OBROŃCY WĘZŁA WYRAZEM TROSKI KOŚCIOŁA O DOBRO MAŁŻEŃSTWA Jednym z istotnych przymiotów sakramentu małżeństwa jest nierozerwalność, stąd Kodeks Prawa Kanonicznego nie zawiera w swoim ustawodawstwie instytucji rozwodu. Możliwe jest jedynie stwierdzenie nieważności zawartego małżeństwa, tzn. orzeczenie, iż dane małżeństwo nigdy nie zaistniało z powodu przeszkody, wady zgody lub braku formy kanonicznej. Kościół Rzymskokatolicki mając na uwadze rangę świętości i nierozerwalności tego sakramentu, ustanowił w swoim prawie procesowym urząd obrońcy węzła małżeńskiego. Obecność obrońcy w procesie małżeńskim jest wyrazem troski Kościoła o przestrzeganie chrześcijańskiej wizji nierozerwalności małżeństwa. Funkcja ta nie istnieje w prawie świeckim. Urząd obrońcy węzła małżeńskiego w kanonicznym prawie procesowym zajmuje ważne miejsce. Dowodem jest to, iż od Konstytucji Apostolskiej Benedykta XVI Dei miseratione 1 jego udział jest wymagany obligatoryjnie w postępowaniu o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Ustawodawca kodeksowy postanowił, że we wszystkich sprawach, w których chodzi o nieważność święceń albo o nieważność lub rozwiązanie małżeństwa, należy ustanowić w diecezji obrońcę węzła, którego obowiązkiem jest proponować i przedstawiać wszystko, co w sposób rozumny może być przytoczone przeciw nieważności lub rozwiązaniu 2. Defensor vinculi stoi więc na straży dobra publicznego, którym jest świętość i nierozerwalność ważnie zawartego małżeństwa. Jego zadaniem jest obrona małżeństwa, przy użyciu wszystkich dostępnych środków, które swoją podstawę znajdują w granicach prawa 3. Z powodu różnych nadużyć, które dotyczyły zbyt swobodnego i nierozważnego orzekania o nieważności małżeństwa, jednym z głównych punktów pontyfikatu papieża Benedykta XIV była walka o uregulowania prawne, które w sposób dostateczny zabezpieczałyby związek małżeński 4. Efektem tego była wspomniana wyżej Konstytucja Dei miseratione, w której Papież zauważył, iż po wyroku stwierdzającego nieważność małżeństwa nie ma nikogo, kto mógłby wnieść apelację do wyższego sędziego. Spierający się niekiedy mogą udawać sobie wrogich, gdy w rzeczywistości są zgodnymi ludźmi, żyjącymi w zmowie, którzy pragną rozwiązania umowy małżeńskiej 5. Nakazał więc, by szczególnie ordynariusze miejsca wybierali w swojej diecezji osobę, w miarę możliwości spośród prezbiterium, odznaczająca się znajomością prawa i prawością życia, która będzie mianowana obrońcą węzła małżeńskiego. Ordynariuszowi miejsca pozostawia się jednak prawo zawieszenia danej osoby w jej czynnościach lub usunięcia z urzędu, jeśli zaistnieje słuszna przyczyna oraz zastąpienia jej inną osobą, wybraną na podstawie tych samych przymiotów 6. Defensor vinculi miał przychodzić do sądu, ilekroć zajdzie potrzeba; badać sprawy małżeńskie, co do ich ważności lub nieważności wobec prawowitego sędziego; gdy zajdzie taka potrzeba, wezwać na przesłuchanie świadków; w słowach i na piśmie strzec ważności małżeństwa oraz dowodzić wszystkiego, co uzna za konieczne by utrzymać małżeństwo 7. Jego osoba miała być uważana za niezbędną stronę w procesie o nieważność małżeństwa. Do rzetelnego wypełnienia przez niego nadanej mu funkcji zobowiązywała złożona przysięga 8. Do zadań obrońcy należało również wniesienie apelacji do sądu wyższej instancji w przypadku stwierdzenia nieważności małżeństwa 9. Tak więc obrońca węzła małżeńskiego od Konstytucji Benedykta XIV miał obowiązek obrony małżeństwa, stał się stroną konieczną w procesie dla jego integralności i ważności. Jego naczelnym zadaniem było obligatoryjne wnoszenie apelacji od wyroku orzekającego nieważność 10. Dokumentem, który miał za zadanie uregulować kompleksowo instytucję węzła małżeńskiego, był promulgowany w 1983 r. Kodeks Prawa Kanonicznego, który wprowadził, w porównaniu z dotychczasowymi normami prawnymi dotyczącymi defensora, niekiedy daleko idące posunięcia prawne, które zostaną omówione poniżej. Natomiast najnow- 1 Benedykt XIV, Konstytucja Dei miseratione, 03.11.1741, [w:] P. Gasparri, Fontes I, n. 318, s. 695-701 [dalej: DM]. 2 Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus. Kodeks Prawa Kanonicznego przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Pallottinum 2008, [dalej = KPK], kan. 1432. 3 J. Krzywkowska, M. Krzywkowska, Obrońca węzła małżeńskiego gwarantem ważności i trwałości małżeństwa, [w:] Małżeństwo na całe życie?, red. R. Sztychmiler, J. Krzywkowska, Olsztyn 2011, s. 275-299. 4 W. Wenz, P. Wróblewski, Urząd obrońcy węzła i procesowe decyzje sędziego na etapie wyrokowania. Zagadnienia wybrane z procesu o nieważność małżeństwa, Wrocław 2007, s. 23-24. 5 DM, 3. 6 DM, 5. 7 DM, 6. 8 DM, 7. 9 DM, 8. 10 W. Wenz, P. Wróblewski, op. cit. s. 25-26.
Kortowski Przegląd Prawniczy 122 S t r o n a szym dokumentem podejmującym ową tematykę jest Instrukcja Dignitas Connubii 11. Należy zauważyć, iż zdecydowana większość spraw w sądach biskupich, to sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa. W związku z tym KPK, a także Instrukcja Dignitas connubii zaleca, by przy każdym sądzie został ustanowiony przynajmniej jeden obrońca węzła małżeńskiego 12. Można wywnioskować, że może być ich więcej w zależności od potrzeb 13. Obrońcę węzła mianuje biskup diecezjalny natomiast przydziału spraw dokonuje wikariusz sądowy 14. Znaczącą nowością jest również możliwość, przewidziana przez Instrukcję, dotycząca wyznaczenia zastępcy obrońcy węzła małżeńskiego 15, który będzie realizował zadania defensora, gdy ten zostanie przeszkodzony 16. Trzeba pamiętać, iż w prawie kanonicznym są osoby, które na mocy prawa kodeksowego 17 zostały niekiedy zrównane z biskupem diecezjalnym w prawach i obowiązkach. Do tej grupy, w przypadku mianowania obrońcy węzła małżeńskiego, należy: prałat i opat terytorialny, wikariusz i prefekt apostolski, a także administrator apostolski, o ile został ustanowiony na stałe. W przypadku wikariusza generalnego i biskupiego, do mianowania na urząd obrońcy, wymagane jest, aby otrzymali oni specjalne upoważnienie od biskupa diecezjalnego. Część kanonistów zajmuje stanowisko, iż wspomniani biskupi mogą dokonać nominacji bez potrzebnego zlecenia biskupa diecezjalnego tylko i wyłącznie w nadzwyczajnych przypadkach, np. biskup diecezjalny jest nieobecny, gdy przeciw biorącemu udział w procesie obrońcy wniesiono zarzut. Prawo do mianowania na urząd defensora ma również biskup koadiutor oraz administrator diecezji 18. Powierzenie tego urzędu winno być dokonane na piśmie 19. Po omówieniu pokrótce tego, kto może mianować na urząd obrońcy węzła małżeńskiego, należy poruszyć kwestię, kto może być mianowany na to stanowisko, czyli jakie cechy powinien kandydat posiadać. Prawo kanoniczne wymaga od kandydata na ten urząd szczególnych przymiotów. Według kan. 1435 KPK: mają to być duchowni lub świeccy dobrego imienia, doktorzy lub licencjaci prawa kanonicznego, wypróbowani w roztropności i gorliwości o sprawiedliwość 20. Ustawodawca na pierwszym miejscu porusza kwestię przymiotu stanu kanonicznego. Przypomnijmy, iż osobą duchowną jest ten, kto został inkardynowany do jakiegoś Kościoła partykularnego lub innej kościelnej osoby prawnej, na mocy wcześniej przyjętych święceń 21 i jednocześnie nie został z niego wydalony. Poprzez akt święceń już diakon staje się osobą duchowną, a więc posiada już pierwszy przymiot potrzebny, aby ubiegać się o urząd obrońcy węzła małżeńskiego. Znaczącym novum w porównaniu z poprzednim ustawodawstwem jest dopuszczenie do powierzenia i objęcia stanowiska przez świeckich, zarówno mężczyzn jak i kobiet 22. Dopuszczenie świeckich do tego typu urzędów kościelnych traktować można, jako uznanie Kościoła dla jakości pracy świeckich, którzy mogą na tych stanowiskach pracować nie gorzej niż duchowni 23. Drugą istotną cechą kandydata na defensora jest tzw. dobre imię. Ten wymóg ma szczególne znaczenie w stosunku do osób, które sprawują wymiar sprawiedliwości, które poprzez czynny udział w rozstrzyganiu spraw sądowych, muszą być poza wszelkimi podejrzeniami 24. Mają to być osoby o nietkniętej, nieuszkodzonej oraz nienaruszonej opinii, czyli dobrej sławy, która powinna być formułowana w oparciu o nienaganny sposób postępowania konkretnej osoby. Kodeks nie wymaga od kandydata na urząd obrońcy nieposzlakowanego życia, ponieważ kontrola intymnej sfery człowieka byłaby niezmiernie trudna do realizacji. Żąda natomiast nienaruszonej opinii, bycia uważanym w społeczeństwie za godnego szacunku 25. Utrata poważania w oczach ludzi poważanych i uczciwych z powodu złych obyczajów stanowi przeszkodę w ubieganiu się o urząd defensora 26. Następnym przymiotem wymienionym w KPK oraz w Instrukcji Dignitas connubii w art. 54, którym winien charakteryzować się kandydat na omawiany urząd jest posiadanie odpowiednich kwalifikacji naukowych, którymi są stopnie doktora lub licencjata prawa kanonicznego 27. 11 Papieska Rada ds. Tekstów Prawnych, Instructio servanda a tribunalibus dioecesanis et interdioecesanis in pertractandis causis nullitatis matrimonii (Dignitas Connubii), Liberia Editrice Vaticana 2005, [dalej: DC]. 12 KPK, kan. 1432: Dla spraw, w których chodzi o nieważność święceń albo o nieważność lub rozwiązanie małżeństwa, należy ustanowić w diecezji obrońcę węzła małżeńskiego, którego obowiązkiem jest proponować i przedstawiać wszystko, co w sposób rozumny może być przytoczone przeciw nieważności lub rozwiązaniu ; DC, art. 53 1: Dla wszystkich spraw o nieważność małżeństwa w każdym sądzie diecezjalnym lub międzydiecezjalnym należy ustanowić na stałe przynajmniej jednego obrońcę węzła i jednego rzecznika sprawiedliwości mianując ich z zachowaniem art. 34. 13 Komentarz do Instrukcji procesowej Dignitas connubii, red. T. Rozkrut, Sandomierz 2007, s. 105. 14 Tamże. 15 DC, art. 55. 16 R. Sztychmiler, Forum właściwe i organizacja trybunałów kościelnych w świetle Instrukcji Dignitas Connubii, [w:] Proces małżeński według Instrukcji Dignitas Connubii. Materiały z Ogólnopolskiego spotkania pracowników sądownictwa kościelnego w Gródku nad Dunajcem w dniach 13-14 czerwca 2005, Tarnów 2006, s. 48. 17 KPK, kan. 134 3. 18 W. Wenz, P. Wróblewski, op. cit., s. 64-65. 19 KPK, kan. 156. 20 KPK, kan. 1435. 21 Por. KPK, kan. 266. 22 W. Wenz, P. Wróblewski, op. cit., s. 67-68. 23 Komentarz do Instrukcji, op. cit., s. 106-107. 24 S. Biskupski, Obrońca węzła w kanonicznym procesie małżeńskim, Łódź 1937, s. 120. 25 W. Wenz, P. Wróblewski, op. cit., s. 69 26 J. Krzywkowska, M. Krzywkowska, op. cit., s. 284-285. 27 G. Erlebach, A. Dzięga, J. Krukowski, R. Sztychmiler, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. V, Księga VII, Procesy, Poznań 2007, s. 52.
123 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Kodeks Pio-Benedyktyński wymagał od kandydata na to stanowisko doktoratu z prawa kanonicznego lub skądinąd gruntownej jego znajomości. Obecnie ustawodawca podnosi wymagania w tej kwestii, co powoduje podniesienie poziomu dyscyplin koniecznych. Biskup diecezjalny ma jednak prawo wnosić prośbę o dyspensę dla urzędujących, którzy pracując w jego trybunale czasowo nie spełniają wymogu posiadania określonego wykształcenia 28. Kolejnym wymogiem stawianym przez prawodawcę jest wypróbowanie w roztropności i gorliwości o sprawiedliwość kandydata, co powinno zapewnić niezbędną odwagę i umiar 29. Przeświadczenie o istnieniu tych cech ordynariusz winien sobie wyrobić na podstawie znajomości faktów z życia przyszłego defensora. Obrońca węzła winien być wyczulony na naruszanie prawa 30. Tak więc prawodawca stawia defensorowi vinculi wysokie wymagania naukowe ale również osobowościowe. Jest to słuszne ze względu na znaczenie tego urzędu i wagę jego wypowiedzi 31. Obrońca jest w procesie głosem Kościoła i to w jego imieniu, nie swoim własnym, broni świętości, nierozerwalności sakramentu małżeństwa. Dlatego też jego obecność w procesie jest obligatoryjna. Zgodnie z przytaczanym już wcześniej kan. 1432 KPK, należy na stałe ustanowić w diecezji defensora, nie jest to jednak nakaz bezwzględny, ponieważ już w kan. 1436 2 widnieje zapis, iż obrońca węzła może być mianowany do wszystkich spraw, ale również tylko do poszczególnych 32. W przypadku objęcia urzędu na stałe, obrońca ma obowiązek złożyć na ręce biskupa diecezjalnego, wikariusza generalnego lub oficjała przyrzeczenie oraz zobowiązanie do zachowania tajemnicy. Jeśli zaś chodzi o obrońcę, który został wyznaczony do występowania w konkretnej sprawie, to składa on przyrzeczenie przed jej rozpoczęciem. Wynika z tego, że defensor obejmuje urząd z chwilą złożenia przyrzeczenia oraz zobowiązania się do tajemnicy służbowej, co zostaje poświadczone jego własnoręcznym podpisem pod tekstem przyrzeczenia. Dokument ten zostaje umieszczony w archiwach sądowych 33. Obrońca węzła pojawia się w procesie praktycznie w chwili wyznaczenia przez oficjała trybunału kolegialnego, bezpośrednio po wpłynięciu skargi o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Formalnie natomiast może on działać od chwili powiadomienia go o przyjęciu skargi powodowej. Od tego momentu rozpoczyna się oficjalnie etap korzystania przez defensora z przysługujących mu praw oraz wykonywania swoich obowiązków, które na nim ciążą 34. Pierwszorzędne ogólne zadanie obrońcy węzła małżeńskiego zostało sformułowane w Kodeksie Jana Pawła II że jego podstawowym obowiązkiem jest proponować i przedstawiać wszystko, co w sposób rozumny może być przytoczone przeciwko nieważności lub rozwiązaniu małżeństwa 35. Zadaniem obrońcy jest przeciwdziałanie na każdym stopniu sądu żądaniom stwierdzenia nieważności małżeństwa przez dostarczanie wszelkich dowodów, które broniłyby ważności małżeństwa 36. Do jego funkcji należy również racjonalna argumentacja, która ukazuje nieścisłości w materiale dowodowym przedstawionym przez powoda. Obrona węzła nie może być prowadzona w sposób sztuczny i za wszelką cenę, zwłaszcza wtedy, gdy istnieją dowody, które można uznać za dostateczne, by orzec nieważność małżeństwa 37. Zdarza się, że defensor czasem pośrednio staje się obrońcą interesu strony pozwanej, zwłaszcza wtedy, gdy ta jest przekonana o ważności swojego małżeństwa, jednak sama nie jest w stanie przedstawić dowodów, które potrafiłyby tego dowieść. Obrońca broni małżeństwa, ale przede wszystkim stoi na straży prawdy i sprawiedliwości. W imię sprawiedliwości i prawdy winien przesadnie nie podnosić argumentów za ważnością małżeństwa, gdy jego nieważność jest oczywista 38. Defensor ma szczególne zadania, jeśli sprawa jest prowadzona z kan. 1095 KPK. Musi on dopilnować następujących kwestii: czy biegły został poproszony o wyjaśnienie potrzebnych kwestii, czy opinia biegłego została oparta na zasadach autentycznej antropologii chrześcijańskiej i została przedstawiona metodą naukową, pokazanie trybunałowi wszystkiego, co przemawia za ważnością małżeństwa 39. Obrońca węzła małżeńskiego zawsze ma obowiązek wypowiedzieć się na etapie apelacyjnym, także wtedy, gdy akta są z urzędu przesyłane do drugiej instancji 40. Powinien przestudiować sumiennie akta z poprzedniej instancji i pisemnie odnieść się do poprzednich uwag albo je popierając, gdy uważa je za poprawne albo odnosząc się do nich krytycznie. Zawsze powinien wyrazić własne stanowisko w sprawie, odnosząc się zwłaszcza do materiału zebranego w instancji, jeśli jakiś dodatkowy materiał został zebrany. Defensor vinculi 28 J. Krzywkowska, M. Krzywkowska, op. cit., s. 285. 29 Komentarz do Instrukcji, op. cit., s. 106. 30 J. Krzywkowska, M. Krzywkowska, op. cit., s. 286. 31 R. Sztychmiler, Sądownictwo kościelne w służbie praw człowieka, Olsztyn 2000, s. 72. 32 KPK, kan. 1436 2. 33 W. Wenz, P. Wróblewski, op. cit., s. 73. 34 J. Krzywkowska, M. Krzywkowska, op. cit., s. 288. 35 W. Wenzel, P. Wróblewski, op. cit., s. 83. 36 Komentarz do Instrukcji, op. cit., s. 109. 37 W. Wenzel, P. Wróblewski, op. cit., s. 83. 38 Komentarz do Instrukcji, op. cit., s. 109-110. 39 Tamże, s. 110. 40 DC, art. 56 6.
Kortowski Przegląd Prawniczy 124 S t r o n a mimo tego, iż winien wyrazić własne stanowisko, nie może jednak opowiedzieć się za nieważnością małżeństwa 41, może natomiast zdać się na sprawiedliwość trybunału, jeśli nie ma żadnych argumentów, które przemawiałyby za ważnością małżeństwa 42. Każdy etap procesu jest istotny, jednak niewątpliwie jednym z ważniejszych momentów jest tzw. dyskusja sprawy. Jest to etap, gdy po zamknięciu postępowania dowodowego ma miejsce przedwyrokowa wymiana argumentów i opinii między stronami procesu, przeprowadzona pod kierownictwem sędziego. Od tego czasu pracuje się jedynie na zgromadzonym materiale dowodowym komentując go, interpretując, porządkując i określając wartość danych argumentów 43. Strony mogą wziąć udział w dyskusji sprawy, jest to ich możliwość, z której nie muszą korzystać, jeśli nie chcą. Dla obrońcy węzła jest to jednak obowiązek. Przygotowanie przez niego uwag przedwyrokowych, w których przedstawia swoje stanowisko, co do formuły wątpliwości, jest nie tylko jego prawem, ale bezwzględnym obowiązkiem 44. Uwagi obrończe są elementem formalnym dyskusji sprawy, gdyż obrońca nie występuje w sądzie we własnym imieniu, ale w imieniu dobra publicznego, które wynika z domniemania prawnego, że każde małżeństwo zawarte zgodnie z prawem należy uważać za ważne 45. Aby dyskusja sprawy mogła odnieść skutek muszą zostać zaprezentowane w niej dwa przeciwne stanowiska oraz ukazane różne kryteria wartościowania argumentów. Defensor ze swoimi uwagami jest stanowiskiem odmiennym w stosunku do strony powodowej 46. Animadversiones powinny być sporządzone w formie pisemnej, jednak prawodawca przewidział również możliwość przeprowadzenia dyskusji ustnej 47. Na początku swoich uwag obrońca powinien pokrótce opisać stan sprawy wraz z zaznaczeniem stanowisk stron, dochodzonym roszczeniem oraz sformułowanymi wątpliwościami procesowymi 48. Następną część stanowi tzw. stan prawny sprawy, czyli omówienie pokrótce tytułu, z którego skarżona jest ważność małżeństwa 49. Jest to konieczne, aby strony, które zwykle nie są znawcami prawa kanonicznego mogły zrozumieć przyczyny nieważności małżeństwa. Zapoznanie się stron z właściwym znaczeniem norm kodeksowych, może zwrócić ich uwagę na konieczność doprecyzowania jakichś kwestii, które mogą być istotne dla sprawy. Stan prawny jest również wymagany na podstawie interpretacji kan. 1432 KPK, według którego defensor ma proponować i przedstawiać. Proponować oznacza tutaj przytaczanie rozumnych argumentów przeciwko nieważności małżeństwa, natomiast przedstawiać wskazuje między innymi na konieczność powołania się obrońcy na konkretne ustawy i przepisy 50. Najistotniejszą częścią animadversiones jest opis stanu faktycznego. Powinny się w nim znaleźć wszystkie argumenty, które obrońca uważa za fakty przemawiające za ważnością małżeństwa, które zostały udowodnione podczas instrukcji procesowej. Dla stron takie stanowisko może wydawać się stronnicze, jednak obrońca zobowiązany jest do przedstawienia wszystkiego, co przemawia za ważnością sakramentu. Dopiero właśnie ta ostatnia część uwag jest najważniejsza, gdyż w niej obrońca krytycznie ocenia zebrany materiał dowodowy. Podsumowując, obrońca węzła małżeńskiego jest głosem Kościoła w obronie małżeństwa, gdyż z urzędu stoi na straży nierozerwalności sakramentu. Jego zadaniem jest zawsze współpraca w poszukiwaniu prawdy obiektywnej, która ma udowodnić ważność małżeństwa. Obrońca nie tylko może zaakcentować wszelkie niekoherencje, niejasności zgromadzonego materiału, lecz także zwrócić uwagę na braki w dokumentacji, a wraz z tym zwrócić się z prośbą do Trybunału o ich uzupełnienie. Jego argumentacja musi być racjonalna. W przypadku orzeczenia nieważności małżeństwa w pierwszej instancji to do niego należy złożenie apelacji. Obrona ważności małżeństwa przez defensora jest obroną sakramentu przez Kościół. * * * OFFICE DEFENDER OF THE BOND REFLECTS THE CONCERN OF THE CHURCH FOR THE GOOD OF MARRIAGE Office of the sacrament of marriage defender of the bond is established mandatory in the process of annulment of marriage since the Apostolic Constitution Dei Miseration issued by Pope Benedict XIV. The main task is to defend de- 41 DC, art. 56 5. 42 Komentarz do Instrukcji, op. cit., s. 110-111. 43 M. Greszata-Telusiewicz, Formalno-prawny oraz eklezjalny walor dyskusji sprawy w kanonicznym procesie o nieważność małżeństwa, [w:] Kościelne Prawo Procesowe. Prawo Rodzinne. Materiały i Studia, T. 5, red. A. Dzięga, M. Greszata-Telusiewicz, Z. Jancewicz, P. Telusiewicz, Lublin 2010, s. 411. 44 Komentarz do Instrukcji, s. 318. 45 J. Betlejewska, Animadversiones obrońcy węzła małżeńskiego, jako element formalny dyskusji sprawy w kanonicznym procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa, [w:] Dowodzenie w procesach kościelnych, red. J. Krzywkowska, R. Sztychmiler, Olsztyn 2014, s. 173. 46 Tamże, s. 174. 47 KPK, kan. 1602 2; DC, art. 244. 48 Komentarz do Instrukcji, op. cit., s. 341. 49 W. Wenz, P. Wróblewski, op. cit., s. 116. 50 J. Betlejewska, op. cit., s. 176-177.
125 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y fender validly contracted marriage, and every marriage that has been concluded with the correct form should be considered as important. It is rational to quote from the testimony and other evidence to convince the court to the fact that the marriage is valid data. Defender node while the diocesan bishop appoints the assignment of cases to make judicial vicar. Defensor can be as a priest and a lay person. Must have at least a bachelor's degree or doctorate in canon law, respect and enjoy a good reputation among the public. The defender can be appointed for all cases, but only to a single, specific. Should submit their comments in writing.. They should find all the arguments that defender considers the facts in favor of the validity of a marriage that has been proven in the instruction process. To him also to be an appeal to a higher court for the annulment of the marriage.