Forma i rola współczesnych opakowań papierowych w Polsce. Strona graficzna i etap przygotowania do produkcji. wykrawanie klejenie bigowanie opakowanie Artur Łuhowy - Warszawa 2005
Spis treści Wprowadzenie.............................................................................. 7 1. Opakowanie w ujęciu historycznym......................................................... 8 2. Cechy współczesnego opakowania.......................................................... 9 2.1 Podziały opakowań.............................................................. 9 2.2 Funkcje opakowań.............................................................. 10 3. Rola opakowań.......................................................................... 12 4. Materiały stosowane do produkcji opakowań papierowych................................... 13 4.1 Papier.......................................................................... 13 4.1.1 Parametry wymiarowe................................................. 13 4.1.2 Własności papierów opakowaniowych................................... 13 4.1.3 Opakowania papierowe................................................ 14 4.1.3.1 Torby....................................................... 14 4.1.3.2 Worki....................................................... 15 4.1.3.3 Owinięcia................................................... 16 4.2. Karton........................................................................ 16 4.3 Opakowania z masy papierowej.................................................. 18 4.4 Tektura........................................................................ 18 4.4.1 Konstrukcje pudeł..................................................... 19 4.4.2 Znaki manipulacyjne.................................................. 22 5. Najważniejsze elementy współczesnych opakowań........................................... 23 5.1 Kształt......................................................................... 23 5.2 Wielkość opakowania........................................................... 24 5.3 Grafika......................................................................... 24 5.3.1 Barwa................................................................ 25 5.3.2 Interakcja barw z elementami grafiki na opakowaniach................... 27 5.3.3 Czynniki wpływające na pozorną wielkość opakowania.................. 27 5.3.4 Komunikaty tekstowe.................................................. 28 5.3.5 Czcionka............................................................. 28 5.3.6 Ilustracje............................................................. 28 5.3.7 Kody kreskowe........................................................ 29 5.3.8 Akcydensy opakowaniowe............................................. 30 5.3.8.1 Etykiety..................................................... 30 5.3.8.2 Etykiety jakościowe.......................................... 31 5.3.8.3 Etykiety opisowe............................................. 31 5.3.8.4 Etykiety informacyjne........................................ 31 6. Techniki drukowania opakowań........................................................... 33 6.1 Drukowanie płaskie offset...................................................... 33 6.2 Drukowanie wklęsłe rotograwiura.............................................. 34 6.3 Sitodruk....................................................................... 34 6.4 Fleksografia.................................................................... 35 7. Proces wycinania pudełek................................................................ 36 7.1 Nowości w produkcji wykrojników i opracowywaniu opakowań.................... 36 8. Podsumowanie........................................................................... 37
2. Cechy współczesnego opakowania Za współczesne opakowania papierowe przyjmuję te dostępne w Polsce po powrocie do gospodarki rynkowej. Wcześniej dziedzina ta była w naszym kraju traktowana w sposób marginalny. Jasne jest, że ze względu na warunki, jakie panowały w tamtym okresie w Polsce i w innych krajach komunistycznych, sytuacja opakowań była zupełnie inna niż obecnie. Ponieważ popyt znacznie przewyższał podaż, dlatego brakowało towarów na rynku, a konsument skupiony był na szukaniu samego produktu nie interesując się opakowaniem. Powrót do gospodarki rynkowej sprawił, że opakowanie stało się ważnym elementem, często utożsamianym z produktem. Opakowania zyskały obecne kształty i cechy, które autor postara się przybliżyć w kolejnych rozdziałach. W Polsce, dopiero w ostatnim dziesięcioleciu doceniono rolę opakowania jako jednego z elementów przyczyniających się do sukcesu producenta. 2.1 Podziały opakowań Istnieją różne podziały opakowań, zazwyczaj używa się podziału według następujących kryteriów: funkcji, jaką spełniają opakowania w stosunku do ich zawartości, rodzaju materiału, użytego do wyprodukowania opakowania, kształtu opakowania, łatwości w składowaniu i rozbieraniu, stopniu zużycia, wpływu na środowisko. Jeżeli chodzi o funkcję, jaką spełniają opakowania w stosunku do ich zawartości, to przede wszystkim dzieli się je na: jednostkowe, transportowe i zbiorcze. 6 Poniżej znajduje się krótki opis poszczególnych grup. Opakowania jednostkowe zawierają daną ilość towaru, która przeznaczona jest do sprzedaży detalicznej. Mają one przede wszystkim chronić produkt przed utratą jakości lub ilości. Oprócz funkcji ochronnej opakowania jednostkowe spełniają także rolę informacyjną, promocyjną i estetyczną. 7 Opakowania transportowe ochraniają towar przed uszkodzeniami mechanicznymi i klimatycznymi w czasie przechowywania i w czasie transportu. 8 Rys. 1. Wiklinowy kosz opakowanie drewniane Opakowania zbiorcze zawierają określoną liczbę sztuk danego produktu. Jeżeli weźmiemy pod uwagę rodzaj materiału, z którego jest wykonane opakowanie, to możemy uwzględnić podział na opakowania: drewniane (rys. 1), metalowe (rys. 2), szklane (rys. 3), z tkanin (rys. 4), z tworzyw sztucznych (rys. 5) i z laminatów. 9 Opakowania drewniane takie jak beczki, skrzynie, klatki, kosze itp. są produkowane głównie ze sklejki, drewna, wikliny, płyt pilśniowych itp. Opakowania metalowe czyli np.: beczki, puszki Rys. 2. Metalowe opakowanie perfum i butle wytwarzane są z blachy czy folii aluminiowej. Opakowania szklane (butelki, słoje, ampułki itp.) produkowane są ze szkła bezbarwnego bądź barwionego. Worki, czyli opakowania z tkanin wytwarzane są z tkanin naturalnych i sztucznych. 6 W. Nierzwicki, Opakowania wybrane zagadnienia, Gdynia 1997, s. 7. 7 Ibidem, s. 7. 8 Ibidem, s. 7. 9 Ibidem, s. 8.
Opakowania z tworzyw sztucznych (pudełka, folie) produkowane są z różnego rodzaju folii, natomiast opakowania z laminatów takie jak pudła czy torebki robione są najczęściej z kilku warstw różnych materiałów. 10 Jeżeli chcielibyśmy podzielić opakowania biorąc pod uwagę ich podatność na składanie i rozbieranie, to podzielimy je na opakowania: sztywne, składane i rozbieralne. Opakowania sztywne to inaczej mówiąc opakowania nierozbieralne. Opakowania składane to takie, które można złożyć w stanie nie napełnionym bez rozdzielania poszczególnych elementów. Natomiast rozbieralne można w stanie nie napełnionym złożyć przez rozdzielanie poszczególnych elementów. 11 Rys. 3. Słoik opakowanie ze szkła Rys. 4. Worek wykonany z tkaniny Rys. 5. Beczka z tworzywa sztucznego Opakowania możemy podzielić jeszcze na krajowe i eksportowe, jeśli bierzemy pod uwagę zasięg obrotu. Natomiast biorąc pod uwagę możliwości wykorzystania w obrocie towarowym, opakowania podzielimy na opakowania jednorazowego użytku i opakowania wielokrotnego użytku. 12 Opakowania można podzielić także na sprzedawane i zwrotne. Sprzedawane to takie, które przechodzą na własność odbiorcy wraz z towarem, a zwrotne to te, które są własnością dostawcy towaru i służą do wielokrotnego użycia, przykładem są np. butle gazowe. 13 Jeżeli chcemy podzielić opakowania patrząc pod kątem ich wpływu na środowisko naturalne, to wyróżnimy wtedy opakowania ulegające naturalnemu procesowi rozpadu (biodegradacji) i oczywiście na nie ulegające biodegradacji, a także na takie, które nadają się do powtórnego przerobu (recykling) i te, które się do tego nie nadają (utylizacja). 14 2.2 Funkcje opakowań Opakowania pełnią wiele funkcji i dlatego do ich produkcji stosuje się różne materiały. Opakowania transportowe muszą być trwałe i stabilne, natomiast piękne opakowania drogich produktów muszą przyciągać spojrzenia klientów, a także reklamować i pobudzać do zakupu. 15 Istnieje wiele definicji pojęcia opakowanie, a co za tym idzie, wiele prób podziału, które ulegają ciągłym zmianom. Za najważniejsze uważa się trzy funkcje: ochronna, ułatwiająca przemieszczanie i informacyjna. Natomiast w towaroznawstwie istnieją inne rodzaje funkcji opakowań: techniczno ochronna, ekonomiczna, która obejmuje relacje kosztów opakowań do kosztów wytworzenia opakowanego produktu i estetyczna, która obejmuje wartości estetyczne opakowania. 16 Ochronna funkcja opakowań ma dwa znaczenia, a dotyczy głównie opakowań transportowych. Opakowanie z jednej strony chroni produkt przed ujemnym wpływem otoczenia, ale z drugiej strony chroni środowisko i ludzi przed negatywnym wpływem produktu. Brak opakowania lub jego zła ja 10 11 Ibidem, s. 8. 12 Ibidem, s. 9. 13 Ibidem, s. 9. 14 Ibidem, s. 10. 15 Por. D. Bonsch, Mnogość opakowań, Packaging Polska 2001, nr 3, s. 36. 16 Por. W. Nierzwicki, op.cit., s. 26.
4.1.3.3 Owinięcia Często owinięcia są produkowane z różnego rodzaju papierów zwykłych i uszlachetnionych. Najczęściej są to papiery parafinowe łączone z folią aluminiową, a także powlekane różnego rodzaju tworzywami. Istnieją owinięcia zewnętrzne, porcjowe i bezpośrednie. Przykładem owinięć zewnętrznych może być np. pakowanie chleba czy sera, natomiast owinięć porcjowych pakowanie plasterków sera, wewnątrz większego opakowania. Owinięciem zewnętrznym jest np. owijanie pudełek czy tacek. Zazwyczaj stosuje się owinięcia łączone na gorąco, klejone, spinane czy banderolowane, wykonane z papierów zadrukowanych. 39 Opakowania papierowe choć należą do opakowań tradycyjnych, mają nadal duże możliwości rozwoju tak w opakowaniach jednostkowych jak i transportowych. 40 4.2. Karton Opakowania kartonowe dzięki formie i materiałowi, z jakiego są zbudowane, sprawiają wrażenie solidnych, porządnych i bezpiecznych. W przypadku pudełek składanych mamy zazwyczaj wrażenie, że łatwo można je otworzyć, a marka produktu jest zawsze dobrze przedstawiona. Ich zaletą jest sztywność ścianek, możliwość pakowania różnych produktów, kształt zapewniający dobre wykorzystanie przestrzeni magazynowych, a także możliwość stosowania pakowania mechanicznego i łatwość w zadrukowywaniu podłoża. 41 Karton jest materiałem, który oddycha, pudełka z niego wytworzone chronią zawartość, ale nie odcinają produktu od otoczenia. Opakowania kartonowe można tak ukształtować, iż będą one razem z zawartością tworzyły wyrafinowane, eleganckie prezenty. Najczęściej kupujemy produkty zapakowane w opakowania kartonowe gdyż karton stanowi dla nas ciepły, solidny i przyjemny w dotyku materiał. Niezależnie co pakowane jest w karton, produkt taki jest odczuwany przez nas jako solidny i godny zaufania. Opakowanie kartonowe jest tak interesujące, że można dzięki niemu wykreować różne ciekawe pomysły. Pudełka kartonowe mają szerokie możliwości zadruku, bo przecież możemy drukować na nich w więcej niż czterech kolorach, lakierować, wytłaczać czy złocić, możliwości jest bardzo wiele, dzięki tym zaletom opakowanie może wyróżniać się na półkach sklepowych. Pudełka kartonowe możemy podzielić na 6 konstrukcyjnych form, rysunek 13 przedstawia je wszystkie. Pudełko otwarte (rys. a) ma najprostszą konstrukcję i wymaga przeważnie dodatkowego owinięcia. Opakowanie klapkowe (rys. b) w formie gotowej dostarczane jest do punktów Rys. 12. Opakowanie kartonowe proszku do prania napełniania, często w formie złożonych na płasko wykrojów, dzięki czemu koszty transportu są ograniczane do minimum. Opakowanie takie zamyka się albo sklejając je, albo przez wsunięcie klapki zamykającej do środka opakowania. Opakowania tego typu najczęściej stosowane są do pakowania produktów spożywczych. 42 16 39 B. Kabat, op.cit., s. 47. 40 W. Nierzwicki, op.cit., s. 79. 41 B. Kabat, op.cit., s. 48. 42 Ibidem, s. 50.
dwuwarstwową, natomiast do produkcji opakowań transportowych, stosuje się u nas tekturę trzywarstwową lub pięciowarstwową. Rysunek 17 pokazuje, iż tektura jest nie tylko świetnym środkiem zabezpieczania produktów, ale także z powodzeniem może współgrać pod względem wizualnym z opakowaniem. Rys. 17. Pudełko wykonane z kartonu i wkładka z tektury falistej trzywarstwowej 4.4.1 Konstrukcje pudeł Pudła z tektury falistej oraz litej możemy podzielić na pudła składane, pudła wieczkowe i pudła przegubowo wieczkowe. 48 Najczęściej stosuje się pudła składane, ponieważ można je składać na płask, i dzięki temu są łatwe do transportowania i składowania. Pudła wieczkowe i przegubowo-wieczkowe są stosowane jako opakowania o mniejszych rozmiarach. Najczęściej stosowaną formą opakowania tekturowego są pudła składane, czteroklapowe, z klapami o jednakowej długości. Klapy takiego pudła stykają się ze sobą po zamknięciu opakowania. Często stosuje się elementy, które maja za zadanie zwiększyć sztywność i wytrzymałość pudła. Najczęściej są to umieszczane wewnątrz wkładki wzmacniające, bądź nasuwy opasujące pudła na zewnątrz. Stosuje się także elementy amortyzujące, służące do zabezpieczania towaru przed wstrząsami i uderzeniami podczas transportu. Do mocowania produktów wewnątrz opakowań i do zabezpieczania przed wstrząsami służą wkładki amortyzacyjne, natomiast do oddzielania produktów wewnątrz opakowania służą kratki i przekładki amortyzacyjne, przykładem mogą być kratki kartonowe stosowane w opakowaniach do szklanek czy kieliszków. Pudła tekturowe są używane do pakowania wielu produktów, przede wszystkim dlatego że są wytrzymałe. Niektóre konstrukcje są identyczne, inne zaś są zupełnie odmienne. Pudła tekturowe możemy podzielić na cztery formy: pudła składane, wieczkowe, przeciągane i pudła o konstrukcjach specjalnych. Przykłady wszystkich czterech form przedstawia rysunek 18. Pudła składane z klapkami zewnętrznymi stykającymi się (rys. a) są najczęściej stosowaną formą opakowań tekturowych. Ich kształt jest zbliżony do prostokąta, a samo pudło ma cztery klapy tworzące wieko i cztery tworzące dno. Klapy zewnętrzne stykają się ze sobą na środku wieka i dna pudła. Pudła tego rodzaju wykonywane są najczęściej z jednego wykroju tektury, gdyż taka konstrukcja jest najmocniejsza, jednak w przypadku gdy pudło ma być tak duże, że nie starcza na jego wykrój arkusza tektury, wtedy można tworzyć pudła np. klejone z dwóch lub nawet z czterech wykrojów. 49 48 Ibidem, s. 123. 49 Z. Kulczycki, Opakowania z drewna i tektury. Warszawa 1969, s. 274. 19
Rys. 29. Przykład kodu EAN Rys. 30. Kody kreskowe dla Polski: EAN-8 (rys. a) i EAN-13 (rys. b) 5.3.8 Akcydensy opakowaniowe Zanim konsumenci zaczęli zwracać także uwagę na dodatki do opakowań, byli zainteresowani tylko samym produktem i nie przywiązywali wagi do akcydensów takich jak: banderole, etykiety, przywieszki czy naklejki. Początkowo akcydensy opakowaniowe używane były jako dodatek pomagający identyfikować produkt, ale z czasem zaczęły być elementem marketingu i znakiem rozpoznawczym produktu i producenta. Zaczął powstawać tzw. labeling, który jest sztuką stosowania najróżniejszych naklejek, zawieszek czy banderoli. 70 5.3.8.1 Etykiety Pierwsze etykiety były pisane ręcznie, używano ich głównie w farmacji i służyły do rozpoznawania produktów. Najczęściej wykonane były ze zwykłego kawałka papieru i przymocowywane do szyjek butelek za pomocą sznurka. Dzięki maszynom drukarskim produkcja etykiet znacznie się usprawniła. Od około 1730 roku były już powszechnie stosowane w handlu, a sprzedawcy zauważyli jak przyczyniają się do zwiększenia sprzedaży. Pierwsze barwne etykiety były jeszcze kolorowane ręcznie, ale od połowy XIX wieku dzięki rozwojowi druku kolorowego, nastąpiła zmiana ich wyglądu oraz znaczny wzrost ich produkcji. W tym czasie powstało wiele znanych etykiet np.: Campbell, czy Kellog s. Od roku 1906 na etykietach płatków John a Kellog zaczęło pojawiać się motto: Tylko oryginalne płatki sygnowane są tym podpisem. Ten tekst miał być gwarancją autentyczności produktu. 71 W 1898 roku, Joseph Campbell wprowadził na rynek zupy, sprzedawane w puszkach z charakterystyczną czerwono-białą etykietą. Poza walorami smakowymi właśnie ona miała wpływ na sukces produktu Campbella. Zresztą pierwotny projekt graficzny został zachowany do dziś. Wspomnieć należy także, że opakowanie z etykietą zupy Campbell zajęło ważne miejsce w sztuce XX wieku. W latach 60-ych stało się tematem przewodnim serii prac przedstawiciela pop artu Andy Warhola (1928 1987). Zdarza się i tak, że sami artyści projektują etykiety. Świetnym przykładem będzie tu wino Chateau Mouton Rothschild. Etykiety tego zacnego trunku projektowali między innymi: Salwador Dali (1958), Henry Moore (1964), Marc Chagall (1970), Pablo Picasso (1973) czy wyżej wspomniany Andy Warhol (1975). Ciekawostką jest, iż wszystkie były tworzone w formacie 42x100 mm. Tylko Pablo Picasso, jako jedyny stworzył akwarelę w formacie kwadratu, którą pozwolił wykorzystać dopiero po swej śmierci. 72 Najbardziej znanym przykładem ilustrującym powyższe rozważania będzie etykieta napoju, stworzonego przez pewnego farmaceutę z Atlanty. Dr John Pemberton, w 1886 roku opracował recepturę 30 70 Ibidem, s. 125. 71 J.Barszcz, op.cit., s. 3. 72 Ibidem, s. 5.
Coca Coli. Rok później inny aptekarz, Willi Venables zmieszał słodki syrop z wodą gazowaną i tak powstała znana do dziś Coca Cola. Gdy napój zaczęto przelewać do butelek, pojawiła się potrzeba zaprojektowania odpowiedniej etykiety. Podobno znany każdemu znak towarowy produktu, wymyślił księgowy Pembertona, nie zdając sobie sprawy, iż tworzy jeden z najsłynniejszych projektów graficznych XX wieku. 73 Gdy w połowie lat dwudziestych XX wieku pojawił się druk offsetowy, produkcja etykiet stała się o wiele tańsza i znacznie bardziej rozbudowana od strony plastycznej. Dziś etykieta często utożsamiana jest z produktem, stając się jego symbolem. Zaciekawia, przyciąga uwagę, ale także informuje o składzie artykułu, sposobie użytkowania i terminie przydatności. 74 Etykiety umieszczane są zazwyczaj na zewnątrz opakowania. Trzeba zadbać aby były dobrze wydrukowane, posiadały intensywne kolory i właściwą ilość informacji. Miejsca niezadrukowane powinny być idealnie białe. Kształt i kolorystyka powinny pasować do ogólnego wizerunku opakowania. Ważne jest także, aby etykieta była niedroga w produkcji i stosowaniu. Głównymi materiałami, z których produkuje się etykiety są: papiery etykietowe jednostronnie powlekane, materiały samoprzylepne i papiery ekologiczne recyklingowe. Na zachodzie etykiety drukuje się najczęściej na wielokolorowych maszynach drukarskich, które mogą je lakierować i wycinać. W Polsce pokutuje jeszcze zazwyczaj używania jedno lub dwukolorowych maszyn drukarskich. 5.3.8.2 Etykiety jakościowe Znaki te informują klienta, iż produkt spełnia standardy bądź normy jakości. Najczęściej poziom jakości wyraża się przez umieszczenie numerów, liter czy znaków. Stosowanie etykiet jakościowych opiera się na założeniu, że występują pewne standardy, dzięki którym można klasyfikować produkty. 5.3.8.3 Etykiety opisowe Etykiety opisowe uniemożliwiają niewłaściwe zinterpretowanie przekazu. Zawierają informacje określające np. wielkość, jakość, rodzaj, gatunek itp.. Dzięki temu sam konsument może zdecydować czy produkt mu odpowiada pod względem wymienionych na etykiecie danych. Zaznaczyć trzeba, że dziś etykiety opisowe głównie oddziaływają na kupujących nazwą marki. W takim przypadku odwołują się do wcześniejszych doświadczeń z konkretnym znakiem firmowym. 75 5.3.8.4 Etykiety informacyjne Etykiety informacyjne zawierają dużo więcej informacji o produkcie niż jakościowe i opisowe. Dzięki nim można przekazywać informacje o sposobie użycia produktu, podając wskazówki dotyczące opcji wykorzystania go przez nabywcę. Etykiety takie mogą podawać instrukcje np. częstotliwości użytkowania, czy pouczać o sposobie czyszczenia produktu. Etykiety informacyjne mają niemałe znaczenie dla nabywców, ale tylko wtedy, gdy zawierają niezbędne informacje. Jeżeli dane zamieszczone na etykiecie są niedokładne bądź napisane są w niezrozumiałym języku, wtedy są dla konsumenta mało znaczące lub wręcz niepotrzebne i szkodliwe. Dziś metki wyrobów zawierają najczęściej cechy wszystkich trzech rodzajów etykiet, po to, by opakowanie mogło dawać klientom dużą ilość informacji. Szczególnie gdy produkty sprzedawane są w systemie samoobsługowym. 76 73 Ibidem, s. 3. 74 M. Cichoń, op.cit., s. 126. 75 C. F. Hales, op.cit., s. 133. 76 Ibidem, s. 134. Rys. 31. Etykieta dołączana do obuwia 31