CZĘŚĆ II. Pod redakcją Ryszarda Patera

CZĘŚĆ II Pod redakcją Ryszarda Patera 1

2

Spis treści części II: 1. Przemysł, usługi... 4 2. Partie i organizacje... 50 3. Kultura..... 77 4. Oświata....129 5. Kościoły, religie.... 154 6. Sport....191 7. Służba zdrowia... 219 3

1. Przemysł, usługi Dzięki zbudowaniu linii kolejowej Warszawa-Lida i Białystok-Białowieża Hajnówka zaczęła nabierać znaczenia jako węzeł kolejowy zarówno do przewozu ludzi i towarów w postaci surowców drzewnych, owoców leśnych, skór futerkowej zwierzyny łownej. W 1903 r. zbudowano szosę z Bielska Podlaskiego do Białowieży, która przebiegała przez Hajnówkę. W czasie I wojny światowej, w 1915 r. Puszczę Białowieską zajęli Niemcy i przystąpili do jej eksploatacji. Zbudowali w Hajnówce dwa tartaki, fabrykę suchej destylacji drewna, węzeł leśnych kolejek waskotorowych, warsztaty naprawcze, a w lesie około 90 km torów kolejowych służących do transportu drewna z Puszczy Białowieskiej. Władze polskie przejęły Hajnówkę w 1919 r. Zakłady przemysłowe stanowiły własność państwową i były wydzierżawione, tylko fabryka Terebenthen przeszła w ręce prywatne. Przez kilka lat Puszczę, kolejki i tartaki w Hajnówce dzierżawiła firma angielska The Century European Timber Corporation. Napływała do Hajnówki fala ludności z różnych stron Polski. Ponadto została tu rozwiązana białoruska dywizja gen. Bułak- Bałachowicza, której żołnierze osiedli w Hajnówce i Białowieży. Utworzył się swoisty konglomerat gwarowy i kulturowy, w którym Polacy stanowili około 70% ludności. W dziedzinie gospodarczej dominowały cztery zakłady przemysłowe: Fabryka Chemiczna, Zarząd Kolei Leśnych, Terebenthen i Zakłady Drzewne Lasów Państwowych, które zostały rozbudowane, nowocześnie zorganizowane i zmechanizowane tak, że w roku 1938 były największym zakładem przemysłowym i zatrudniały 1521 osób. Łącznie w zakładach przemysłowych Hajnówki pracowało 1947 osób. Hajnówka była drugim co do wielkości ośrodkiem przemysłowym w województwie. Rozwijało się rzemiosło. Druga wojna światowa i okupacja zahamowały rozwój osady. Zniszczeniu uległy zakłady produkcyjne, część miasta, stacja i tory kolejowe. Po wojnie odbudowano zniszczone zakłady, przebudowano większość ulic, postawiono osiem szkół, cztery kościoły różnych wyznań, dom kultury, dwa szpitale, przychodnię rejonową, stację uzdatniania wody, basen pływacki, a także wprowadzono komunikację miejską. Zmniejszona podaż drewna z Puszczy Białowieskiej w latach 80. wpłynęła na upadek zakładów przemysłowych. Po 1989 r. zaczęły powstawać firmy prywatne związane głównie z przeróbką drewna. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Podlaski Oddział Regionalny Biuro Powiatowe w Hajnówce zajmuje się wspieraniem rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. ARiMR Hajnówka współpracuje z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a jednocześnie podlega nadzorowi Ministerstwa Finansów w zakresie gospodarowania środkami publicznymi. Beneficjentami działań realizowanych przez ARiMR Hajnówka są m.in. rolnicy, 4

mieszkańcy wsi, samorządy lokalne, przedsiębiorcy, a także podmioty sektora rybackiego. W latach 2007-2013 ARiMR Hajnówka będzie wdrażała instrumenty pomocy finansowane przez Europejski Fundusz Rolnej Gwarancji, Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejski Fundusz Rybacki. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR) - powstała w 1994 r. powołana Ustawą z dnia 29 grudnia 1993 r. o utworzeniu Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (Dz. U. z 1994 r. Nr 1, poz. 2) w celu wspierania rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Obecnie działa na podstawie Ustawy z dnia 9 maja 2008 r. o Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (Dz. U. z 2008 r. Nr 98, poz. 634). W Hajnówce Biuro Powiatowe ARiMR od początku tworzył Mikołaj Janowski zajmujący stanowisko kierownika. Arino House początki firmy sięgają 1954 roku, kiedy to Mikołaj Nikonczuk kontynuując tradycje rodzinne, rozpoczął działalność w zakresie usług stolarsko-ciesielskich. 20 lat później jego syn, również Mikołaj, założył zakład stolarki budowlanej i wykończeniowej. Od lat osiemdziesiątych firma rozpoczęła produkcję mebli. Jako jedna z pierwszych zajęła się wdrażaniem aranżacji kuchennych wykonywanych na indywidualne zamówienie. W ofercie pojawiły się awangardowe podówczas rozwiązania, jak np. rogowe szafki, czy grube blaty. Za wprowadzanie innowacji była odpowiedzialna żona Pana Mikołaja - Nina Nikonczuk. Wiele z jej ówczesnych pomysłów znalazło trwałe zastosowanie w później projektowanych standardach mebli kuchennych. W 1993 roku firma zyskała nazwę: Fabryka Mebli Nikom Mikołaj Nikonczuk. Marka Nikom szybko stała się rozpoznawalnym producentem mebli wykonywanych na indywidualne zamówienie. W wyniku dynamicznego rozwoju rynku oraz koniecznej restrukturyzacji firmy, w roku 2004 powstała nowa marka - Arino House, łącząca bogate doświadczenia wieloletniej działalności z innowacyjnym podejściem odpowiadającym rynkowym wyzwaniom. Główna siedziba i fabryka mieści się w Hajnówce w dzielnicy Judzianka. Firma prowadzi sprzedaż na terenie kraju w salonach własnych oraz poprzez sieć kontrahentów. Bar U Wołodzi - Najsłynniejszy polski lokal używający symboli komunizmu powstał w 1990 r. Jego właściciel Wojciech Rynarzewski zgromadził tam pokaźną kolekcję pamiątek po czasach komunizmu. Organizował w nim happeningi i spotkania z młodzieżą. Lokal mieścił się w niepozornym czy wręcz obskurnym baraku przy hajnowskim targowisku. Bar,,U Wołodzi i jego właściciel zostali opisani w kilkunastu zagranicznych przewodnikach: szwedzkich, angielskich, niemieckich, francuskich. Filmy o lokalu wyświetlane były w stacjach telewizyjnych Japonii i USA. Była tam Maryla Rodowicz, 5

Izabela Skorupko, poseł KPN Krzysztof Król, premier Włodzimierz Cimoszewicz a nawet dyrektorka paryskiego Luwru. Główną atrakcją lokalu były improwizowane napady na turystów. Relację z napadu nagraną przez Andrzeja Petelskiego z TV Białystok z udziałem aktorów amatorów, nadano na kanale telewizji regionalnej w czasie turnieju miast Hajnówka Kurnik. Obecnie bar jest nieczynny. Biuro Projektów i Obsługi Inwestycji - BPiOI Sp. z o.o. powstała w 1966 r. wskutek przekształcenia Terenowego Zespołu Usług Projektowych w Hajnówce, który powstał przy Wydziale Budownictwa, Urbanistyki i Architektury Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Hajnówce. Siedziba ówczesnego TZUP mieściła się w budynku Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Hajnówce. TZUP powstał z założeniem wykonywania prac projektowych w zakresie projektowania budynków mieszkalnych, inwentarskich, stodół, gospodarczych wyłącznie na terenie powiatu hajnowskiego. Prowadzone było również rozpowszechnianie i sprzedaż typowych projektów wykonywanych przez Biuro Studiów i Projektów Budownictwa Wiejskiego w Krakowie oraz Biuro Projektów Budownictwa w Warszawie. Ilość opracowywanych projektów wykonywanych indywidualnie była znikoma w stosunku do sprzedaży i adaptacji projektów typowych realizowanych przez w/w biura, a przyczyną tego była niewystarczająca liczba projektantów w stosunku do panującego w owym czasie zapotrzebowania na usługi w zakresie budownictwa. Zatrudnienie na początku postanie TZUP było niewielkie ze względu na brak projektantów miejscowych. Podstawę zatrudnienia stanowili projektanci z miasta Białegostoku. Projektanci byli zatrudniani na umowy o dzieło. Zatrudnienie na pełny etat w 1970 r. wynosiło 6 osób, w którego skład wchodził: kierownik jednostki, główna księgowa, kasjer oraz trzech techników. Kierownikiem jednostki od chwili jej powstania był Tadeusz Pastuszak. Zadania techników budownictwa wiejskiego polegały na doradztwie fachowym budującym w poszczególnych gminach oraz wsiach. W 1975 roku zostały zlikwidowane Prezydia Powiatowej Rady Narodowej i TZUP został przekazany pod Wojewódzki Zarząd Inwestycji Rolniczych w Białymstoku. Zakres opracowań wykonywanej dokumentacji projektowej zwiększył się o realizację projektów dla jednostek uspołecznionych rolnych jak Spółdzielnie Produkcyjne oraz Spółdzielnie Kółek Rolniczych z terenu byłego już powiatu. Wydawanie pozwoleń na budowę i sprawy związane z informacjami inwestycjach przeszły pod kompetencję samorządów gminnych. Zaistniała zmiana podniosła rangę TZUP, albowiem otrzymywał od WZIR w Białymstoku najnowsze materiały do projektowania jak: katalogi projektów typowych, normy budowlane, informacje najnowsze w zakresie budownictwa, jak również przeprowadzano szkolenia pracowników biura. Organizowano również w tym czasie konkursy jak Dom Moich Marzeń na najlepszy projekt 6

budynku mieszkalnego oraz Złota Wiecha na najlepszy budynek inwentarski. Budynki konkursowe nagradzane były z dotacji PZU. Wielkość opracowań w latach 1970-80 wynosiła około 1000 projektów rocznie. Ilość projektantów w tym czasie wynosiła około 40 osób (inżynierów i techników w większości z terenu byłego powiatu, zatrudnianych na umowy o dzieło) oraz 6 osób zatrudnionych na pełny etat. Wśród projektantów wyróżniali się: inż. Michał Roszko, tech. Włodzimierz Wołkowycki, tech. Konstanty Patejuk, tech. Tadeusz Mróz, tech. Aleksander Łuksza. W roku 1986 TZUP został przekazany pod nadzór Naczelnika Miasta Hajnówka. Zakres zadań statutowych pozostał bez zmian. Kierownikiem firmy pozostał Tadeusz Pastuszak, a po odejściu na emeryturę w 1990 roku, ówczesnego Burmistrz na to stanowisko powołał Konstantego Patejuka. Ze względu na braki zleceń projektowych, które rozpoczęły się w latach dziewięćdziesiątych, biuro zostało uszczuplone i zmniejszono zatrudnienie do 2 osób (kierownik i główna księgowa). Dnia 01.04.2000 roku TZUP został przekształcony w Biuro Projektów i Obsługi Inwestycji Spółkę z o. o., która działa do dnia dzisiejszego. Spółka zatrudnia 3 osoby na pełen etat oraz około 40-stu projektantów (na umowy cywilne) z różnych branż. W ramach swojej działalności spółka wykonuje działalność związaną z budownictwem w zakresie projektowania oraz nadzorowania inwestycji z branży architektonicznej, konstrukcyjno budowlanej, sanitarnej, elektrycznej, drogowej, telekomunikacyjnej. Również projekty budynków mieszkalnych, gospodarczych, inwentarskich, użyteczności publicznej, innych budynków i budowli, instalacji i sieci sanitarnych, elektrycznych, drogowych, telekomunikacyjnych, ekspertyzy techniczne, projekty technologiczne, kosztorysy, specyfikacje techniczne wykonania i odbioru robót, świadectwa charakterystyk energetycznych. BPIO Sp. z o.o. prowadzi również działalność w zakresie kształcenia, co pomaga młodym ludziom z powiatu hajnowskiego wdrożyć się w tej branży oraz zdobyć niezbędne doświadczenie. Od dnia 14 czerwca 2010 roku Biurem Projektów i Obsługi Inwestycji kieruje Józef Popiel. Budowlana Spółdzielnia Pracy "Czyn" - powstała w 1963 r. jako WZGS "SCh" Zakład Inwestycji i Budownictwa w Hajnówce. Założycielami byli pracownicy PZGS i GS. Wykonywała kompleksowe roboty budowlane i produkowała materiały budowlane. Wybudowała biurowiec PZGS w Hajnówce, biura GS w Narwi, Kleszczelach, Hajnówce, Wytwórnię Wód Gazowanych w Kleszczelach, masarnię i Dom Książki w Białowieży. W 1969 r. wybudowała magazyn "Herbapolu" w Bielsku Podlaskim, restaurację w Białowieży. W 1970 roku zbudowała m.in.: magazyny w Łubinie Kościelnym, Wyszkach, Wytwórnię Wód Gazowanych w Hajnówce. Ogółem w 1970 roku zbudowała 75 obiektów w 7 powiatach. W 1972 r. zbudowała 47 obiektów, w tym budynek 7

GRN i Ośrodek Zdrowia w Dubiczach Cerkiewnych, zlewnię mleka w Szastałach, Szczytach i Wygonowie, budynek gospodarczy Technikum Rachunkowości Rolnej w Bielsku Podlaskim, hotele robotnicze OTK na stacjach Chryzanów, Więcków, Siemianówka, piekarnię w Bielsku Podlaskim, mieszalnię pasz w Mońkach, pawilon gastronomiczny w Czeremsze. W 1973 r. zbudowała punkty skupu żywca w Orli, Białowieży i Boćkach, budynki Zakładu Zieleni Miejskiej w Hajnówce oraz własny biurowiec, magazyny i warsztaty przy ul. Warszawskiej. Zatrudnionych było 161 osób w brygadach: budowlanej, instalacji elektrycznych, wodno-kanalizacyjnej i centralnego ogrzewania. W 1974 r. wykonała chatę puszczańską koło Białegostoku, punkt skupu żywca w Bielsku Podlaskim, laboratorium i magazyn PZGS w Hajnówce, hotel w Bondarach, magazyn w Białowieży i Dubiczach Cerkiewnych, sklep w Kleszczelach, Wytwórnię Wód Gazowanych w Narewce. W 1975 r. Spółdzielnia zbudowała pawilony handlowe w Dąbrowie Białostockiej i Bielsku Podlaskim, mieszalnię pasz w Hajnówce, magazyn Centrali Nasiennej w Hajnówce, Ośrodek Zdrowia w Łosince, Wytwórnię Wód Gazowanych w Bielsku Podlaskim. W 1976 r. zbudowano: kotłownię dla PZGS w Hajnówce, masarnię w Kleszczelach i Ośrodek Zdrowia w Lewkowie. W 1977 r. oddano do użytku Ośrodek Zdrowia w Białowieży, masarnię w Orli, zajazd turystyczny w Czarnej Białostockiej, pawilon handlowy i restaurację w Wyszkach, mieszalnię pasz w Widowie. W 1978 r. zbudowano restaurację w Narewce i piekarnię w Nurcu., a w 1979 r. restaurację w Drohiczynie, hotel w Bondarach. Spółdzielnia przemianowana została na Oddział Budowlano-Montażowy. W 1985 r. Oddział zatrudniał 130 osób. Na wielu budowach zatrudniani byli więźniowie z miejscowego zakładu karnego. Rozwiązana w 1997 r. Dyrektorem Oddziału od 1971 r. był Jerzy Kendyś. Cech Rzemiosł Różnych w Hajnówce został powołany zarządzeniem Wydziału Przemysłu Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku dnia 28.10.1965 r. Działalność swoją rozpoczął w dniu 13.04.1966 r. w wynajętym pomieszczeniu na ul. Waryńskiego 40 w Hajnówce. W dniu 17.10.1974 r. postanowieniem Państwowego Biura Notarialnego w Bielsku Podlaskim członkowie Cechu w Hajnówce nabyli nieruchomość przy ul. M. Buczka obecnie Ks. I. Wierobieja nr 21. Cech jest społeczno-zawodową organizacją rzemiosła zrzeszająca na zasadza dobrowolności członków niżej wyszczególnionych branż. Cech posiada osobowość prawną. Działalność swoją prowadzi na podstawie ustawy o rzemiośle z dnia 22.03.1989 r. i jest wpisany do Rejestru Sądowego w Białymstoku. Cech jest członkiem Izby Rzemieślniczej i Przedsiębiorczości w Białymstoku. Działalność swoją prowadzi zgodnie ze Statutem Cechu uchwalonym na Walnym Zgromadzeniu członków. 8

Ciepłownia "Rindipol" - Jest to oddział spółki Rindipol, z udziałem kapitału zagranicznego, z siedzibą zarządu w Chojnicach, która w maju 2005 r. roku dokonała zakupu ciepłowni od przedsiębiorstwa Furnel S.A (grupa Forte). W skład ciepłowni wchodziły zarówno kotły miałowe, jak i na biomasę. Ciepłownia ta została przejęta w bardzo złym stanie technicznym, a niektóre kotły zainstalowane były w 1909 r. Niezwłocznie po zakupie przystąpiono do opracowywania koncepcji modernizacji ciepłowni. Pod koniec 2005 r. ruszyły prace związane z realizacją I etapu inwestycji. Zainstalowano rezerwowoszczytowe koty olejowe, które mają zapewnić bezpieczeństwo energetyczne mieszkańców Hajnówki. Oprócz nich Rindipol posiada w ciepłowni dwa kotły olejowe i dwa parowe wodnorurkowe o łącznej mocy cieplnej około 50 megawatów. Około 70% produkowanej energii cieplnej przeznacza się na ogrzewanie miasta, a pozostałe ciepło na ogrzewanie Fabryki Mebli "Forte". Zatrudnienie wynosi około 30 pracowników. W Hajnówce spółkę Rindipol reprezentuje Bogdan Szota - Prokurent - Kierownik Ciepłowni w Hajnówce. Fabryka Chemiczna - rozpoczęła działalność w 1917 roku. Fabrykę budowała niemiecka firma Scharing pod kierunkiem inżyniera Zeissa. Przy budowie fabryki i sieci kolejki wąskotorowej na terenie obecnej Hajnówki zatrudnionych było 1200 żołnierzy niemieckich i 3000 jeńców rosyjskich i francuskich dla których wybudowano baraki rozlokowane w kilku punktach osady. Wybudowano 4 retortownie przeznaczone do zwęglania drzewa liściastego (grabu, brzozy, dębu i olchy). Ustawiono je w układzie krzyżowym: południowo-wschodnia (AB), południowo-zachodnia (CD), północnowschodnia (EF) oraz północno-zachodnia (GH). Wszystkie retortownie miały po dwa niezależne bloki murowane z gniazdami (otworami na retortę) po 18 retort w każdym. Łącznie było 144 gniazda retortowe, do których wstawiano, a po zakończeniu procesu wystawiano, metalowe retory załadowane drewnem. Ładowność każdej retorty wynosiła 5,25 metra przestrzennego. Wszystkie retortownie miały swoją aparaturę do skraplania parowo-gazowych produktów rozkładu drewna. Bloki retortowe były wyposażone w suwnice mostowe, usytuowane na konstrukcji nośnej, wykonanej z bali drewnianych. Proces suchej destylacji drewna przebiegał w następujący sposób każdą stalową retortę po załadowaniu drewnem szczelnie zamykano, wstawiano do gniazd i ogrzewano od spodu w specjalnym palenisku bez dostępu powietrza i po kilku godzinach retortę wyjmowano, opróżniano z węgla drzewnego, a na jej miejsce nad palenisko wędrowała następna retorta. Do ogrzewania retort wykorzystywano węgiel kamienny, węgiel drzewny lub powstające w trakcie destylacji palne gazy (tzw. holzgaz). Wybudowano również instalacje do przerobu produktów ciekłych. Uzupełniającymi działami była kotłownia wyposażona w dwa kotły parowe typu Babcok-Vilcox, siłownia, warsztaty mechaniczne i elektryczne, stacja pomp do 9

obiegu wody. Wodę pompowano z rzeki Leśnej, ze specjalnie zbudowanego basenu niedaleko mostu na ulicy Batorego. Wykorzystana woda była odprowadzana do niewielkiego zbiornika w okolicy dzisiejszej ulicy Chopina, skąd wąskim rowem spływała do drugiego basenu służącego do wyrównania temperatury, następnie spuszczano ją do rzeki Leśnej. Wybudowano również wewnętrzną sieć transportową wąsko- i szerokotorową z bocznicą. W fabryce było zatrudnionych ponad tysiąc osób. Przerabiano wówczas 700 mp. drewna na dobę (około 230 000 mp. rocznie), pozyskując w tym czasie około 80 t węgla drzewnego. Fabryka pracowała zaledwie rok. Niemcy na mocy Traktatu Ryskiego musieli opuścić Hajnówkę pozostawiając po sobie zakład z kompletnym wyposażeniem lecz bez dokumentacji zakładu, obsługi i specjalistów od nadzoru W 1920 r. decyzją Rządu Tymczasowego Fabryka została upaństwowiona. Fabrykę chemiczną wydzierżawiła w 1921 r. firma pod nazwą Fabryka - Spółka Akcyjna w Hajnówce". Zatrudniano 240 robotników. Pierwotnego poziomu przerobu drewna nigdy nie osiągnięto. Zlikwidowano retortownię EF (teren obecnych warsztatów mechanicznych), pracowały z przerwami retortownie AB i CD. Retortownia GH wykorzystywana była bardzo rzadko. W roku 1926 fabrykę przejęła "Spółka Akcyjna Grodzisk". Powstał w fabryce oddział straży pożarnej. W latach 1929-30 wybudowano wytwórnię kwasu octowego, studnię głębinową o zdolności 80 m3 /h, uruchomiono oddział rektyfikacji, zmodernizowano kondensację, siłownię i kotłownię. Pracowała maszyna parowa, silnik spalinowy angielskiej firmy Crossley, o mocy 335 KM. Silnik ten napędzany był odpadowymi gazami palnymi, powstającymi w procesie zwęglania drewna (tzw. gazy niekondensujące). Wraz z turbozespołem Stal zabezpieczone było całkowicie zapotrzebowanie na energię elektryczną całej fabryki i przyległego osiedla. Wybudowano nowoczesny kocioł firmy Zieleniewski, z łuskowym rusztem wędrującym. W 1937 r. oddano do eksploatacji piec stojący do produkcji węgli aktywnych odbarwiających, w roku następnym dwa piece obrotowe do produkcji węgli aktywnych granulowanych. Dyrekcja duża wagę przywiązywała do spraw socjalnych. W 1937 roku ilość budynków mieszkalnych wyniosła 23 o łącznej powierzchni 4087 m2. W następnym roku zbudowano budynek dyrekcyjny oraz przedszkole. Warunki pracy w tej fabryce były trudne. Zarobki robotnika wynosiły przeciętnie 60-80 zł miesięcznie. Często ze względu na brak zbytu produktów fabryka zmniejszała produkcję, część robotników zwalniano. Szli oni wtedy po zapomogę do gminy w Łosince lub podejmowali akcje strajkowe. Pierwsza z nich odbyła się 2 września 1924 r. Rozpoczęła ona falę strajków w zakładach na terenie całej Puszczy Białowieskiej. W latach 1939-41 fabryka znajdowała się pod administracją sowiecką pod 10

nazwą Gajnowskij Chimiczeskij Kombinat. Wymieniono kierowniczy personel administracyjny. Dyrektorami byli Józef Troczyński, Duchowski, Lerner, Suczkow i Jureniew. W latach 1941-44 trwała okupacja niemiecka. Stanowiska administracyjne objęli Niemcy, natomiast miejscowi pracownicy stanowili kadrę techniczną i fizyczną. Fabryka nosiła nazwę Chemische Fabrik In Hajnówka a dyrektorem był Shtelcer. Niemcy utworzyli zawodową straż pożarną, która dawała mężczyznom pewne schronienie. W 1944 r. niespodziewany i szybki atak 65. armii gen. P. Batowa uniemożliwił okupantom wysadzenie w powietrze i zniszczenie Fabryki Chemicznej w Hajnówce. Niemcy do ostatniej chwili rozmontowywali i wywozili maszyny oraz urządzenia, zwłaszcza wykonane z metali kolorowych. Tego, czego nie mogli zabrać, niszczyli młotami. Robotnicy z narażeniem własnego życia zdołali jednak ukryć część urządzeń. Zdawało się więc, że fabryka zostanie ocalona. Tymczasem stało się inaczej. Od pocisków artylerii hitlerowskiej zapaliły się budynki. Wszyscy robotnicy, znajdujący się na miejscu, stanęli do ratowania fabryki. Mimo ofiarności i poświęcenia, ogień strawił jednak niemal pół zakładu (retortownię, octownię, klejownię, magazyny). Szkody wyrządzone przez hitlerowców były bardzo dotkliwe. Po wyzwoleniu Hajnówki fabryką kierowała administracja sowiecka. Przystąpiono do odbudowy i uruchomienia zakładu. Kilku pracowników zakładu otrzymało pełnomocnictwo do znalezienia i sprowadzenia zagrabionego przez Niemców mienia fabryki: Marian Stachniewicz, Witold Chmielewski Konstanty Hryniewicki, Ryszard Maglewski - udali się do Siedlec. Okazało się bowiem, że na tutejszym dworcu znajdowało się osiem wagonów załadowanych maszynami, pochodzącymi z Fabryki Chemicznej. Wkrótce też przybyła do Siedlec większa grupa robotników. Niełatwa to była misja. Tory kolejowe były zerwane, brakowało transportu samochodowego. Robotnicy nie zrażali się trudnościami. Za pomocą środków transportowych, użyczonych przez armię radziecką, przewieźli maszyny do Hajnówki. W tym też czasie w zakładzie trwały prace remontowe. Robotnicy wykonali z drutu 600 kg gwoździ i naprawili podziurawione dachy. Inna grupa zalutowała 111 dziur w zbiorniku wieży ciśnień. Pracowano również przy uruchomieniu warsztatów mechanicznych, pompy, wieży ciśnień, maszyny parowej, turbiny parowej i retortowni. Ludzie pracowali dniem i nocą prawie za darmo (najczęściej tylko za kawałek chleba). Nie szczędzili sił i trudu. W końcu sierpnia 1944 r., dzięki dużemu wysiłkowi całej załogi, ruszyły pierwsze retortownie. Decydującą rolę w uruchomieniu produkcji fabryki odegrali: ówczesny dyrektor Józef Fabicki, kierownik produkcji Jan Filipczuk, Jan Belter, Tadeusz Przybysz, Konstanty Hryniewicki, Marian Stachniewicz, Witold Chmielewski, Leon Borkowski, Stefan Tkacz, Kazimierz Piasecki, Henryk Pyra i inni. Zatrudnionych było 207 robotników. 11

Dbano również o sprawy socjalne. W 1945 r. z inicjatywy Związku Walki Młodych powstała świetlica. W 1947 r. rozpoczęło pracę przedszkole o 3 oddziałach a w 1955 r. utworzono zespół pieśni i tańca. Po wojnie fabryka przyjęła nazwę: Zakłady Suchej Destylacji Drewna w Hajnówce. W 1952 r. zakład został zakwalifikowany do przemysłu kluczowego. Nastąpiła jego rozbudowa i modernizacja. Duży udział miał w tym Jarosław Dobrzański, związany z zakładem od 1940 r. Będąc kierownikiem laboratorium otrzymał w 1952 r. nagrodę państwową III stopnia za osiągnięcia w zakresie nowatorskiej produkcji węgli aktywowanych. Wkrótce awansował na kierownika kontroli technicznej zakładu. W tym czasie podjął studia 4-letnie studia zaoczne na wydziale chemicznym na Uniwersytecie Warszawskim. W listopadzie 1953 r. oddano do użytku nowy oddział węgli aktywowanych (WH) oraz magazyn. Po kilku miesiącach kierownikiem WH został Jarosław Dobrzański. W okresie odwilży politycznej w sierpniu 1956 roku Jarosław Dobrzański został powołany na stanowisko dyrektora naczelnego Zakładów Suchej Destylacji Drewna. Wówczas zakład był nie tylko wytwórcą dóbr materialnych, ale musiał też spełniać dodatkowo funkcje polityczno-społeczne. Nakładano więc na fabrykę rozmaite zadania inwestycyjne typu miastotwórczego (budowa bloków mieszkalnych na Osiedlu Millenium- 1953 r., ZDK Górnik II.1957 r., basenu kąpielowego-1959 r. i inne). Zobowiązywano do finansowego patronatu nad działalnością kulturalno-oświatową (Zespół Pieśni i Tańca, dziecięce Ognisko Baletowe, młodzieżowy klub Entuzjaści i inne). W 1958 r. rozpoczął produkcję dział suchej destylacji karpiny, w którym produkowano węgiel drzewny, terpentynę, oleje flotacyjne, smołę apteczną i preparat piro. W 1961 r. rozpoczęła pracę siłownia i kotłownia parowa o jednym kotle. W 1963 r. zbudowano dział węgli aktywnych, powstały 4 nowe piece obrotowe WH4. W 1964 r. w nowo wybudowanym budynku zorganizowano laboratorium badawcze, które zajmowało się wdrażaniem nowych technologii opracowywanych przez instytuty naukowe, ekonomiką wytwarzania węgli drzewnych i aktywnych, pracowało nad poprawą jakości produkowanych wyrobów i zwiększeniem ilości produkowanego węgla aktywnego. W tym czasie zakład zatrudniał 600 pracowników. W 1966 r. oddano do użytku warsztaty mechaniczne i linię przesyłową wysokiego napięcia, a w roku następnym rozpoczął pracę nowy dział - octownia, produkując techniczny kwas octowy. Nową retortę RG3 uruchomiono w 1968 roku - wytwarzała ona węgiel przemysłowy. Podstawowymi produktami zakładu były: węgle drzewne (generatorowy, granulowany, medyczny, odbarwiający, żarzony), alkohol metylowy, dziegieć, oleje drzewne, octan wapnia, rozpuszczalnik, smoła, terpentyna, stabilizator, pak i inne. Praca w zakładzie była ciągła, trzyzmianowa, szkodliwa dla zdrowia. Dymy, gazy i ciecze wydzielające się z zakładu, powodowały znaczne skażenie Hajnówki i 12

Puszczy Białowieskiej. Stopień mechanizacji prac ciężkich i pracochłonnych był niski. W zakładzie była bardzo duża płynność kadr. Około 70% robotników rekrutowało się z okolicznych wsi. Szli tam do pracy przeważnie ludzie o niskich kwalifikacjach. Warunki pracy powodowały trudności w naborze pracowników, zwłaszcza mężczyzn. W tej sytuacji wiele stanowisk obsługiwały kobiety, mimo przeciwwskazań lekarza. Powodowało to zwiększenie absencji chorobowej. Robotnicy pracowali pięć dni w tygodniu po osiem godzin dziennie. Zakład dowoził pracowników do pracy własnym autokarem. W 1975 r. przekazano do eksploatacji retortę o ruchu ciągłym Lambiotte'a. Fabryka dostarczała swoje produkty zakładom chemicznym w Kędzierzynie, Oświęcimiu, Płocku, Puławach, Tarchominie, Tarnowie. W 1977 r. zakład podlegał Zjednoczeniu Przemysłu Tartacznego i Wyrobów Drzewnych w pionie Ministerstwa Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego. Rocznie przerabiano ok. 108 tys. m3 drewna stosowego, w tym 70% grabu i 30% brzozy oraz około 1600 m3 karpiny. Dostawy surowca z terenu Puszczy Białowieskiej stanowiły 25%. Zakład zużywał rocznie 576 tys. ton wody, 16 tys. ton węgla kamiennego. Wydzielał 245 tys. ton ścieków przemysłowych i sanitarnych, 247 tys. ton ciężkich substancji szkodliwych, 5,6 tys. ton fenolu, 900 ton dwutlenku siarki, 2280 ton tlenku węgla, 2200 ton węglowodorów. Wszystkie ścieki odprowadzane były rowem ściekowym do rzeki Leśna, która stawała się martwa. Substancje gazowe były szkodliwe i uciążliwe dla mieszkańców i środowiska roślinnego. W 1980 roku zakład rozpoczął produkcję eksportową węgla generatorowego z drewna liściastego do Szwecji. W 1982 roku proces technologiczny produkcji węgli był zautomatyzowany, brak było zabezpieczeń przed substancjami szkodliwymi dla zdrowia. Społeczeństwo domagało się skutecznej modernizacji procesu produkcyjnego lub zamknięcia zakładu. Ale urządzenia były przestarzałe i próby modernizacji nie powiodły się. Zakład rozpoczął produkcję pochłaniaczy zapachów do lodówek oraz filtrów do oczyszczania wody pitnej. Zatrudnienie: 1945r. - 363, 1950-382, 1955-723, 1960-597, 1965-593, 1970-659, 1974-817, 1979-819, 1984-717. Zakład posiadał: ambulatorium lekarsko-dentystyczne, autobus, basen kąpielowy, bibliotekę zakładową, 6 bloków mieszkalnych, chór, domki wypoczynkowe, gazetę zakładową "Chemiczniak", izbę tradycji, koło zakładowe PTTK, komitet zakładowy PZPR, kiosk zakładowy, przedszkole, straż pożarną, stołówkę przyzakładową, teatr amatorski, tuczarnię trzody, zakładowy dom kultury, zespół muzyczny, żłobek. W 1984 r. wprowadzono zakładowy system wynagrodzeń, którego podstawą była płaca zasadnicza. O wzroście płac decydował wzrost produkcji głównych 13

asortymentów i zmniejszenie zatrudnienia. Próbowano zmienić strukturę zatrudnienia, komasowano funkcje. Wzrosła wydajność pracy, nastąpił spadek odpływu pracowników i spadek absencji o 30%. Płace wzrosły o 214%, a produkcja o 30% w ciągu roku. Nastąpiła poprawa ekonomiczno - finansowa zakładu. Dom kultury przekazano miastu. W 1985 r. rozpoczęto wydawanie gazety zakładowej "Chemiczniak". Malała produkcja suchej destylacji drewna, jako szkodliwej dla środowiska. Nastąpiło zmniejszenie produktów ciekłych przez ich spalanie. Prowadzono starania o uruchomienie produkcji furfurolu. Wszystko to jednak nie zadowalało załogi. W roku 1989 strajk robotników spowodował odejście ze stanowiska dyrektora zakładu i podniesienie wysokości płac. Zakład chylił się do upadłości, nastąpiła prywatyzacja. Dyrektorami Fabryki Chemicznej byli: Kos, Tupalski, Mazurkiewicz (1925-30), Witold Berezowski (1930-37), Bronisław Strzelecki (1937-39). Dyrektorami w latach 1939-41 byli: Józef Troczyński, Duchowski, Lerner, Suczkow, Jureniew. Dyrektorami ZSDD byli: Szewiakow (1944), Józef Fabicki (1944), Stanisław Siemaszko (1945-50), Aleksander Sady (1951-54), Stanisław Marcińczak (1954-56), Wołoszczak (1956), Jarosław Dobrzański (1956-71). Dyrektorami HPSDD byli: Lech Kamiński (1971-74), Władysław Otoka (1975-82), Witold Murawski (1982-89 i 1992-96), Jarosław Krowiranda (1989-92) Filia POM w Hajnówce powstała w 1967 r. przy ul. Targowej. Pierwszym kierownikiem był Czyżewski, następnie Sokołowski a ostatnim Michał Romaniuk. Zakład zatrudniał 18 osób. Jego głównym zadaniem były remonty ciągników i maszyn rolniczych. Rocznie przez hajnowski POM przewijało się około 1300 maszyn. W 1972 r. Filię zamknięto a jej miejsce zajęła Spółdzielnia Kółek Rolniczych, której kierownikiem został Zdzisław Miniakowski, a obecnie jest Orzechowski. Forte - w 2006 r. nastąpiło połączenia Spółki Furnel S.A. z Fabrykami Mebli Forte S.A., które przejęły cały majątek spółki akcyjnej "Furnel" z siedzibą w Hajnówce. Rejestracja połączenia przez sąd nastąpiła 29 września 2006 r. a w miejscu siedziby spółki utworzono Oddział "Forte". "Furnel" zatrudniał 750 osób w swojej głównej fabryce w Hajnówce. Jednak od 2007 r. zakład - podobnie jak cała branża meblarska przeżywała załamanie. Pogłębiła je jeszcze recesja w USA i spowolnienie gospodarcze krajów Unii Europejskiej. Nowo uruchomiona lakiernia była wykorzystywana tylko częściowo. Oddział w Hajnówce przyniósł swoim właścicielom 14 mln zł strat, w kolejnym roku straty tylko się pogłębiały o kolejne miliony. Ponieważ Zakład z Hajnówki ciągnął na dno Grupę Forte, dla ratowania firmy zarząd Forte zdecydował się zwolnić prawie połowę załogi (z 460 wówczas zatrudnionych). Mówiło się nawet o likwidacji zakładu. Ostatecznie w 2008 r. i na początku 2009 r. z pracą 14

pożegnało się ok. 130 osób. Po kilku miesiącach część zwolnionych ludzi mogła wrócić do pracy, gdy pojawiły się zlecenia na meble. Poza produkcją hajnowska fabryka zaczęła również dla całej Grupy Forte pakować podzespoły mebli. Rozpoczęły się też prace w tzw. centralnej rozdzielni okuć meblarskich. Były problemy ze zbyciem tych droższych mebli, bo najwięksi odbiorcy głównie z Niemiec sami podnosili się z recesji. Mało było klientów z kraju. Ale na szczęście pojawiły się zamówienia na tańsze wyroby dla Hiszpanów i dla Niemców. Furnel International Limited - w roku 1988 HPPD weszło w spółkę z angielską firmą Furnel International Limited. Spółka przejęła zakłady najbardziej ekonomicznie. Wydziały, które nie weszły do spółki, stanowiły odrębny zakład. W spółce zwolniono pracowników niewykwalifikowanych, niewydajnych, niezdyscyplinowanych. Zatrudnionym podniesiono płace. W rezultacie poprawiła się dyscyplina, zmniejszyła absencja, wzrosła dynamika eksportu i zysk. Odczuli to pracownicy, gdyż place wzrosły dwu-, trzykrotnie. Pracownicy innych zakładów z zazdrością słuchali opowieści o bajońskich zarobkach.- Do Furnelu trafiłem w 1991 roku. Moje pierwsze wynagrodzenie w tej firmie wyniosło dwa miliony 900 tys. zł, podczas gdy w poprzedniej pracy zarabiałem 700 tysięcy zł wspomina dawny pracownik zakładu. - Później, niestety, było coraz gorzej. Po trzech latach spółka zaczęła płacić podatki. Powoli, systematycznie doprowadzano zakład do upadłości powodując reakcję związków zawodowych. W roku 1992 wybuchł strajk załogi. Nowym dyrektorem Spółki został Jan Piskur. Mimo trudności Furnel starał się unowocześnić działalność. Utworzono nowy wydział płyt klejonych, Hiszpanie zbudowali kotłownię na odpady drzewne, zbudowano nową suszarnię sterowaną komputerowo. Po kilku latach rozkwitu nastąpił regres. Sytuację próbował naprawić Krzysztof Grodecki w latach 1994-97. Kiedy odszedł, Spółkę podzielono na trzy mniejsze-zakład Mebli (dyr. Wacław Jankowski), Zakład Przerobu Drewna (dyr. Anatoliusz Czerwonka) i Zakład Produkcji Pomocniczej (dyr. Anatol Żukowski) obejmujący warsztaty i kotłownię, żeby lepiej zarządzać. Ujawniły się rzeczywiste koszty działalności. Zakład był w słabej kondycji. Mówiono o jego upadku. I wtedy pojawił się wybawca, spółka "Forte" z Ostrowi Mazowieckie, specjalizująca się w produkcji mebli skrzyniowych i kuchennych. W 2000 r. nastąpił sojusz strategiczny spółki akcyjnej "Furnel" z siedzibą w Hajnówce z Grupą Kapitałową Fabryk Mebli "Forte"S.A. Olbrzymie zadłużenie i brak środków na bieżącą działalność groziły likwidacją zakładu. Jednak podpisane w tym samym roku porozumienie układowe z wierzycielami i wdrożenie programu naprawczego dało szansę na dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa. Wkrótce nowy prezes Wiktor Vaina zaczął "wielkie sprzątanie". Pozbył się "starych" dyrektorów, kierowników, postawił na młodych pracowników, 15

wysyłając starych fachowców na wcześniejsze zasiłki. Wydawało się, że nowi właściciele pokażą, jak powinno się nowocześnie pracować. Rok 2003 "Furnel" zakończył zyskiem netto przekraczającym 7 mln zł i przychodami ze sprzedaży przekraczającymi 105 mln zł. W roku 2004 przychody ze sprzedaży wzrosły o prawie 10%. Zwiększeniu uległ również zysk wypracowany przez przedsiębiorstwo, które zakończyło spłatę zobowiązań wynikających z zawartego układu. Nowym prezesem spółki został Ryszard Sebastian. W 2004 r. "Furnel" S.A. w Hajnówce został włączony do Grupy Kapitałowej Fabryk Mebli "Forte" S.A. Gryfskand Zakład Węgli Aktywnych "Gryfskand" w Hajnówce Hajnowskie Przedsiębiorstwo Produkcji Leśnej Las - Zakład powstał w 1946 roku pod nazwą Spółdzielnia Użytków Ubocznych "Las". Początkowo Spółdzielnia zajmowała się tylko pozyskiwaniem runa leśnego. Rozwój przedsiębiorstwa nastąpił po roku 1960. Rozszerzono działalność na powiaty Hajnówka, Bielsk Podlaski, Siemiatycze i część powiatu Wysokie Mazowieckie. W Hajnówce powstał dział spożywczy, dział dziczyzny bitej i w 1962 r. zakład drzewny. W Białowieży i Nurcu utworzono bazy pozyskiwania i utrwalania runa leśnego. W Brańsku zorganizowano bazę eksportową, bowiem w tym rejonie pozyskiwano najwięcej kurki i borówki czernicy. Zadaniem bazy było zorganizowanie punktów skupu, zaopatrzenie ich w sprzęt i opakowania, informowanie o warunkach skupu i cenach oraz odbiór skupionych płodów. Przedsiębiorstwo zajmowało się organizacją zbioru i skupu oraz przetwarzaniem runa leśnego, a także produkcją wyrobów ze słomy i drewna, w tym opakowania do wyrobów precyzyjnych. Założono własne pasieki, zorganizowano zakład wikliniarski w Kotłach, ośrodki skupu wyrobów ze słomy w Dubinach i Redutach oraz 95 punktów skupu runa leśnego. Dostawcami runa byli zbieracze związani z zakładem umowami i zbieracze bez umów. Zbierane grzyby, owoce i zioła dostarczano do punktów, skąd transportowano je do zakładu spożywczego w Hajnówce. Produkcja spożywcza zakładu polegała na przygotowaniu pulpy owoców i grzybów solonych. Przygotowanie kurki i opieńki na rynek wewnętrzny i na eksport odbywało się przez blanszowanie i zalanie solanką. Beczki plastikowe do przechowywania pulp lub solanek sprowadzano z Holandii, a beczki drewniane wyrabiano w zakładzie. Przy przetwarzaniu runa leśnego używane były kotły żeliwne, cedzaki i kosze wiklinowe. W 1964 roku przerobiono 221 ton grzybów, w tym grzybów solonych 40 ton. Punkt przerobowy w Hajnówce przerobił 80 ton grzybów i wyprodukował 18 ton pulpy z czernicy. W 1972 r. rozpoczęto produkcję wikliniarską. Surowca dostarczali plantatorzy. W 1974 r. zakład założył własne plantacje wikliny odmian "amerykanki" i "konopianki". "Amerykanka" służyła do produkcji legowisk dla psów i kotów, a konopianka, jako taśma zielona, do wyrobów ze 16

słomy. Słomę nabywano od rolników. Wyroby wikliniarskie przeznaczone. były w całości na eksport. Prócz tego wyrabiano z wikliny kosze do balonów szklanych i faszynę melioracyjną, talerze, kosze. Faszynę wyrabiano z podszytu leśnego, a faszynę eksportową wyłącznie z łozy. We współpracy z nadleśnictwami przygotowywano żerdzie iglaste i liściaste. Z żerdzi iglastych wyrabiano kołki melioracyjne a z żerdzi liściastych rozwory i rygle. Chałupnicy wyrabiali grabie, kosiska, miotły i obręcze leszczynowe. W 1977 r. oddział drzewny wyprodukował 120000 szt. futerałów. Zakład należał do najbardziej efektywnych ekonomicznie jednostek w mieście. Udział w produkcji eksportowej wynosił tu 60%. Zakład produkował: części drewniane do samochodów, deszczułki ołówkowe, dyszle, faszynę, futerały do wyrobów precyzyjnych, grabie drewniane, kołki melioracyjne, kosiska, kosze, krzesła, listwy do maszyn żniwnych, maty słomiane, miotły brzozowe, obręcze, rozwory, rygle, sita do chłodni, słupki, skrzynie, stolarkę budowlaną, stoły wiklinowe, transporterki. Eksportowano też dziczyznę, ślimaki winniczki, jagody czarne, jagody jarzębiny, kurkę świeżą i soloną, opieńki, miód, pulpę jagodową i truskawkową, zioła lecznicze. Odbiorcami wyrobów były: Anglia, Belgia, Dania, Francja, Holandia, Austria, Kanada, RFN, Szwajcaria, Szwecja, Włochy, USA, a w kraju FSO Warszawa, Fabryka Wyrobów Precyzyjnych w Warszawie i inne. W skupie dziczyzny przedsiębiorstwo współpracowało z kołem łowieckim w Hajnówce. Przedsiębiorstwo dostarczało myśliwym siatki do odławiania żywych zajęcy, kołki i skrzynki na zające oraz transport do przewiezienia naganiaczy. Odłowione zające przewożone były do przedsiębiorstwa, a następnie do Bazy Eksportowej w Warszawie. W 1977 roku zatrudnionych było 246 pracowników. Płaca była określona według zaszeregowania pracownika do jednej z 16 grup płacowych. Część pracowników pracowała w systemie akordowym. W 1980 roku zatrudnionych było 233 robotników i 34 pracowników administracji. Zwierzynę bitą dostarczano do zakładu w Białymstoku. W roku 1985 zatrudnienie wzrosło do 320 osób, w tym mężczyzn 229, (z wykształceniem wyższym 5 osób, w tym mężczyzn 4). W roku 1984 zakład został przeniesiony do nowo zbudowanego pomieszczenia w dzielnicy Judzianka. Znacznie polepszyły się warunki pracy. W 1986 roku zebrano 94 tony kurek, 2 tony maślaków, 700 kg podgrzybków i 180 ton opieniek. W następnych latach zakład chylił się ku upadkowi. Po roku 1990 przejęła go spółka, która pozostawiła tylko dział drzewny, a od 1997 r. syndyk. Kierownikami Hajnowskiego Przedsiębiorstwa Produkcji Leśnej "Las" byli: Bogdan Matczyński (1946-55), Czesław Jasiukiewicz (1955-71), Kazimierz Dębski (1971-74), Mikołaj Gawryluk (l974-88), Jerzy Lasota (1988-90). Hajnowskie Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego Zakłady Drzewne 17

Hajnowskie Przedsiębiorstwo Suchej Destylacji Drewna Chemiczna Fabryka Moderator Sp. z o.o. - Przed ponad trzydziestu laty inżynier Kazimierz Kubacki rozpoczął realizację swojej koncepcji wykorzystania odpadów drzewnych w celu pozyskiwania energii służącej ogrzewaniu domów i zakładów przemysłowych. W pierwszych latach koncentrował się na pracach koncepcyjno - projektowych i wdrażaniu systemów grzewczych, głównie na zamówienie zakładów przetwórstwa drzewnego. W roku 1981 powstał Zakład Ślusarski Energetyki Cieplnej, w którym inż. Kazimierz Kubacki rozpoczął produkcję kotła swego pomysłu, nazywając go "MODERATOR". Dzięki swym nowatorskim rozwiązaniom, bardzo konkurencyjnym wobec królujących wówczas na rynku nieefektywnych konstrukcji do spalania węgla, kocioł szybko odniósł ogromny sukces rynkowy. Wieloletnie doświadczenia i usprawnienia w konstrukcji kotła oraz zwiększone zamówienia zdecydowały o powstaniu w 1991 r. drugiego zakładu produkcji kotła Moderator. W końcu lat dziewięćdziesiątych oba zakłady zostały połączone i jako Zakłady Kotlarskie Mariusz Kubacki działały do roku 2001. Jesienią 2001 roku firma została przekształcona w MODERATOR Sp. z o.o. W ostatnich latach przedsiębiorstwo przeszło gruntowną przebudowę wprowadzając nowy park maszynowy, wdrażając nowoczesne metody zarządzania, budując sieć dystrybucji oraz wprowadzając nowe produkty - "Automatyczny Podajnik do Spalania Biomasy SMOK", "Automatyczne Zestawy do Spalania Biomasy", nowoczesne i ekonomiczne kotły na tzw. ekogroszek "Moderator-Eko" i modernizując typoszereg kotłów uniwersalnych Moderator : "Unica", "Unica Sensor","Unica Max" oraz nowość "Unica- Carbon" i "Unica-Vento". Produkty ze znakiem MODERATOR uzyskały wiele nagród na krajowych i zagranicznych targach oraz wystawach lecz najważniejszym potwierdzeniem jakości kotłów jest ich rosnąca sprzedaż. Roczna produkcja kotłów to około 4 tys. kotłów różnych typów i różnej mocy. Zatrudnienie w spółce wynosi około 90 pracowników. Neskop S. C. J.Kolp, A.Kolp, K.Kolp- Przedsiębiorstwo Produkcyjno- Handlowe "NESKOP" powstało w 1993 r. W początkowym okresie istnienia wiodącą produkcją były elementy konstrukcyjne stosowane w kopalniach węgla kamiennego. W roku 1997 rozpoczęto prace nad wprowadzeniem do produkcji kotłów centralnego ogrzewania z przeznaczeniem dla budownictwa jednorodzinnego. W następnych latach następuje dynamiczny rozwój tej gałęzi produkcji. Firma buduje rozległą sieć przedstawicieli handlowych na terenie całego kraju. Kotły centralnego ogrzewania typu "HAJNÓWKA" są wodnymi 18

niskotemperaturowymi kotłami grzewczymi o konstrukcji stalowej, przystosowane do spalania różnorodnych paliw stałych ze szczególnym uwzględnieniem odnawialnych paliw niskokalorycznych takich jak: trociny, drewno odpadowe. Kotły przeznaczone są jako źródło ciepła do ogrzewania domów jednorodzinnych, gospodarstw rolnych, budynków hodowlanych oraz budynków przemysłowych. Sprawność przy spalaniu paliw podstawowych w kotłach "Hajnówka" wynosi ponad 86%, co jest potwierdzone ekspertyzami Ośrodka Badawczo-Rozwojowego Gospodarki Energetycznej w Warszawie. Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska - Zakład Mleczarski w Hajnówce powstał w 1949 roku, jako niewielka filia Spółdzielni Mleczarskiej z Bielska Podlaskiego. Mieścił się w małym budynku przy ul. Waryńskiego, obecnej ul. Batorego tuż przy rzece Leśnej w miejscu dzisiejszego Zboru Babtystów. Jego zadaniem był skup mleka od okolicznych dostawców oraz pozyskiwanie śmietany, którą transportowano do dalszego przerobu, a mleko odtłuszczone zwracano rolnikom. Zakład początkowo posiadał 3 punkty skupu, w 1959 roku było już 20 punktów. W 1954 r. zakład przetwarzał 1 mln litrów mleka, a w 1956 r. 2 mln litrów. W roku 1959 rozpoczęto budowę nowego zakładu mleczarskiego z przewidywaną zdolnością przerobową 30 tysięcy litrów mleka dziennie. W 1962 roku zakład rozpoczął swą działalność pod nazwą Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej. OSM zatrudniała 157 osób. Dziennie skupowano 5 tys. litrów mleka, zaś w mieście rozprowadzano 900 litrów mleka, ok. 30 l śmietany, 90 l maślanki i 15 kg twarogu. OSM przetwarzała mleko dostarczane z powiatu hajnowskiego. W 1963 roku rozpoczęto budowę typowych zlewni mleka. W 1970 r. skupowano mleko z 17 zlewni. Zdolność przerobowa zakładu była mniejsza od możliwości nabycia mleka w powiecie. Produkowano masło, śmietanę, ser i mleko spożywcze. W 1972 roku rozpoczęto produkcję serków smakowych. Szybko okazało się, że zdolności przerobowe zakładu nie są wystarczające dla stale wzrastającej bazy surowcowej i to stało się motorem do dalszego rozwoju Spółdzielni. Stopniową modernizację i rozbudowę rozpoczęto w 1973 roku. Wtedy to wybudowano proszkownię mleka o dobowym przerobie 40 tysięcy litrów. W 1974 r. przystąpiono do rozbudowy i modernizacji zakładu. Zbudowano maszynownię chłodniczą, zaplecze techniczne, magazyn, stację "Trafo", sklep firmowy w mieście, rozbudowano proszkownię mleka i zakończono budowę oczyszczalni ścieków typu biologicznego o przepustowości ok. 670 m sześc. wody na dobę (234 tys. ton rocznie). Ścieki odprowadzane były do rzeki Leśna. Przepustowość oczyszczalni była za mała w stosunku do potrzeb, stąd słabo oczyszczone ścieki zatruwały środowisko przyrodnicze. Zakład posiadał 3 studnie głębinowe, zużywał 1000 m sześc. wody na dobę. W roku 1975 było 45 typowych zlewni mleka, 82 punkty skupu i 76 zbiorowych dostaw na koszt Spółdzielni. W szczytowych dostawach kupowano 100 tys. 19

litrów mleka dziennie. Spółdzielnia rozprowadzała dziennie 6000 l mleka, 500 l śmietany, 2000 l maślanki i ok. tony twarogu. W 1977 roku było 2282 dostawców, od których skupiono 36.023.000 l mleka. Udział w produkcji eksportowej wynosił 39%. Zakład posiadał następujące oddziały produkcyjne: odbioru mleka, wstępnego przerobu, masłownię, serownię, proszkownię i oddział galanterii mlecznej. OSM zajmowała obszar 29 ha. Zużywano rocznie k. 377 tys. ton wody i 5,2 tys. ton węgla. Zakład wydalał rocznie ok. 350 tys. ton ścieków technologicznych, przez co stanowił dużą uciążliwość dla środowiska przyrodniczego, zanieczyszczał rzekę Leśna ściekami nie oczyszczonymi. W latach 1988-1990 wybudowano nowy dział galanterii miejskiej z chłodnią na 100 ton masła, dział twarożkarni, a w 1996 roku oddano do użytku nowoczesną, zautomatyzowaną linię serów dojrzewających. Największy dzienny skup mleka odnotowano w latach 80-tych, kiedy to osiągnął on poziom około 200 tysięcy litrów. Obecnie zakład posiada nowoczesny park maszynowy. Nowo powstałe hale produkcyjne wyposażone są w najnowocześniejsze linie technologiczne mogące sprostać ogromnemu popytowi na mleczne produkty. Poprzez wdrożony System HACCP dostosowano w pełni produkcję do wymogów Unii Europejskiej. Obecnie spółdzielnia zatrudnia około 200 pracowników, z dużym udziałem kobiet. Wykaz osób pełniących funkcję dyrektora OSM: Stefan Chodakowski (1949-1956), Makary Demianowicz (1957-1962), Andrzej Pryzowicz (1962-1966), Michał Chmiel (1966-1968), Andrzej Pryzowicz (1968-2000), Wiera Pawluczuk (2000-nadal). Państwowy Ośrodek Maszynowy w Hajnówce powstał w kwietniu 1953 r. przy ul. Bocznej, gdzie znajdował się warsztat naprawczy i biuro. Maszyny były przechowywane na placu w miejscu dzisiejszego OSiR-u (wjazd na plac znajdował się od strony ronda). W 1959 r. rozpoczęto budowę POM-u przy ul. Targowej, lecz decyzją władz zakład przeniesiono do nowopowstałego POM-u w Narwi. W 1967 r. otwarto w tym miejscu Filię POM-u w Narwi. Kierownikami POM-u w Hajnówce byli: Mariański, Michał Chmiel, Zdzisław Miniakowski. Parkiet Hajnówka - jest firmą rodzinną Wasiluków ze Zwodzieckiego, od kilku pokoleń kultywującą tradycje przerobu i handlu drewnem. Powstała na bazie Hali Materiałów Podłogowych HPPD Hajnówka-jednego z czołowych producentów parkietów w Polsce. Przejmując hale, maszyny, suszarnie, przejęła również najlepszą kadrę wysoko wykwalifikowanych pracowników oraz wieloletnie tradycje i jakość. Produkowane są głównie deszczułki posadzkowe oraz lite deski podłogowe, na ogół dębowe i częściowo jesionowe. Deski podłogowe mogą być wykańczane lakierami lub olejami. Półfabrykaty do 20