Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej (FRA) MEMO / 20 października 2009 r. Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej: Sprawozdanie porównawcze na temat warunków mieszkaniowych Romów i Trawelerów w państwach członkowskich UE Władze tworzą getta, a potem skarżą się na problemy; jeśli jednak Romowie składają wnioski o lokale czynszowe, władze miejskie oferują im tylko mieszkania w getcie. 1 KLUCZOWE WYNIKI Dyskryminacja, nieznajomość prawa, zbyt nieliczne zgłoszenia problemów Doświadczenia Romów w odniesieniu do dyskryminacji w zakresie sytuacji mieszkaniowej w ciągu ostatnich pięciu lat różnią się znacznie w państwach członkowskich. 2 Przypadki dyskryminacji w sytuacji mieszkaniowej w ciągu ostatnich pięciu lat (w %) 3 EL 32 2 60 6 HU 21 51 28 CZ 20 68 12 PL 13 1 53 33 SK 11 61 28 RO 3 76 21 BG 12 66 32 Tak, z powodów etnicznych Tak, z innego powodu Nie Nie wiem / Nie stosuje się 1 Wywiad z romskim respondentem, 3.4.2009. FRA (2009): Case study: Living Together, Czech Republic [Studium przypadku: Żyć razem, Czechy] 2 Badanie UE na temat mniejszości i dyskryminacji (EU-MIDIS), FRA Badania na temat Romów prowadzono w 7 państwach członkowskich UE (BG, CS, EL, HU, PL, RO, SK). Zob. http://fra.europa.eu/eu-midis 3 podczas poszukiwania domu lub mieszkania celem wynajmu lub zakupu poprzez osoby zatrudnione w państwowej agencji mieszkaniowej, prywatnych właścicieli lub agencje. 1
Słaba znajomość prawa Świadomość istnienia prawa zakazującego dyskryminacji przy wynajmie lub kupnie mieszkania CZ 36 45 18 PL 33 28 25 HU 32 47 21 SK 28 48 24 BG 24 38 34 RO 24 35 34 EL 13 85 2 Razem 27 47 23 Tak, takie prawo istnieje Nie wiem / Nie mam zdania Nie, nie istnieje takie prawo Odmowa udzielenia odpowiedzi Tylko jedna czwarta (27%) wszystkich respondentów romskich wiedziała, że istnieją przepisy prawne zakazujące dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne w zakresie oferty mieszkaniowej. Zbyt nieliczne zgłoszenia przypadków dyskryminacji Mimo że wskaźniki dyskryminacji są wysokie, w latach 2000-2009 Romowie złożyli do organów ds. równości i biur rzeczników praw obywatelskich w całej Europie zaledwie 550 skarg związanych z sytuacją mieszkaniową. Badania pokazują, że tylko 11,5% Romów, którzy doświadczyli dyskryminacji w tym kontekście zgłasza takie zdarzenia właściwym podmiotom. 4 Powody niezgłoszenia przypadków dyskryminacji (w %) Nic by to nie dało 71 Brak pewności, w jaki sposób należy dokonać zgłoszenia 41 Obawa o konsekwencje 26 Przypadek nie był warty wzmianki Obawa przed zastraszaniem 16 20 4 FRA: badanie EU-MIDIS 2
Zdaniem Agencji Praw Podstawowych: Państwa członkowskie powinny zintensyfikować swoje działania mające na celu podnoszenie świadomości i rozpowszechnianie informacji dotyczących prawodawstwa antydyskryminacyjnego oraz możliwości dochodzenia roszczeń. Państwa członkowskie powinny zapewnić właściwym organom, np. ds. równości, odpowiednie zasoby do wypełniania swoich obowiązków. Dobra praktyka: egzekwowanie prawodawstwa antydyskryminacyjnego Krajowy Trybunał ds. Dyskryminacji Finlandii nałożył w styczniu 2008 r. warunkową grzywnę w wysokości 2 000 EUR na agencję nieruchomości w mieści Raahe. Agencja wyraziła zgodę na wynajęcie mieszkania Romowi tylko pod warunkiem, że służby socjalne Raahe zostaną gwarantem umowy najmu. Trybunał uznał, że taka procedura nie była procedurą standardową, stosowaną wobec członków większości społeczeństwa w podobnych sytuacjach. Stwierdził więc, że agencja potraktowała wnioskodawcę w sposób dyskryminujący ze względu na pochodzenie etniczne. 5 Złe warunki mieszkaniowe i segregacja w zakresie miejsc zamieszkania mają negatywny wpływ na wykształcenie, zatrudnienie i zdrowie. Choć sytuacja mieszkaniowa to tylko jeden z aspektów obecnej sytuacji Romów, nierówności w tym zakresie to jeden z najbardziej widocznych przejawów wykluczenia społecznego. Segregacja pod kątem miejsca zamieszkania determinuje inne aspekty życia, takie jak dostęp do wykształcenia, zatrudnienie, stan zdrowia czy usługi socjalne. Dzieci z rodzin romskich narażone na przymusowe eksmisje będą doświadczały poważnych trudności w szkole. Dzieci mieszkające na odseparowanych osiedlach z dużym prawdopodobieństwem będą uczęszczać do szkół stosujących segregację. Romowie żyjący w podzielonych społecznościach lub doświadczający niskiego standardu życia mają ograniczony dostęp do usług publicznych i sieci społecznych. Mieszkanie na oddzielonych terenach utrudnia znalezienie pracy i dotarcie do niej (np. ze względu na brak połączeń transportu publicznego lub niską ich jakość). Niski standard życia ma poważny wpływ na zdrowie, w szczególności kobiet i dzieci. Zdaniem Agencji Praw Podstawowych: 5 http://www.intermin.fi/intermin/hankkeet/sltk/home.nsf/pfbd/a85fdcad7e5d1774c22573da00 49%208F0?opendocument 3
Państwa członkowskie powinny dołożyć starań, by mieszkania dla Romów i Trawelerów były tanie, o odpowiednim poziomie i łatwo dostępne. Muszą one niezwłocznie zapewnić w osiedlach romskich i miejscach pobytu Trawelerów wodę pitną, prąd, wywóz śmieci, transport publiczny, drogi i inne elementy infrastruktury. Państwa członkowskie powinny umożliwić Romom i Trawelerom uczestnictwo w przygotowywaniu nowych planów mieszkaniowych, które ich dotyczą. Państwa członkowskie powinny zająć się strategiami i tendencjami w sferze publicznej i prywatnej które mogą przyczyniać się do wystąpienia segregacji rasowej na rynku nieruchomości. Państwa członkowskie powinny zapobiegać krajowym, regionalnym i lokalnym strategiom i inicjatywom mającym na celu osadzanie Romów w nieodpowiednich i niebezpiecznych miejscach oraz przenoszeniu lub spychaniu ich do takich miejsc ze względu na ich pochodzenie etniczne i uniemożliwiać takie praktyki. Komisja UE powinna powiązać wykorzystanie funduszy strukturalnych Unii Europejskiej z wdrożeniem zasady równości szans i planów desegregacji w mieszkalnictwie. Dobra praktyka: poprawa zatrudnienia dzięki integracji mieszkaniowej W ramach programu Instytutu na rzecz Poprawy Warunków Lokalowych i Integracji Społecznej (IRSI) władze Madrytu chcą zlikwidować slumsy przenosząc ich mieszkańców do zintegrowanych obiektów mieszkaniowych wynajętych od Instytutu. Program obejmuje pomoc na rzecz uczestniczących w nim rodzin w zakresie integracji społecznej. Od 1999 r. dzięki działalności Instytutu pracę znalazło ponad 5000 Romów. Regularny dochód zapewniony dzięki zatrudnieniu jest podstawą skutecznej integracji społecznej rodzin. 6 Konieczność powstrzymania przymusowych eksmisji Romów Romowie i Trawelerzy mieszkający w nieformalnych osiedlach nie mają zapewnionych praw własności i są szczególnie narażeni na przymusowe przesiedlenia. Zdarzają się przypadki masowych przymusowych eksmisji Romów, w tym osób regularnie płacących czynsz, z lokali komunalnych, eksmisji przeprowadzanych bez wcześniejszej zapowiedzi, eksmisji przeprowadzonych bez realnych konsultacji z zainteresowanymi wspólnotami, jak również eksmisji wiążących się z użyciem przemocy przez policję oraz zniszczeniem własności osobistej. W wielu przypadkach władze nie zapewniają lokali zastępczych ani właściwej rekompensaty za wywłaszczenie. Obserwuje się poważne braki w zakresie oficjalnych systematycznych danych odnoszących się do przymusowych eksmisji Romów i Trawelerów z nieformalnych osiedli. Zdaniem Agencji Praw Podstawowych: Państwa członkowskie powinny dołożyć wszelkich starań by w prawodawstwie jasno zdefiniowano procedury zgodnych z prawem eksmisji. 6 FRA (2009) Case Study: Improving Roma Housing and eliminating slums, Spain [Studium przypadku: Poprawa warunków mieszkaniowych Romów i likwidacja slumsów, Hiszpania] 4
Takie prawodawstwo musi spełniać międzynarodowe standardy praw człowieka w celu dokładnego kontrolowania okoliczności przeprowadzania eksmisji. W przypadku eksmisji zgodnych z prawem Romom należy zapewnić odpowiednie lokale zastępcze. Podejmowane środki powinny objąć prowadzenie konsultacji z zainteresowaną wspólnotą lub osobami, odpowiednio wczesne zawiadomienie, gwarancję racjonalnego przeprowadzania przesiedlenia, istnienie skutecznych środków odwoławczych, jak również zapewnienie zainteresowanym bezpłatnej lub taniej pomocy prawnej. Oferowane lokale zastępcze nie powinny doprowadzić do dalszej segregacji. 5
Dobra praktyka: poradnik na temat praw mieszkaniowych Romów 7 Europejskie Centrum Praw Romów (ERRC) 8 we współpracy z Centrum Praw Mieszkaniowych i Eksmisji (COHRE) 9 i Fundacją Milana Simecki (MSF) 10 przygotowało podręcznik dotyczący praw Romów związanych z mieszkalnictwem. Podręcznik zawiera informacje na temat różnych składników prawa do odpowiednich warunków mieszkaniowych, jak również praw gospodarczych i społecznych. Brak danych, brak mechanizmów monitorowania Brak danych segregowanych ze względu na pochodzenie etniczne, ograniczone zasoby finansowe, brak mechanizmów monitorowania / oceny wpływu i deficyt odpowiedzialności ze strony władz regionalnych i lokalnych to główne czynniki ograniczające rozwój inicjatyw i strategii związanych z warunkami mieszkaniowymi Romów i Trawelerów w całej Unii Europejskiej. Zdaniem Agencji Praw Podstawowych: Państwa członkowskie powinny stworzyć warunki do regularnego gromadzenia istotnych danych dzielonych pod względem etnicznym dotyczących sytuacji mieszkaniowej Romów i Trawelerów. Gromadzenie takich danych musi być obwarowane niezbędnymi ograniczeniami przewidzianymi m.in. w unijnej dyrektywie o ochronie danych osobowych. 11 Państwa członkowskie powinny zapewnić właściwe monitorowanie i ocenę wdrażania odpowiednich planów działań, tak by uzyskać użyteczne informacje zwrotne przydatne do prowadzenia działań następczych. Władzom lokalnym należy zapewnić wszelkie niezbędne zasoby i wyraźne instrukcje dotyczące ich roli w ramach krajowych programów działań w obszarze warunków mieszkaniowych Romów i Trawelerów. Komitet Regionów powinien zbadać możliwości ułatwienia wymiany dobrych praktyk i pokierowania dyskusją wśród swoich członków będących przedstawicielami władz lokalnych na tematy związane z sytuacją mieszkaniową Romów. Platforma europejska na rzecz integracji Romów powinna umieścić kwestie mieszkaniowe wśród priorytetów omawianych podczas nadchodzących posiedzeń w 2010 r. 7 http://www.errc.org/db/00/b1/m000000b1.doc 8 http://www.errc.org/ 9 http://www.cohre.org/ 10 http://www.nadaciamilanasimecku.sk/ 11 Dyrektywa 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 października 1995 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i swobodnego przepływu tych danych 6
Kontekst sprawozdania: W grudniu 2007 r. Komisja Europejska zwróciła się do agencji Praw Podstawowych Unii Europejskiej (FRA) z prośbą o przygotowanie sprawozdania porównawczego na temat sytuacji Romów i Trawelerów w Unii Europejskiej. W odpowiedzi na tę prośbę FRA, po konsultacji z odpowiednimi podmiotami, w tym Komisją Europejską i Radą Europy, postanowiła skoncentrować na sytuacji mieszkaniowej. Jednocześnie FRA rozpoczęła badanie na temat mniejszości i dyskryminacji (EU MIDIS). Pierwsze sprawozdanie na temat dyskryminacji Romów opublikowano w kwietniu 2009 r. (http://fra.europa.eu/eu-midis). Sprawozdanie dotyczące dyskryminacji w obszarze warunków mieszkaniowych jest prezentowane równocześnie z nowym sprawozdaniem FRA na temat warunków mieszkaniowych Romów. Kontekst informacji o Romach: Termin Romowie jest używany jako określenie zbiorowe obejmujące grupy ludzi o mniej więcej zbliżonych cechach kulturowych, mających wspólną historię marginalizacji w społeczeństwach europejskich, takie jak Roma, Sinti, Trawelerzy, Aszkali, Kale itp. 12 Dane o liczbie Romów w Unii Europejskiej są oparte na szacunkach, jako że brakuje danych na poziomie krajowym. Zgodnie z tymi danymi szacunkowymi w UE mieszka ok. 10 mln Romów. 13 Ze względu na ten brak oficjalnych danych FRA wzywa rządy do rozpoczęcia gromadzenia danych segregowanych, przy uwzględnieniu wrażliwość gromadzenia danych o grupach etnicznych. Kontekst właściwego prawodawstwa UE: Prawodawstwo zakazujące dyskryminacji: Romowie są w pełni objęci prawodawstwem unijnym zakazującym dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne w zatrudnieniu, systemie ochrony socjalnej i szkolnictwie, jak również w dostępie do dóbr i usług, w tym mieszkań. (Dyrektywa Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne, przyjęta w dniu 29 czerwca 2000 r., Dziennik Urzędowy L 180 z 19.7.2000, s. 0022 0026). Prawodawstwo to jest już wdrożone i obowiązuje w każdym państwie członkowskim. Prawodawstwo zakazujące wypowiedzi szerzących nienawiść i ataków przemocy: Unijna decyzja ramowa Rady w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawno-karnych (dokumenty Rady 16771/07, 16771/07 COR 4 i 16351/1/08) zakazuje nawoływania do przemocy lub nienawiści przeciwko grupie osób, którą definiuje się według rasy, koloru skóry, religii, pochodzenia albo przynależności narodowej lub etnicznej, lub przeciwko członkowi takiej grupy. Prawodawstwo to musi zostać przyjęte w państwach członkowskich do listopada 2010 r. 12 FRA jest świadoma stanu debaty dotyczącej używania terminu Romowie i nie jest jej intencją asymilacja kulturowa członków wymienionych grup lub innych grup do społeczności Romów. 13 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 23 stycznia 2008 r. w sprawie europejskiej strategii wobec Romów P6_TA(2008)0035, http://www.europarl.europa.eu/sides/getdoc.do?pubref=-//ep//text+ta+p6-ta-2008-0035+0+doc+xml+v0//en 7
Sprawozdania FRA są dostępne pod adresem: http://fra.europa.eu 14 W razie pytań prosimy o kontakt z Waltrud Heller z zespołu ds. mediów Agencji Praw Podstawowych: E-mail: media@fra.europa.eu Tel.: +43 1 58030-642 14 Wcześniejsze raporty FRA (EUMC) na temat mieszkalnictwa: Przełamywanie barier Kobiety romskie a dostęp do publicznej opieki zdrowotnej i Romowie w systemie edukacji publicznej, dostępne pod adresem: http://www.fra.europa.eu/ 8