CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ

I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D Y P O L S K I E J A K A D E M I I N A U K CHROŃMY PRZYRODĘ OJCZYSTĄ Dwumiesięcznik R. LX (60) - 2004 - Zeszyt 3 (Maj-Czerwiec) ORGAN PAŃSTWOWEJ RADY OCHRONY PRZYRODY Member of The World Conservation Union KRAKÓW

Redaktor naczelny: Zygmunt Sekretarz Redakcji: Agata Denisiuk Skoczylas Zespół redakcyjny: Zofia Alexandrowicz, Jerzy Fabijanowski, Róża Kaimierczakowa, Stefan Michalik, Henryk Okarma, Halina Piękoś-Mirkowa, Piotr Profus W Chrońmy Przyrodę Ojczystą" są publikowane oryginalne prace naukowe i artykuły przeglądowe z zakresu podstaw ochrony przyrody, podlegające recenzji. Zamieszcza się również artykuły popularnonaukowe, doniesienia i opinie dotyczące ochrony przyrody w Polsce i na świecie Adres Redakcji: 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VHI-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w "Zoological Record" (W. Brytania) Druk i oprawa: Wydawnictwo i Drukarnia Secesja" Kraków, ul. Sławkowska 17 Nakład: 1000 egz.

W Polsce stal się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą" (A. Wodziczko). TREŚĆ ZESZYTU TRZECIEGO ARTYKUŁY NAUKOWE Andrzej Kosior, Hanna Kuciel, Edward Walusiak: Tojad mocny Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. i oblatujące go trzmielowate (Bombini, Apidae) w Tatrzańskim Parku Narodowym 5 Anna Klasa, Andrzej Palaczyk: Ocena zagrożenia ostrożenia siedmiogrodzkiego Cirsium decussatum JANKA (Asteraceae) przez nasionnicę Terellia longicauda {Diptera; Tephńtidae) i inne owady 13 Józef Kiszka: Porosty Lichenes rezerwatu Wysokie Skałki w Małych Pieninach (Karpaty Zachodnie) 25 Anna Paluch, Piotr Profus: Status i rozmieszczenie salamandry plamistej Salamandra salamandra (Linnaeus, 1758) w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem populacji gatunku w Górach Bardzkich (Sudety Środkowe) 50 Robert W. Mysłajek, Sabina Nowak, Korneliusz Kurek: Fauna nietoperzy Kotliny Żywieckiej 79 ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE Zofia Alexandrowicz: Perspektywy rozwoju geoochrony w krajach Wspólnoty Europejskiej 87 3

WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA Ochrona roślin Krzysztof Spałek: Nowe stanowisko storczyka kukawki Orchis militaris na Śląsku Opolskim 101 Tomasz Skrzydłowski, Małgorzata Kot: Stanowisko storczyka drobnokwiatowego Orchis ustulata w Tatrzańskim Parku Narodowym 103 Katarzyna Sitarz-Makuch: Stanowisko lilii bulwkowatej Lilium bulbiferum L. na Szklanej Górze w Beskidzie Makowskim 105 Ochrona zwierząt Robert Kruszyk, Robert Zbroński: Pierwsze lęgi bielika Haliaeetus albicilla na Śląsku Cieszyńskim 108 Ignacy Kitowski, Maciej Pieńkosz: Godne ochrony zbiorowe noclegowisko błotniaka stawowego Circus aeruginosus w okolicach Zamościa (południowo-wschodnia Polska) 110 Recenzje Zygmunt Denisiuk: Polskie zabytki kultury i przyrody na liście światowego dziedzictwa UNESCO 114

ARTYKUŁY NAUKOWE ANDRZEJ KOSIOR, HANNA KUCIEL, EDWARD WALUSIAK Instytut Ochrony Przyrody PAN, 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 kosior@iop. krakow.pl, kuciel@op. krakow.pl, walusiak(g op. krakow.pl Tojad mocny Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. i oblatujące go trzmielowate (Bombini, Apidae) w Tatrzańskim Parku Narodowym Wstęp. Spośród wielu gatunków roślin kwiatowych, rosnących na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego, zasługuje na uwagę gatunek górski - tojad mocny Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. z rodziny jaskrowatych Ranunculaceae. Spotykany jest nad potokami, przy źródliskach, na brzegach lasów i zarośli, na polanach reglowych, halach górskich oraz na wilgotnych piargach. Kwitnie w drugiej połowie lipca i sierpniu dlatego zaliczany jest gatunków późnoletnich. Obserwowany był zarówno w pojedynczych okazach, mniejszych lub większych kępach, jak też w dużych płatach o powierzchni ok. 1 ha, m.in. na Hali Kondratowej. Jest gatunkiem o dużym geograficznym zasięgu. Rośnie on w górach środkowej i południowej Europy, w Skandynawii, na Uralu, w Himalajach, Ałtaju, Japonii, w arktycznej Azji oraz arktycznej Ameryce Północnej (Radwańska-Paryska 1953). W Polsce występuje on w Tatrach, a ponadto na Wznie- 5

sieniu Gubałowskim, Babiej Górze, Pilsku, w paśmie Wielkiej Raczy i na Baraniej Górze. Podlega on ścisłej ochronie gatunkowej, a jego liczne stanowiska znajdują się m. in. na obszarach chronionych w Tatrzańskim i Babiogórskim Parku Narodowym oraz w rezerwatach przyrody (np. Pod Rysianką, Pilsko). Ponadto jest on prawdopodobnie endemitem karpackim (Piękoś-Mirek, Mirek 2003), a także odznacza się właściwościami leczniczymi oraz trującymi. Mapę stanowisk tojadu mocnego na obszarze TPN, opracowaną przez Piękoś-Mirkową i Mirka (2003, msc), ilustruje ryc. 1. Uderzają w niej 2 szczególnie liczne skupiska stanowisk Aconitum firmum, mianowicie na terenach sąsiadujących z pasmem Czerwonych Wierchów oraz Morskiego Oka i Czarnego Stawu, zaś pozostałe stanowiska są mniej lub bardziej rozproszone na niemal całym obszarze TPN. Zarówno tojad mocny, jak i inne gatunki z rodzaju Aconitum, są zapylane wyłącznie przez trzmiele i trzmielce. Fakt ten potwierdzają wyniki badań różnych autorów, zarówno w Polsce (Kosior 1980, 1990, Kosior i in. 1999, Witkowski, Kosior 1996, Piękoś-Mirek, Mirek 2003) jak też w innych krajach Europy (Kosior 1992, Pekkarinen ja Teras 1977). Budowa morfologiczna kwiatu tojadu, mającego kształt hełmu o długości ok. 20 mm i w dodatku zamkniętego sprawia, że otworzyć go mogą i zarazem zapylić jedynie owady o znacznej wielkości i sile. Temu niełatwemu zadaniu mogą podołać faktycznie tylko owady trzmielowate. Teren i metoda badań. W latach 1982-1984 badano wpływ wypasu owiec na skład i zagęszczenie trzmieli na wybranych polanach reglowych TPN. Na marginesie tych badań prowadzono również obserwacje kwiatów tojadu mocnego oraz zapylających je owadów trzmielowatych na tych polanach (ryc. 2). W związku z tym, iż uzyskane wyniki były wyrywkowe i niepełne, przeprowadzono w III dekadzie sierpnia 2003 roku wielogodzinne badania owadów, odwiedzających kwiaty Aconitum firmum na obszarze - Dolina Kościeliska, pasmo Czerwonych Wierchów i Polana Kondratowa (por. ryc. 2). Wykazano, iż kwiaty tojadu mocnego były odwiedzane i zapylane wyłącznie przez gatunki Bombini. Ryc. 1. Stanowiska tojadu mocnego Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. w Tatrzańskim Parku Narodowym (wg Piekoś-Mirkowej i Mirka 2003, msc) - Stations of Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. in the Tatra National Park (according to Piękoś-Mirkowa and Mirek 2003, msc) 7

Celem poznania rzeczywistej roli trzmielowatych w zapylaniu kwiatów tojadu mocnego, przeprowadzono w dniach 22-23 sierpnia 2003 roku ocenę składu i zagęszczenia tych owadów na 8

Polanie Kondratowej. Oba te wskaźniki oceniano metodą przemarszów (Dylewska i in. 1970) przez płat Aconitwn firmum, w pasie o długości 200 m i szerokości 1 m. W trakcie przemarszu rejestrowano gatunki trzmielowatych oraz ich liczbę, przy czym badania te powtórzono aż 3-krotnie. Wyniki i podsumowanie. Stwierdzono występowanie łącznie 9 gatunków trzmielowatych, w tym 8 gatunków trzmieli i 1 gatunku trzmielca (tab. 1). Liczba gatunków na stanowiskach badawczych wahała się od 0 do 8 i była najwyższa na Polanie Kondratowej, zaś na pozostałych stanowiskach oscylowała w granicach 1-4 gatunków. W powyższej tabeli uderza brak trzmiela wysokogórskiego B. pyrenaeus Perez, 1876, który jest również gatunkiem dominującym na polanach i halach TPN, jednakże nie oblatywał on tojadu mocnego. W zgrupowaniu trzmielowatych oblatujących Aconitwn firmum na stanowiskach badawczych dominował natomiast Bombus wurfleini mastrucatus, który był wykazany na 7 stanowiskach. Z pozostałych gatunków na uwagę zasługuje jeszcze B. pratorum, obserwowany na 5 stanowiskach, zaś 6 kolejnych gatunków trzmieli i 1 gatunek trzmielca obserwowano tylko na 1 do 3 stanowisk badawczych. Ustalono listę gatunków Bombini oraz ich zagęszczenie na powierzchni 200 m. Wśród wykazanych trzmielowatych było 2 7 gatunków trzmieli i 1 gatunek trzmielca (por. tab. 1). Zagęszczenie średnie tych owadów/ 200 m wahało się od 50 2 do 61 osobników, przy czym zdecydowanie dominował tu Bombus wurfleini mastrucatus, znacznie mniej liczny był B. lucorum, a pozostałe gatunki występowały w liczbie od 1 do kilku osobników. Należy podkreślić, że zdecydowana większość osobników trzmieli zapylała kwiaty Aconitum firmum w sposób prawidłowy, natomiast niektóre osobniki Bombus wurfleini mastrucatus rabowały nektar z tych roślin. Zachowanie tych osobników polegało na tym, iż przegryzały one rurki kwiatowe tojadów u dołu i przez te otwory wysysały nektar, nie przyczyniając się do zapylenia tych kwiatów. Spośród wszystkich gatunków trzmieli, wykazanych na wybranych stanowiskach w TPN, 3 gatunki Bombini figurowały na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce (Banaszak 2002): 2 gatunki - B. s. soroeensis i B. subterraneus były narażone, a 1 gatunek - Bombus wurfleini mastrucatus miał dane niepełne. 9

Tab. 1. Trzmielowate Bombini oblatujące tojada mocnego Aconitum firmum na wybranych stanowiskach Tatrzańskiego Parku Narodowego w latach 1982-84 i 2003* - Bombini sp. individuals visiting Aconitum firmum in choosen localities of the Tatra National Park in the years 1982-84 and 2003* Status gatunku VU VU DD \ Gatunek - Species Stanowisko - Locality \. )mbus hortorum (L., 1761) >mbus lucorum (L., 1761) )mbus pascuorum (Scop., 1763) )mbuspratorum (L., 1761) >mbus s. soroeensis (Fabr., 1777) imbus subterraneus {L., 1758) mbus terrestńs (L., 1758) w mbus w. mastrucatus Serst., 1869 dthyrus sylvestris Lep., 1832 czba gatunków 1. Wielka Polana w Doi. Malej Łąki - 2. Niżnia Polana Kominiarska + + + 3 3. Polana Przysłop Miętusi + + + 3 4. Polana Rusinowa + 1 5. Polana Waksmundzka + 1 6. Dolina Kościeliska - Ciemniak* + + + + 7. Ciemniak* + 1 8. Krzesanica* + 1 9. Małołączniak* + 1 10. Kopa Kondracka* + 1 11. Przełęcz Kondracka* + 1 12. Polana Kondratowa* + + + + + + + + 8 Liczba stanowisk z gatunkiem 3 3 3 5 1 i i 7 1 Objaśnienia: kategorie zagrożenia w Polsce podano wg Banaszak J. 2002; VU - gatunek narażony; DD - gatunek o danych niepełnych - Explanations: categories of threat in Poland given according to Banaszak J. 2002; VU - endangered species; - DD - data not complete 10

Podsumowując należy stwierdzić, że owady trzmielowate były jedynymi i najlepszymi zapylaczami kwiatów tojadu mocnego w rejonach badań i przyczyniały się do zachowania stanowisk tej pięknej rośliny w zbiorowiskach Tatrzańskiego Parku Narodowego. SUMMARY Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. and Bombini (Apidae) species visiting it in the Tatra National Park Insects pollinating Aconitum firmum flowers in the Tatra National Park (TNP) were studied in the years 1982-1984 and in the end of August 2003. Map of Aconitum firmum stations in the TNP was worked out (Fig. 1); investigated localities of Bombini sp. are given as well (Fig. 2). Altogether 9 Bombini species were recorded, including 8 Bombus and 1 Psithyrus ones (Tab. 1). The biggest number of Bombini sp. occurred in the Kondratowa Polana glade (8), while in the remaining localities it fluctuated between 1 to 4. Bombus wurfleini mastrucatus (recorded in 7 localities) dominated among species visiting Aconitum firmum. B. pratorum was also worthy of notice (5 localities). Next 7 species were recorded only in 1 to 3 localities. The mean density of Bombini sp. fluctuated between 50 to 61 individuals per 200 square meters. Altogether 3 Bombini species occurring in the given localities are included in the Red list of animals in Poland: B. s. soroeensis and B. subterraneus are endangered and data concerning Bombus wurfleini mastrucatus are not complete. In conclusion, Bombini species as the only insects pollinating Aconitum firmum flowers have an essential importance for conservation of this plant in the Tatra National Park plant communities. PIŚMIENNICTWO Banaszak J. 2002. Czerwona Lista Zwierząt - Pszczoły. W: Z. Głowaciński (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków, ss. 69-75. 11

Dylewska M., Ruszkowski A., Jabłoński B., Biliński M., Sowa S., Wrona S. 1970. Badania nad metodami określania liczebności owadów zapylających na plantacjach lucerny nasiennej (Studies of methods of determining numbers of pollinating insects on seed alfalfa plantations). Wiad. Ekol. 16, 3: 232-245. Kosior A. 1980. Rola trzmieli (Bombus Latr.) w biocenozach Bieszczadów Zachodnich (The role of bumblebees (Bombus Latr.) in the biocenoses of the West Bieszczady mountain range). Ochr. Przyr. 43: 189-222. Kosior A. 1990. Trzmiele Bombus Latr. wybranych polan reglowych Tatrzańskiego Parku Narodowego. Studia Naturae, A, 34: 113-123. Kosior A. 1992. Trzmiele (Bombus Latr.) i trzmielce (Psithyrus Lep.) wybranych rejonów Wysokich Taurów (Hohe Tauern, Alpy Centralne, Austria) [Bumble-bees (Bombus Latr.) and cuckoo-bees (Psithyrus Lep.) in selected areas of the Hohe Tauern (Central Alps, Austria)]. Ochr. Przyr. 50, II: 153-171. Kosior A., Płonka P., Witkowski Z. 1999. Zgrupowania trzmielowatych (Bombini, Apidae) w wybranych zbiorowiskach roślinnych Pienin [Bombini (Apidae) of selected plant communities in the Pieniny Mts.J. Ochr. Przyr. 56: 91-107. Pekkarinen A. ja Terás I. 1977. Suomen kimalaisista ja loiskimalaisista. Luonnon Tutkija 81: 1-24. Piękoś-Mirek H., Mirek Z. 2003. Atlas roślin chronionych. Flora Polski. Multico, Oficyna Wydawnicza, Warszawa, ss. 584. Piękoś-Mirek H., Mirek Z. 2003 (msc). Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Tatrzańskim Parku Narodowym. Tojad mocny Aconitum firmum (Rchb.) Neilr. Radwańska-Paryska Z. 1953. Zielony Świat Tatr. Nasza Księgarnia, Warszawa, ss. 296. Witkowski Z., Kosior A. 1996. Wpływ narciarstwa na wybrane grupy chrząszczy (Coleóptera), pszczołowatych (Apoidea) i motyli (Lepidoptera) partii szczytowych Pilska [The impact of skiing on selected groups of beetles (Coleóptera), bees (Apoidea) and butterflies (Lepidoptera) at the top of the Pilsko Massifj. W: A. Łajczak, S. Michalik, Z. Witkowski (red.). Wpływ narciarstwa i turystyki pieszej na przyrodę masywu Pilska. Studia Naturae 41: 205-220.

ANNA KLASA*, ANDRZEJ PALACZYK** * Ojcowski Park Narodowy 32 047 Ojców **Muzeum Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN 31-017 Kraków, ul. św. Sebastiana 9 e-mail: palaczyk@nuzeum.pan. krakow.pl Ocena zagrożenia ostrożenia siedmiogrodzkiego Cirsium decussatum JANKA (Asteraceae) przez nasionnicę Terellia longicauda [Diptera; Tephńtidae) i inne owady Wstęp. Ostrożeń siedmiogrodzki Cirsium decussatum jest dwuletnią rośliną o różowo-fioletowych kwiatach dochodzącą w warunkach naturalnych do 1,5 m wysokości. Gatunek ten zasiedla stosunkowo niewielki obszar - od południowo-wschodniego krańca Polski, wschodniej Słowacji (Bukovske Vrchy) i północnej Rumunii na zachodzie, po granicę Ukrainy z Rosją na wschodzie. Obecnie występuje w Polsce tylko na kilku stanowiskach na Pogórzu Przemyskim (Posada Rybotycka, Rybotycze, Kalwaria Pacławska, Huwniki, Bircza, Brylińce, Cisowa, Rokszyce), które znajdują się na północno-zachodniej granicy zasięgu tego gatunku. Z uwagi na rzadkość występowania, ostrożenia siedmiogrodzkiego umieszczono w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin (Piórecki 2001) w kategorii gatunków LR (o niskim stopniu ryzyka). Autor ten podaje, że w czasie ostatniej dekady XX wieku gatunek wielokrotnie zwiększył swój areał i dynamicznie opanowuje nowe tereny. Kwitnie i dobrze rozmnaża się także w Arboretum w Bolestraszycach, gdzie jest hodowany, ale znaczna część nasion tej rośliny jest uszkadzana przez larwy muchówek. Celem pracy było poznanie zespołu owadów zasiedlających koszyczki Cirsium decussatum, zbadanie stopnia uszkadzenia jego nasion oraz określenie zagrożenia ostrożenia przez larwy muchówek. 13

Ryc. 1. Kwiatostan ostrożenia siedmiogrodzkiego od spodu, z widocznymi kokonami larwalnymi T. longicauda (Fot. A. Palaczyk) - Underside of the flowerhead of Cirsium decussatum, with larval cocoon of T. longicauda Materiały i metodyka. Materiał do badań, w postaci 73 przekwitłych główek kwiatostanowych Cirsium decussatum, został zebrany w Brylińcach [UTM: FA20] na Pogórzu Przemyskim 8 października 2002 roku przez Jerzego Pióreckiego, któremu składamy podziękowanie za przekazanie materiału. Koszyczki poddano stratyfikacji w nieogrzewanym pomieszczeniu przez okres 4 miesięcy, za wyjątkiem dwóch główek pozostawionych w ogrzewanym budynku. W marcu pojemnik z koszyczkami przeniesiono do laboratorium (temperatura pokojowa) i losowo wybrano 14 główek (20 %). Każdą z nich umieszczono w oddzielnym słoiku w celu ustalenia zasiedlenia pojedynczego koszyczka. Pozostałe stratyfikowane główki pozostawiono we wspólnym naczyniu. Naczynia zabezpieczono gazą i folią, co uniemożliwiało wydostanie się wylęgłych owadów. Hodowlę kontrolowano codziennie. Co kilka dni zwilżano ją wodą zapobiegając nadmiernemu przesuszeniu. Wyniki. Z koszyczków C. decussatum w czasie hodowli uzyskano następujące gatunki owadów: Terellia longicauda (MEIGEN, 1830) (Diptera; Tephńtidae), Crataepus marbis (WAL- 14

KER, 1839) (Hymenoptera; Eulophidae), Eucosma cana (HAWORTH, 1811), Cochylis posterana (ZELLER, 1847) (Lepidoptera; Tortńcidae) oraz niezidentyfikowany gatunek błonkówki z rodziny Platygastńdae. Ponadto stwierdzono jeden okaz Tingis cardui (Heteroptera; Tingidae) i liczne larwy muchówek z rodziny pryszczarkowatych Cecidomyiidae. Przynależność gatunkową motyli ustalili M. Kopeć i Ł. Przybyłowicz, a bleskotki B. Wiśniowski. Wymienionym osobom składamy podziękowania. Wyloty owadów notowano od 20 marca (Eucosma cana) do 29 kwietnia (Terellia longicauda). Z 71 koszyczków kwiatowych ogółem wyhodowano 124 okazy dorosłych owadów (68 okazów Terellia longicauda, 43 - Crataepus marbis, 2 - Eucosma cana, 1 - Cochylis posterana i 10 okazów gatunku z Platygastńdae). Dwa kolejne imagines T longicauda otrzymano z dwóch koszyczków, których nie poddano stratyfikacji. Dowodzi to, że przechłodzenie nie jest warunkiem koniecznym do ukończenia rozwoju tej muchówki. Zespół owadów zasiedlających koszyczki ostrożenia siedmiogrodzkiego w badanym materiale składa się z 3 gatunków fitofagów odżywiających się jego nasionami - muchówki (T. longicauda) i 2 gatunków motyli (E. cana i C. posterana) oraz parazytoida muchówek Crataepus marbis z rodziny Eulophidae. W kwiatostanach stwierdzono również larwy muchówek z rodziny pryszczarkowatych Cecidomyiidae i nieoznaczony gatunek parazytoida z rodziny Platygastńdae. Pluskwiak (Tingis cardui) znaleziony w główkach ostrożenia najprawdopodobniej tam zimował. Charakterystyka wyhodowanych owadów. Terellia longicauda to muchówka należąca do rodziny nasionnicowatych (Díptera; Tephńtidae). Gatunek ten występuje w Europie za wyjątkiem obszaru śródziemnomorskiego (Merz 1994), podawany był również z Kaukazu, Syberii, północnej Afryki i Afganistanu (Richter 1970), ale notowania z tych obszarów są niepewne i wymagają weryfikacji. W Polsce rzadki, jedyne udokumentowane okazami stanowiska znajdują się w Pieninach (Klasa 2001).W naszym kraju stwierdzony był dotąd tylko na ostrożeniu głowaczu Cirsium eńophorum. Poza Polską podawany także z Carduus nutans i C. defloratus (Richter 1970), ale dane te są wątpliwe i wymagają potwierdzenia. Ostrożeń siedmiogrodzki C. decussatum jest nową rośliną żywicielską nasionnicy T. longicauda. Muchówki zimują w główkach kwiatostanowych w postaci larw III stadium w kokonach uwitych z puchu kielichowego (ryc. 1). 15

Ryc. 2. Zdrowe owocki ostrożenia siedmiogrodzkiego (Fot. A. Palaczyk) - Non damaged achenes of Cirsium decussatum Crataepus marbis należy do bleskotek (Chalcidoidea; Eulophidae) i jest parazytoidem nasionnicowatych (Tephńtidae) z rodzajów Terellia i Urophora, żyjących w główkach kwiatostanowych różnych gatunków Carduus i Cirsium (Gibson i in. 1997). Szeroko rozsiedlony w Holarktyce, w Polsce podawany był tylko z Lublina i okolic (Winiarska 1987), ale prawdopodobnie występuje w całym kraju. Wymieniona autorka badając spasożytowane poczwarki nasionnicowatych z kwiatostanów Cirsium aruense stwierdziła, że najliczniejszą błonkówką pasożytniczą był omawiany gatunek bleskotki. W jednej larwie żywiciela rozwijało się od jednego do szesnastu osobników (najczęściej 5-9). 16

Ryc. 3. Owocki ostrożenia siedmiogrodzkiego uszkodzone przez larwy T. longicauda (Fot. A. Palaczyk) - Achenes of Cirsium decussatum damaged by larvae of T. longicauda Eucosma cana - motyl z rodziny zwójkowatych Tortńcidae o rozsiedleniu transpalearktycznym, od Wysp Brytyjskich po Japonię. W Polsce rozpowszechniony. Gąsienice żyją w kwiatostanach i główkach nasiennych różnych gatunków ostrożeni Cirsium Mili. i ostów Carduus L. (Razowski 1987) Cochylis posterana - motyl z rodziny zwójkowatych Tortńcidae znany z zachodniej Palearktyki i Turkmenistanu (Kopet- Dag). Wykazany z całej Polski za wyjątkiem Tatr. Gąsienice żyją w kwiatach i nasionach ostu (Carduus nutans L.), chabru (Centaurea jacea L.) i ostrożenia (Cirsium vulgare (L.). Scop.) oraz in nych (Razowski 1981). 17

Ryc. 4. Porównanie owocków ostrożenia siedmiogrodzkiego z poczwarką T. longicauda: na lewo owocek zdrowy, w środku owocek uszkodzony przez T. longicauda, na prawo pusta poczwarką T. longicauda (Fot. A. Palaczyk) - Comparison of achenes of Cirsium decussatum with pupa of T. longicauda: on the left non damaged, in the middle damaged, on the right slough of pupa of T. longicauda Tingis cardui - pluskwiak należący do rodziny prześwietlikowatych Tingidae. Gatunek ten występuje w Europie za wyjątkiem strefy tundry, na Syberii, w Środkowej części Azji, na Zakaukaziu, w Północnym Iranie i Północnej Afryce (Puckov 1974). W Polsce jeden z najpospolitszych przedstawicieli Tingidae, wykazywany z całego kraju (Lis 2000). Zarówno larwy jak i postacie dorosłe żerują na różnych gatunkach roślin z rodzajów: Cirsium, Carduus i Onopordon L. Platygastńdae sp.- wszystkie wyhodowane okazy należą do jednego gatunku, którego nie udało się oznaczyć. Zdecydowana większość gatunków tej rodziny owadziarek rozwija się w jajach i larwach muchówek z rodziny pryszczarkowatych Cecidomyiidae. Najliczniejszym spośród wyhodowanych owadów była nasionnica - Terellia longicauda. Z 73. główek kwiatostanowych ostrożenia otrzymano 70 osobników dorosłych tej muchówki. Spośród 14. szczegółowo analizowanych koszyczków jeden 18

okazał się płonny, w pięciu nie stwierdzono żadnych uszkodzonych nasion, a w pozostałych ośmiu, procent nasion uszkodzonych przez larwy muchówki wahał się od 1,8 (w dużej główce) do 46,7 (w małej główce) i średnio wynosił 10,5 % (ryc. 2, 3 i 4). W przeliczeniu na 14 główek średni udział nasion uszkodzonych (w stosunku do wszystkich) wynosi 6,9 %; co przy dużej płodności ostrożenia, sięgającej nawet 235 owocków w jednym owocostanie jest liczbą niewielką (tab. 1). W dwóch koszyczkach (5 i 7) stwierdzono uszkodzone nasiona, ale brak było sprawców żerów. Można przypuszczać, że larwy zamarły we wczesnych stadiach rozwojowych. W 14. analizowanych szczegółowo koszyczkach znaleziono łącznie 1512 zdrowych owocków i 125 uszkodzonych przez larwy muchówki. Udział nasion uszkodzonych w stosunku do zdrowych wynosi więc 8,3 % (w stosunku do wszystkich - 6,9 %). Analiza kolejnych 20. koszyczków wykazała, że zawierały one razem 1414 zdrowych owocków i 106 uszkodzonych przez larwy muchówek (procent uszkodzonych nasion wynosił odpowiednio: 7,5 i 6,3). Analogiczny udział owocków płonnych w stosunku do wszystkich wynosił w pierwszej próbie 7,0 % (127), a w drugiej - 9,6% (161) iw obu przypadkach był wyższy od procentu nasion uszkodzonych przez T. longicauda. Maksymalna liczba muchówek, jaka opuściła pojedynczy koszyczek wyniosła 13, ale w tym samym koszyczku stwierdzono jeszcze 202 zdrowe, dobrze wykształcone owocki. Liczba uszkodzonych owocków przypadająca na jedną nasionnicę wyniosła od 2,5 do 7,5. Ustalono jednak, że liczba ta dotyczy najprawdopodobniej tylko młodych larw. Szczątki łupin znalezione w niektórych koszyczkach sugerują, że starsze larwy z mocniejszym aparatem gębowym mogą zjadać nawet całe owocki (łącznie z łupiną), a wtedy rzeczywista liczba nasion konsumowana przez pojedynczą larwę jest większa, choć trudna do ustalenia. Nie brano pod uwagę koszyczka nr 10, ponieważ nie wiadomo, ile larw muchówek zniszczyły parazytoidy (otrzymano 10 okazów C. marbis). Kinkorowa (2001) badała biologię T. longicauda na ostrożeniu głowaczu C. eriphorum, spokrewnionym z C. decussatum i o podobnej wielkości główek. Uważa ona, że młode larwy żerują na kwiatach w kwiatostanie, a starsze uszkadzają owocki i dno kwiatowe, ale jak wykazały nasze badania, nie powoduje to zahamowania rozwoju innych owocków. Ta sama autorka stwierdziła, że maksymalnie aż 45 larw zasiedlało pojedyn- 19

Tab. 1. Analiza wyizolowanych główek kwiatostanowych Cirsium decussation - Analysis of isolated flowerheads of Cirsium decussatum nr główki No of flower head zdrowych not damaged liczba owocków w koszyczku number of achenes in the single capitulum uszkodzonych przez muchówki damaged by flies płonnych barren razem together 1. 202 33 nie stwierdzono 235 2. 217 221 3. 67 67 4. główka płonna 5. 8 15 6. 85 85 7. 50 2 nie stwierdzono 52 8. 118 25 10 153 9. 182 nie stwierdzono nie stwierdzono 182 10. 191 16 nie stwierdzono 207 11. 184 nie stwierdzono 17 201 12. 10 8 80 98 13. 118 30 20 206 14. 80 nie stwierdzono nie stwierdzono 80 20

cd. tab. 1 liczba poczwarek (żywych i wylinek) number of pupae (living and slough) gatunki wyhodowane z koszyczków (z liczbą okazów) species reared from capitulums (with number of specimens) % nasion uszkodzonych % of damaged achenes liczba uszkodzonych nasion przypadająca na jedną larwę muchówki number of achenes damaged by single larva 13 wylinek 13 T. longicauda 33/235=14,0 33/13=2,5 1 żywa nie stwierdzono 4/221 = 1,8 4/1=4 nie stwierdzono nie stwierdzono - - nie stwierdzono nie stwierdzono 7/15=46,7 - nie stwierdzono nie stwierdzono - - nie stwierdzono nie stwierdzono 2/52=3,8-4 wylinki i 2 żywe 3 T. longicauda 25/153=16,3 25/6=4,2 nie stwierdzono nie stwierdzono - - 1 wylinka 1 T. longicauda 7 C. marbis 16/207=7,7 16/1=16 nie stwierdzono nie stwierdzono - - 2 wylinki 2 T. longicauda 8/98=8,2 8/2=4 3 wylinki i 1 żywa 3 T. longicauda 30/206=14,6 30/4=7,5 nie stwierdzono nie stwierdzono - - 21

czy koszyczek, jednak nie podała, ile nasion uszkodziły. Larwy tej muchówki są atakowane przez parazytoidy, które wg Kinkorowej (2001) nie stanowią istotnego czynnika regulującego populację żywiciela. Sądzi natomiast, że ważniejszym czynnikiem ograniczającym liczbę muchówek są ptaki żerujące zimą na główkach ostrożenia. Wnioski. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że żaden z gatunków owadów odżywiających się nasionami ostrożenia C. decussatum, na badanym stanowisku, nie zagraża jego liczebności. Motyle są oligofagami i występowały nielicznie. Nawet T. longicauda, najliczniejszy spośród wyhodowanych owadów, nie stanowi na stanowisku w Brylińcach ważnego czynnika ograniczającego populację C. decussatum. Muchówka uszkadza zaledwie niecałe 7 % owocków ostrożenia, co przy produkcji nasion przekraczającej często 200 w pojedynczym owocostanie jest liczbą niewielką, a liczebność nasionnicy jest ograniczana przez bleskotkę (C. marbis). Bardziej precyzyjne zagrożenie ostrożenia siedmiogrodzkiego przez T. longicauda na Pogórzu Przemyskim będzie można określić po zbadaniu roślin pochodzących z innych stanowisk. Konieczne wydaje się również zbadanie główek we wcześniejszych stadiach rozwojowych (zbiór do hodowli w sierpniu lub wrześniu). Umożliwi to określenie zagrożenia przez inne owady żerujące na C. decussatum, ale opuszczające jego kwiatostany przed nadejściem pory chłodnej (np. motyle, Tingis cardui). SUMMARY Fruitfly Terellia longicauda {Diptera; Tephritidae) and other insects living in the flowerheads of Cirsium decussatum Cirsium decussatum is included in the Polish Red Data Book of Plants, because in Poland it occurs only in a few localities in the Przemyśl Foothills (SE Poland). Field observations showed that achenes of C. decussatum were damaged by larvae of flies. The flowerheads of Cirsium decussatum were collected in Brylińce village in October and stratified during 4 month. Adult insects reared from flowerheads of Cirsium decussatum represented 5 species: Terellia longicauda (MEIGEN, 1830) {Diptera; Tephritidae), Crataepus 22

marbis (WALKER, 1839) (Hymenoptera; Eulophidae), Eucosma cana (HAWORTH, 1811), Cochylis posterana (ZELLER, 1847) (Lepidoptera; Tortricidae) and indeterminate hymenopteran species belonging to Platygastridae. Numerous larvae belonging to family Cecidomyiidae and one specimens of Tingis cardui (Heteroptera; Tingidae) (probably overwintering) were also found. Altogether 126 specimens of adult insects were reared from 73 fiowerheads of C. decussation, including 70 specimens of T. longicauda. Among 3 species which larvae ate seeds of C. decussatum (two butterflies and a fly) only fruitfly T. longicauda may be of more serious significance. About 7 % achenes of Cirsium decussatum were damaged by its larvae. The highest number of fruit flies reared from one flowerhead was 13 specimens, and in the same fiowerhead 202 seeds were not damaged (see table). The single larva damaged from 2.5 to 7.5 achenes, but number of seeds which were destroyed may be greater. The little pieces of seed skin were found in several capitulums suggest that the larvae have eaten whole achenes (together with skin). Cirsium decussatum has not been recorded as the host plant of Terellia longicauda so far. PIŚMIENNICTWO Gibson G.A.P., Hubner J.T., Woolley J.B. 1997. Annotated keep to the Genera of Nearctic Chalcidoidea (Hymenoptera). NRC Reserch Press. Ottawa, Ontario, Canada. Kinkorowa J. 2001. Life history of Terellia longicauda (Diptera: Tephritidae) on Cirsium eńophorum (Asteraceae) in the Czech Republic. Acta Universitatis Carolinae Biologica 45: 67-72. Klasa A. 2001. New for Polish fauna and rare fruit-flies (Diptera: Tephritidae) with annotated check-list of this family. Polskie Pismo entomol. 70: 293-305. Lis B. 1999. Prześwietlikowate - Tingidae. Klucze do oznaczania owadów Polski. Cz. XVIII, z. 8. Toruń. Merz B.1994. Tephritidae. Insecta Helvetica, Fauna 10, Geneve. Piórecki J. 2001. Cirsium decussatum Janka Ostrożeń siedmiogrodzki. W: Kazimierczakowa R., Zarzecki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Kraków: 386-388. Puckov V. G. 1974. Fauna Ukrainy. T. 21, 4, Kiew. Richter V. A. 1970. Tephritidae (Trypetidae). W: Bei-Bienko G.Ya. (red.) Opredelitel nosecomyh evropeiskoi ceasti SSSR, 5: 132-172, Leningrad. 23

Razowski J. 1981. Motyle (Lepidoptera) Polski, cz. V- Cossoidea i Tortricinae. Monografie Fauny Polski, 10, PAN ZZSiD, Warszawa- Kraków. Razowski J. 1987. Motyle (Lepidoptera) Polski, cz. VII - Uzupełnienia i Eucosmini. Monografie Fauny Polski, 15, PAN ZZSiD, Warszawa-Kraków. Winiarska 1987. Muchówki z rodziny nasionnicowatych (Diptera, Tephritidae) zasiedlające kwiatostany Cirsium awense (L.) Scop. Polskie Pismo entomol., 56: 887-895.

JÓZEF KISZKA Instytut Biologii Akademii Pedagogicznej 31-054 Kraków, ul. Podbrzezie 3 Porosty Lichenes rezerwatu Wysokie Skałki w Marych Pieninach (Karpaty Zachodnie) Wstęp. W Małych Pieninach utworzono w 1961 roku rezerwat krajobrazowy, częściowy, Wysokie Skałki o powierzchni 10,91 ha, obejmujący szczyt góry Wysoka (1052 m n.p.m.), wyższy o około 70 m od Trzech Koron w Pieninach Centralnych. Rezerwat znajduje się przy granicy Polski i sąsiaduje po stronie Słowacji z Pienińskim Narodowym Parkiem. Okazałe ściany i kopuła skały szczytowej są zbudowane z wapienia krynoidowego, wapieni bulastych i kalpionellowych, a także czerwonych i zielonych radiolarytów (Jaguś, Rzętała 2002). Na nagich skałach zwracają uwagę bardzo liczne ugrupowania kalcyfilnych porostów epilitycznych, zaś na półkach skalnych, szczelinach, załomach itp., gdzie wykształca się warstewka próchnicy, osiedla się naskalna murawa ciepłolubna Festucetum pallentis. W tych miejscach odszukano wiele gatunków porostów kserotermicznych i nitrofilnych. W siedliskach silnie ocienionych występują rozległe darnie mchów z małą liczbą gatunków porostów. W niższej części wypiętrzeń skał zalega buczyna karpacka Dentańo glandulosae-fagetum z okazałymi starymi pniami buków Fagus syluatica i jaworów Acer pseudoplatanus. Na korze drzew i krzewów osiedlają się plechy porostów epifitycznych, charakterystycznych dla roślinności regla dolnego. Osobliwością przyrody żywej rezerwatu Wysokie Skałki są okazałe drzewostany boru świerkowego Polysticho-Piceetum wykształcone na stromych zboczach po północno-zachodniej stronie. Świerczyny te mają skład florystyczny i fizjonomię typowego boru górnoreglowego, charakterystycznego dla Tatr nawapiennych (Michalik 2000). Rosną one na trudno wietrzejącym 25

Rye. 1. Rozmieszczenie stanowisk porostów w rezerwacie przyrody Wysokie Skałki w Małych Pieninach: 1 - stanowiska. - Localization of lichen stations in the Wysokie Skałki nature reserve in the Małe Pieniny Range: 1 - localities podłożu wapiennym, gdzie w górnej warstwie tworzy się silnie zakwaszona gleba dzięki dużym opadom oraz wymywaniu. Obecność ponad 100-letnich drzewostanów świerkowych z bogatym acidofilnym runem wskazuje na pozostałości naturalnych borów. Mniejsze fragmenty świerczyn z drzewostanem około 40- letnim powstały w wyniku nasadzeń. Intensywna gospodarka leśna, która miała tu miejsce w przeszłości, spowodowała znaczne zmiany w drzewostanach oraz w otoczeniu rezerwatu, gdzie 26

powstały rozległe polany wypasowe dla owiec. W borach świerkowych nie stwierdzono w zasadzie porostów charakterystycznych dla górnego regla. Dotychczas z obszaru rezerwatu Wysokie Skałki i jego otuliny były znane 74 gatunki porostów (Tobolewski 1958, 1982), z których obecnie nie odszukano tylko trzech: Melanelia acetabulum, M. exasperata i M. glabra. Celem aktualnych badań było podanie szczegółowej charakterystyki lichenofiory rezerwatu oraz wskazanie na tle dotychczasowych badań podstawowych możliwości jej ochrony jako ważnego składnika przyrody żywej Małych Pienin, przeznaczonych do włączenia w granice Pienińskiego PN. Materiał i metoda. Badania porostów na terenie rezerwatu Wysokie Skałki w Małych Pieninach przeprowadzono w 2001 i 2002 roku. Spisu gatunków dokonywano w takich siedliskach jak: kora drzew i krzewów (epifity), murszejące drewno (epiksylity), darnie mchów (epibryofity), gleba (epigeity) oraz podłoże skalne (epility). Okazy zielnikowe w formie próbek zbierano tylko w przypadku gatunków, które do oznaczenia wymagają wykonywania preparatów mikroskopowych oraz chemicznych testów w laboratorium. Zebrane i oznaczone zbiory próbek zostały włączone do zielnika KRAP w Zakładzie Botaniki Akademii Pedagogicznej w Krakowie. W zbiorze tym znajdują się również okazy, których nie udało się dotychczas oznaczyć. Materiał z badanych stanowisk (ryc. 1) został skatalogowany i w porządku alfabetycznym wszystkie gatunki zestawiono w tabeli 1. Nazewnictwo porostów przyjęto za Fałtynowiczem (1993) i Piśutem i in. (1996). Dla każdego gatunku w tabeli podano zestaw siedlisk, jak też częstość występowania na stanowiskach. Za gatunki bardzo rzadkie - vr - uznano te, które odszukano na 1 lub 2 stanowiskach, za rzadkie - r - od 3. do 9. i częste - c-od 10. do 18. stanowisk. Gatunkom przypisano również kategorię zagrożenia wg. Czerwonej listy (Cieśliński i in. 1992) oraz stopień wrażliwości na warunki środowiska wg skali biologicznej Hawksworth'a i Rose'a (1970), adaptowanej dla warunków Polski (Kiszka 1990). Gatunki wcześniej podane z rezerwatu, zostały w uwagach zaznaczone odpowiednim rokiem publikacji. Wyniki. W rezerwacie przyrody Wysokie Skałki stwierdzono dotychczas 213 gatunków porostów. Z tej liczby 155 (ok. 73%) taksonów rośnie na pojedynczym typie siedliska, takim jak: 27

Tab. 1. Lista gatunków porostów Lichenes rezerwatu Wysokie Skałki w Małych Pieninach - List of the lichen species of the Wysokie Skałki nature reserve in the Małe Pieniny Range Kateg. wg Lp. Gatunek Siedlisko Stanowiska czerw, listy Uwaga No. Species Habitat Stations - Red list category Note 1 2 3 4 5 6 1. Absconditella lignicola Vezda & Piśut drewno vr 2. Acarospora cervina A.Massal. skała wap. r 3. A. glaucocarpa (Ach.) Koerb. skała wap. c 1958 4. Acrocordia gemmata (Ach.) A.Massal. kora vr V 5. Agonimia tristicula (Nyl.) Zahlbr. humus, mchy vr 6. Amandinea punctata (Hoffm.) Coppins & Scheid. kora, drewno c 7. Arthonia lapidicola (Tayl.) Branth & Rostr. piaskowiec vr 8. A. radiota (Pers.) Ach. kora vr V 9. A. spadicea Leight. kora, drewno vr 10. Arthothelium ruanum (A.Massal.) Koerb. kora r V 11. Aspicilia calcarea (L.) Mudd skała wap. c 1958 12. A. contorta (Hoffm.) Kremp. skała wap. r 1958 13. A. hqffmannii (Ach.) Flagey skała wap. vr 1958 14. A. moenium (Vain.) G.Thor & Timdal skała wap. vr 15. Bacidia assulata (Koerb.) Vezda kora vr V

16. B. bagliettoana (A.Massal. & de Not. humus, mchy r 1958 in A.Massal.) Jatta 17. B. rubella (Hoffm.) A.Massal. kora vr V 18. B. trachona (Ach.) Lettau piaskowiec vr E 19. Baeomyces rufus (Huds.) Rebent. gleba r 20. Bagliettoa parmigera (J.Steiner) Vézda 86 Poelt skała wap. c 21. B. parmigerella (Zahlbr.) Vézda 86 Poelt skała wap. r 22. Buellia disciformis (Fr.) Mudd kora vr E 23. B. epipolia {Ach.) Mong. skała wap. vr 24. B. griseovirens (Turner 86 Borr. ex Sm.) Almb. kora, drewno c 25. Calicium abietinum Pers. drewno vr V 26. Caloplaca cerina (Ehrh. ex Hedw.) Th.Fr. kora vr E 27. C. chalybaea (Fr.) Muli.Arg. skała wap. c 1958 28. C. cirrochroa (Ach.) Th.Fr. skała wap. r 1958 29. C. citrina (Hoffm.) Th.Fr. skała wap. vr 30. C. decipiens (Arnold) Blomb. & Forssell skała wap. r 31. C. dolomiticola (Hue) Zahlbr. skała wap. c 32. C. flavovirescens (Wulfen) Dalla Torre 8& Sarnth. skała wap. r 1958 33. C. holocarpa (Hoffm.) A.E. Wade skała wap. c 34. C. láctea (A.Massal.) Zahlbr. skała wap. r 35. C. saxícola (Hoffm.) Nordin skała wap. r 36. C. stillicidiorum (Vahl) Lynge humus, mchy vr V 1958 37. C. variabilis (Pers.) Muli.Arg. skała wap. r 1958

w cd. tab. 1 1 2 3 4 5 6 38. C. xantholyta (Nyl.) Jatta skała wap. c 39. Candelaria concolor (Dicks.) Stein kora, drewno vr 1958 40. Candelariella aurella (Hoffm.) Zahlbr. skała wap. c 1958 41. C. reflexa (Nyl.) Lettau kora vr 42. C. vitellina (Hoffm.) Müll.Arg. piaskowiec vr 43. C. xanthostigma (Ach.) Lettau kora, drewno r 44. Catapyrenium rufescens (Ach.) Breuss humus, skała wap. 45. C. squamulosum (Ach.) Breuss humus, skała wap. vr vr 1958 46. Cetraria islándica (L.) Ach. gleba vr 1958 47. Chaenotheca ferruginea (Turner ex Ach.) Mig. kora, drewno c 48. C. furfuracea (L.) Tibell kora vr V 49. C. xyloxena Nádv. drewno r E 50. Cladonia cenotea (Ach.) Schaer. drewno, gleba r 51. C. chlorophaea (Floerke ex Sommerf.) Spreng. drewno, gleba r 52. C. coniocraea (Floerke) Spreng kora, drewno, gleba 53. C. digitata (L.) Hoffm. kora, drewno, gleba 54. C. flmbriata (L.) Fr. kora, drewno, gleba c c c

55. C. fur cata (Huds.) Schrad. gleba r 56. C. macilenta Hoffm. kora, drewno, vr gleba 57. C. pocillum (Ach.) Gragnot gleba c 58. C. pyxidata (L.) Hoffm. gleba c 59. C. squamosa (Scop.) Hoffm. var. subsquamosa drewno, gleba r (Nyl. ex Leight.) Vain. 60. C. subuîata (L.) Weber in F.H. Wigg. gleba vr 61. C. symphycarpa (Floerke) Fr. gleba vr 1958 62. C. túrgida Hoffm. gleba vr V 1958 63. Clauzadea montícola (Schaer.) Hafellner skała wap. r & Bellem. 64. Collema cristatum (L.) Weber in F.H. Wigg. skała wap. vr 1958 65. C. fuscovirens (With.) J.R. Laundon humus, gleba, c 1958 skała wap. 66. C. polycarpon Hoffm. skała wap. vr 1958 67. C. tenax (Sw.) Ach. em. Dégel. humus, gleba, r 1958 skała wap. 68. C. undulatum Laurer ex Flot. skała wap. r V 69. Dermatocarpon miniatum (L.) W.Mann skała wap. vr 1958 70. Dimerella pineti (Schrad. ex Ach.) Vèzda kora, drewno c 71. Diploschistes gypsaceus (Ach.) Zahlbr. skała wap. vr 1958 72. D. muscorum (Scop.) R.Sant. humus, gleba r 73. D. scruposus (Schreb.) Norman piaskowiec vr

74. 75. cd. tab. 1 1 2 3 4 5 6 Endocarpon pusillum Hedw. Evernia prunastri (L.) Ach. humus, skała wap. kora, drewno 76. Fellhanera subtilis (Vézda) Diederich & Sérus. kora, szpilki vr vr r V V 1958 77. Fulgensia schistidii (Anzi) Poelt humus, mchy vr 1958 78. Graphis scripta (L.) Ach. kora r V 79. Gyalecta jenensis (Batsch) Zahlbr. skała wap. vr 80. Hypocenomyce caradocensis (Leight. ex Nyl.) P. James & Gotth. Schneid. kora vr V 81. H. scalaris (Ach.) M.Choisy kora, drewno c 82. Hypogymnia farinácea Zopf kora r V 83. H. physodes (L.) Nyl. kora, drewno, humus c 1958 84. H. tubulosa (Schaer.) Hav. kora r V 85. Imshaugia aleurites (Ach.) S.L.F.Mey. kora vr 86. Kiliasia athallina (Hepp) Hafellner skała wap. vr R 87. 88. Lecania inundata (Hepp ex Koerb.) H.Mayrhofer Lecanora albescens (Hoffm.) Branth. & Rostr. skała wap. skała wap. 89. L. argentata (Ach.) Malme kora, drewno r 90. L. carpinea (L.) Vain. kora r 1958 91. L. chlarotera Nyl. kora r c c 1958

92. L. conizaeoides Nyl. ex Crombie kora, drewno c 93. L. crenulata Hook skała wap. c 1958 94. L. dispersa (Pers.) Sommerf. skała wap. c 1958 95. L. expallens Ach. kora vr 96. L. leptyrodes (Nyl.) Degel. kora vr 97. L. muralis (Schreb.) Rabenh. skała wap. r 1958 98. L. polytropa (Ehrh.) Rabenh. piaskowiec vr 99. L. pruinosa Chaub. skała wap. r 1958 100. L. pulicaris (Pers.) Ach. kora, drewno c 101. L. sarcopis (Ach.) Ach. kora, drewno r 102. Lecidella elaeochroma (Ach.) M.Choisy kora r 1958 103. L. stigmatea (Ach.) Hertel & Leuckert skała wap. r 104. Lepraria elobata Tonsberg kora r co co 105. L. incana (L.) Ach. kora, drewno, c skała 106. Leptogium lichenoides (L.) Zahlbr. humus, mchy, r 1958 skala wap. 107. L. plicatile (Ach.) Leight. humus, skała vr wap. 108. Lobothalia radiosa (Hoffm.) Hafellner skała wap. r 1958 109. Loxospora elatina (Ach.) A.Massal. kora r E 110. Melanelia acetabulum (Neck.) Essl. kora nie odsz. E 1958

cd. tab. 1 1 2 3 4 5 6 111. M. exasperata (De Not.) Essl. kora nie odsz. E 1958 112. M. exasperatula (Nyl.) Essl. kora r 1958 113. M. fuliginosa (Fr. ex Duby) Essl. kora c 114. M. glabra (Schaer.) Essl. kora nie odsz. J 1958 115. M. subargentifera (Nyl.) Essl. kora vr V 1958 116. M. subaurifera (Nyl.) Essl. kora c 117. Micarea nitschkeana (J.Lahm ex Rabenh.) Harm. kora vr V 118. M. prasina Fr. kora, drewno c 119. Mycobilimbia fusca (A.Massal.) Hafellner mchy, skała r 1958 85 V.Wirth wap. 120. M. sabuletorum (Schreb.) Hafellner mchy, skała c wap. 121 Mycoblastus fucatus (Stirt.) Zahlbr. kora vr 122. Opegrapha dolomitica (Arnold) Clauz. & Roux skała wap. vr 123. O. saxatilis DC. in Lam. & DC. skała wap. vr 124. O. vulgata Ach. var. subsiderella Nyl. kora vr 125. Parmelia saxatilis (L.) Ach. kora r 126. P. su leata Taylor kora, drewno r 1958 127. Parmelina tiliacea (Hoffrn.) Hale kora vr E 128. Parmeliopsis ambigua (Wulfen in Jacq.) Nyl. kora, drewno c

129. Peltigera canina (L.) Willd. gleba vr V 1958 130. P. didactyla (With.) J.R.Laundon gleba vr 131. P. horizontalis (Huds.) Baumg. gleba vr E 132. P. praetextata (Floerke ex Sommerf.) Zopf gleba r E 133. P. rufescens (Weis.) Humb. gleba r 1958 134. Pertusaria albescens (Huds.) M.Choisy & Werner in Werner kora 135. P. amara (Ach.) Nyl. kora r 136. P. hemisphaerica (Floerke) Erichsen kora vr V 137. P. leioplaca DC. kora vr V 138. Petractis clausa (Hoffm.) Kremp. skała wap. r R 1958 139. Phaeophyscia endophoenicea (Harm.) Moberg kora vr 140. P. nigricans (Floerke) Moberg kora, skała wap. vr c 1958 141. P. orbicularis (Neck.) Moberg kora, drewno, c 1958 skała wap. 142. Phlyctis argena (Spreng.) Flot. kora r 143. Physcia adscendens (Fr.) H.Olivier kora, skała wap. 144. P. caesia (Hoffm.) Fürnr. skała wap. c 1958 145. P. dubia (Hoffm.) Lettau skała wap. r 146. P. tenella (Scop.) DC. in Lam. & DC. kora c 1958 147. Physconia distorta (With.) Laundon kora vr V 1958 r

cd. tab. 1 1 2 3 4 5 6 148. P. enteroxantha (Nyl.) Poelt kora vr 149. P. grísea (Lam.) Poelt kora r 1958 150. 151. P. muscigena (Ach.) Poelt Placocarpus schaereri (Fr.) Breuss mchy, skała wap. skała wap. 152. Placynthiella dasaea (Stirt.) Tonsberg drewno vr 153. P. icmalea (Ach.) Coppins & P.James kora, drewno, humus 154. P. uliginosa (Schrad.) Coppins & P.James kora, drewno, humus 155. Placynthium nigrum (Huds.) Gray skała wap. r 1958 156. P. subradiatum (Nyl.) Arnold skała wap. r R 1958 157. P. tremniacum (A.Massal.) Jatta skała wap. r 158. Platismatia glauca (L.) W.L.Culb. & C.Culb. kora vr V 159. Polyblastia amota Arnold skała wap. vr 160. Porina aenea (Wallr.) Zahlbr. kora, drewno c 161. Porpidia cinereoatra (Ach.) Hertel & Knoph piaskowiec vr V 162. P. crustulata (Ach.) Hertel & Knoph piaskowiec r 163. P. glaucophaea (Koerb.) Hertel & Knoph piaskowiec vr 164. P. macrocarpa (DC.) Hertel & A.J.Schwab piaskowiec r V 165. P. soredizodes (Lamy ex Nyl.) J.L.Laundon piaskowiec r r r c c R 1958 1958

166. Protoblastenia incrustans (DC.) J.Steiner skała wap. vr 167. P. rupestris (Scop.) J.Steiner skała wap. c 1958 168. P. testacea (Hoffm.) Clauzade & Rondon skała wap. r V 1958 169. Pseudevernia furfuracea (L.) Zopf kora r 170. Psora lurida (Ach.) DC. humus, skała wap. 171. Psorotichia schaereri (Massal.) Arnold skała wap. r vr 1958 172. Pterygium filiforme (Garov.) A. L. Sm. skała wap. vr 1958 173. Pyrenula nitida (Weigel) Ach. kora vr E 174. Ramalina fastigiata (Pers.) Ach. kora vr E 175. JR. intermedia (Delise ex Nyl.) non auct. skała wap. vr J 1958 176. Rhizocarpon polycarpum (Hepp) Th.Fr. piaskowiec vr 177. R. umbilicatum (Ramond) Flagey skała wap. vr 178. Rinodina bischoffii (Hepp) A.Massal. skała wap. c 1958 179. R. immersa (Koerb.) Zahlbr. skała wap. vr 180. JR. pyrina (Ach.) Arnold kora r 181. Sarcogyne regularis Koerb. skała wap. c 1958 182. Sarcosagium campestre (Fr.) Poetsch & Schied. drewno vr J 183. Scoliciosporum chlorococcum (Graeve ex Stenh.) Vezda kora, drewno 184. Solorina saccata (L.) Ach. mchy, humus vr 1958 185. Strangospora moriformis (Ach.) Stein kora, drewno r c

cd. tab. 1 1 2 3 4 5 6 186. Synalissa symphorea (Ach.) Nyl. skała wap. vr R 1958 187. Thelidium decipiens (Nyl.) Krem. skała wap. r 188. T. olivaceum (Fr.) Koerb. skała wap. vr 189. T. populare (Fr.) Arnold skała wap. r 190. Thelocarpon epibolum Nyl. drewno vr 191. Toninia aromática (Sm.) A.Massal. humus, skała vr 1958 wap. 192. T. candida (Weber) Th.Fr. skała wap. r 1958 193. T. sedifolia (Scop.) Timdal humus, skała r V 1958 wap. 194. Trapelia coarcata (Sm.) M.Choisy in Werner piaskowiec r 195. T. obtegens (Th.Fr.) Hertel piaskowiec vr 196. Trapeliopsis flexuosa (Fr.) Coppins & P. James kora, drewno c 1958 197. T. granulosa (Hoffm.) Lumbsch drewno, mchy r 198. T. viridescens (Schrad.) Coppins & P. James drewno vr E 199. Verrucaria aethiobola Wahlenb. in Ach. skała wap. r 200. V. calciseda DC. skała wap. r 1958 201. V. caerulea DC. skała wap. vr 1958 202. V. confluens A.Massal. skała wap. c 203. V. dolosa Hepp skała wap. r 204. V. glaucina Ach. skała wap. vr 1958

205. V. muralis Ach. piaskowiec r 206. V. nigrescens Pers. skała wap. c 1958 207. V. procopii Servit skała wap. r 208. 209. V. subfuscella Nyl. V. velona (A.Massal.) Zahlbr. plechy porostu, skała wap. skała wap. r vr 1958 210. Vulpicida pinastri (Scop.) J.-E.Mattson kora, drewno vr & M. J. Lai 211. Xanthoria candelaria (L.) Th.Fr. kora vr V 212. X. elegans (Link.) Th.Fr. skała wap. r 1958 213. X. parietina (L.) Th.Fr. kora, drewno, skała wap. vr 1958 Objaśnienie: drewno, gleba, humus, kora, mchy, piaskowiec, plecha porostu, skała, vr (1-2 stanowisk) - gatunki bardzo rzadkie, r (3-9 stanowisk) - gatunki rzadkie, c (10-18 stanowisk) - gatunki częste. - Explanations: wood, soil, humus, bark, mosses, sandstone, lichen thalli, rock, vr (1-2 stations) - very rare species, r (3-9 stations) - rare species, c (10-18 stations) - frequent species

kora drzew i krzewów, drewno murszejące, gleba lub podłoże skalne. Pozostałe gatunki zostały stwierdzone na wszystkich, albo co najmniej dwóch lub trzech typach siedlisk. Najbardziej charakterystyczną grupą porostów w rezerwacie Wysokie Skałki są gatunki wapieniolubne (kalcyfilne), rosnące bezpośrednio na podłożu skalnym albo na humusie, obumierających mchach, wietrzelinie i wapnistej glebie, skupionych na półkach lub w szczelinach skał. Bezpośrednio na skalnym podłożu występują 102 (47,8%) gatunki epilityczne, z których tylko 14 (6,6%) jest związanych z kamieniami bezwapiennymi, np. Bacidia trachona, Candelańella uitellina, Diploschistes scruposus, Lecanora polytropa, Porpidia cinereoatra, P. crustulata, P. glaucophaea, P. macrocarpa itp. Na humusie i darniach mchów w szczelinach skalnych zanotowano 16 (7,5%) gatunków, np. Agonimia tristicula, Bacidia bagliettoana, Caloplaca stillicidiorum, Collema fuscescens, Diploschistes muscorum, Fulgensia schistidii, Leptogium lichenoides, L. plicatile. Natomiast na glebie wapiennej (czasem z dala od skał) odszukano tylko 13 (6,1%) gatunków, np. Baeomyces rufus, Cetrańa islándica, Cladonia furcata, C. pocillum, C. pyxidata, C. subulata. Na korze drzew i krzewów skupia się 80 (37,6%) gatunków porostów epifitycznych, a część z nich (14%) osiedla się również na murszejącym drewnie, glebie lub na skałach. Z tej grupy siedliskowej warto wymienić gatunki, które na badanym terenie są rzadkie lub zostały stwierdzone na pojedynczych stanowiskach w postaci niewielu degenerujących plech; są to np. Acrocordia gemmata, Arthonia radiata, Bacidia assulata, B. ruhella, Buellia disciformis, Caloplaca cerina, Candelańella reflexa, Chaenotheca furfuracea, Hypocenomyce caradocensis, Fellhanera subtilis, Micarea nitschkeana, Mycoblastus fucatus, Parmelina tiliacea, Pertusaria hemisphaerica, P. leioplaca, Physconia distorta. Drewno pniaków, kłód, okaleczonych pni żywi 7 (3,3%), w większości rzadkich gatunków porostów, do których należą Absconditella lignicola, Calicium abietinum, Chaenotheca xyloxena, Placynthiella dasaea, Sarcosagium campestre, Thelocarpon epibolum. Frekwencja oraz obfitość plech poszczególnych gatunków na przebadanych stanowiskach jest zróżnicowana. Aż 92 (43,2%) gatunki porostów, które określono jako bardzo rzadkie, zostały zanotowane na jednym lub dwóch stanowiskach. Z tej grupy, takie gatunki jak: Bacidia assulata, Caloplaca cerina, Candelańella reflexa, Collema cństatum, Fulgensia schi- 40