Uniwersytet Opolski Wydział Historyczno Pedagogiczny Paweł Słysz III rok historii studia zaoczne DENARY KRZYŻOWE Kędzierzyn - Koźle 2005
Spis treści. Wstęp....3 Rozdział I...4 Ogólna charakterystyka denarów krzyżowych....4 Rozdział II...5 Podział denarów krzyżowych....5 Rozdział III....7 Pochodzenie denarów krzyżowych...7 Rozdział IV...9 Polskie zabytki...9 Rozdział V....12 Skarb ze Słuszkowa....12 Zakończenie...13 Bibliografia....14 Spis rysunków...14 Aneksy....14 2
Wstęp. Celem pracy jest przedstawienie zagadnienia denara krzyżowego w oparciu o badania skarbów oraz pojedynczych znalezisk monet na terenie Polski. Z dostępnej literatury zdecydowałem się wybrać prace A. Kędzierskiego Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, A. Mikołajczyka Leksykon Numizmatyczny, T. Kałkowskiego Tysiąc lat monety polskiej oraz zbiorową pracę L. Gajewski, I. Górska, L. Paderewska, J. Prygała, W. Szymański Skarby wczesnośredniowieczne z obszaru Polski.Zakres chronologiczny pracy będzie obejmował X XI wiek. Praca składa się ze wstępu oraz pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym scharakteryzuje ogólnie denary krzyżowe oraz kiedy się pojawiły na ziemiach polskich. Natomiast rozdział drugi przedstawi ogólny podział na poszczególne typy monet. Rozdział trzeci postara się wyjaśnić pochodzenie denarów krzyżowych oraz przedstawić poglądy naukowców na ten temat. Rozdział czwarty pokaże zabytki które mogą świadczyć o polskim pochodzeniu krzyżówek 1. Ostatni rozdział przedstawi największy skarb denarów krzyżowych wykopany na terenie Polski. Do pracy dołączone są również aneksy. Jest to tabela z alfabetycznym spisem miejscowości w których odnaleziono denary krzyżowe. Tabela uwidacznia jakie typy denarów odnaleziono w danej miejscowości oraz podaje lokalizację. Tą z kolei można odczytać z dołączonej mapy Polski. Na mapie są zaznaczone miejscowości oraz ilość monet oraz typy jakie zostały wykopane podczas prac badawczych. Pracę podsumowuje zakończenie. 1 Potoczna nazwa denarów krzyżowych używana przez kolekcjonerów. 3
Rozdział I. Ogólna charakterystyka denarów krzyżowych. Gdy w roku 1025 umiera Bolesław Chrobry następuje niezbyt jasny okres naszych dziejów, wypełniony wojna domową miedzy jego synami. Po objęciu władzy przez Mieszka II a później jego syna Kazimierza Odnowiciela. Kraj jest zrujnowany i cofnięty w swoim rozwoju w stosunku do sąsiadów. Odbudowa państwa obejmowała wiele spraw ważnych i pilnych tak, że zagadnienia mennicze odsunięto na dalszy plan. Ale właśnie panowanie Mieszka II i Kazimierza Odnowiciela są pod względem menniczym bardzo interesujące. Właśnie w tym czasie na ziemiach polskich zjawia się w bardzo dużych ilościach nowa, oryginalna moneta. Są to różnej średnicy małe i całkiem malutkie denary. Opatrzone na awersie krzyżem prostym, a na rewersie krzyżem kawalerskim, często też pastorałem. Numizmatycy nazywają te denary krzyżówkami, Niemcy stworzyli własną nazwę fenigi wendyjskie 2. Cechą charakterystyczną denarów krzyżowych są wysokie podwinięte brzegi do 3mm, jakby kołnierz, chroniący awers i rewers do wytarcia, złamaniem czy obcięciem krawędzi pieniądza. Ich wyobrażenia związane są z symboliką chrześcijańską, powszechnie stosowaną na monetach średniowiecznych, natomiast odmienność wykazuje napis otokowy, nie przedstawiający imienia władcy menniczego, czy nazwy mennicy. Początkowo składał się z reguły z wyrazów; VERA CRUX czy CRUX XPI, które w późniejszym czasie zostały zredukowane do pojedynczych liter oraz klinów, kółekznaków tworzących imitację legendy. Numizmatyka polska nie zna wcześniejszych ani późniejszych monet, wybitych podobną techniką menniczą. Niemcy zaś przypisali te monety dla swego mennictwa i przyznając się do ich bicia do celów handlu ze Wschodem. Nie potrafili jednak udowodnić bezspornie, kto je bił i w jakiej mennicy. W dziesiątkach skarbów wykopanych na naszej ziemi znaleziono tysiące krzyżówek. Według pochodzenia różnych monet obcych, występujących w skarbach obok denarów krzyżowych, ustalono, że krzyżówki dostały się do ziemi w okresie walk wewnętrznych, czyli po śmierci Chrobrego w latach 1025 1050 i później. 2 Używa się również nazwy Radenpfennig (denar krawędziowy), A. Mikołajczyk, Leksykon Numizmatyczny, Łódź 1994 4
Rozdział II. Podział denarów krzyżowych. Denary krzyżowe podzielono na 8 podstawowych typów: Rys 1. Typ 1 szeroki krążek, świątynia ODDO z X w. Źródło: A. Mikołajczyk, Leksykon Numizmatyczny, s. 75. Rys 2. Typ 2, krążek mały, kapliczka z przełomu X i XI w. Źródło: A. Mikołajczyk, Leksykon Numizmatyczny, s 75. Rys 3. Typ 3, przejściowy z początku XI w. Źródło: A. Mikołajczyk, Leksykon Numizmatyczny, s 75. 5
Rys 4. Typ 4, litery z pierwszej połowy XI w. Źródło: A. Mikołajczyk, Leksykon Numizmatyczny, s 75. Rys 5. Typ 5, krzyż perełkowy z XI w. Źródło: A. Mikołajczyk, Leksykon Numizmatyczny, s 75. Rys 6. Typ 6, krzyż prosty z drugiej polowy XI w. Źródło: A. Mikołajczyk, Leksykon Numizmatyczny, s 75. 6
Rys 7. Typ 7, pastorał z końca XI w. Źródło: A. Mikołajczyk, Leksykon Numizmatyczny, s 75. Rys 8. Typ 8, ręka lub głowa Źródło: A. Mikołajczyk, Leksykon Numizmatyczny, s 75. Rozdział III. Pochodzenie denarów krzyżowych. Trwający od ponad 150 lat spór pomiędzy polskimi i niemieckimi numizmatykami o pochodzenie denarów oraz miejsce ich bicia a także ustalenia ich emitentów nie wyjaśnia spraw spornych. Początkowo obie strony widziały w nich denary Słowian Połabskich, wzorowanych na monetach zachodnioeuropejskich. Ze strony polskiej J. Lelewel przypisywał krzyżówki cesarzowi Henrykowi II, później badacz ten doszedł do przekonania, że są to monety Słowian Połabskich. K. Stronczyński lokalizował produkcję krzyżówek między Łabą a Wisłą. Ich bicie w kraju łączył z Mieszkiem II, jego żoną Rychezą 3 typ z krzyżem prostym i perłowym, a z Kazimierzem Odnowicielem typ z pastorałem przekrzyżowanym berłem. W tym czasie badacze niemieccy uznali je za wyroby saskich mennic biskupich z przeznaczeniem głównie na rynek Połabia i Polski. Przesłankami do takiego stwierdzenia była magdeburska moneta z wyobrażeniem kaplicy na awersie 3 Legendę otokową odczytywał jako RIXA A. Kędzierski, Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, [w:] Wiadomości Nunizmatyczne, R, XLII, 1998, z 1-2, s. 21. 7
i krzyża kawalerskiego na rewersie. Denar ten prawdopodobnie stanowił prototyp odmian denarów krzyżowych z wyobrażeniem kaplicy. Rys 9. Denar z świątynią być może biskupi z X XI w. Srebro, średnica 21,4 mm, ciężar 1,68 g. Źródło: T. Kałkowski, Tysiąc lat monety polskiej, s 27. Poza tym H. Dannenberg zwrócił uwagę na jedyną krzyżówkę, poza najstarszymi z imieniem OTTO, z imieniem emitenta niemieckiego biskupa Eberharda z Naumburga. Dannenberg był przeciwny uznaniu omawianych monet za wyroby polskie. Za emisje saskie uznał denary krzyżowe J. Menadier tworząc dla nich nowa nazwę, pochodzącą od miejsca produkcji denary saskie. Polscy badacze wiązali produkcję krzyżówek z rodzimymi mennicami, choć część z nich opowiadała się za początkami bicia denarów krzyżowych na terenie Saksonii, a później na ziemiach polskich. W badaniach powojennych nad ich pochodzeniem, uwzględniających na szeroką skalę aspekt gospodarczo ekonomiczny produkcji monet i wymiany handlowej, tendencją dominującą zarówno wśród naukowców niemieckich, jak i większości polskich było uznanie denarów krzyżowych za emisje mennic saskich. Wśród powojennych prac badaczy niemieckich na uwagę zasługuje praca V. Jammmer oraz podsumowanie prac uczonych niemieckich L. Tewesa gdzie możemy znaleźć silnie zaakcentowane opinie o możliwości produkcji krzyżówek w Polsce pod koniec XI w. Jednak część polskich badaczy opowiadała się za wyłącznie krajowym ich pochodzeniem zgodnie z poglądami M. Gumowskiego. Który zwracał uwagę na ogromną koncentrację ich znalezisk na terenie Polski. Wysoki poziom gospodarki i kultury za czasów Chrobrego, a także możliwość wydobywania rodzimego kruszcu. Znaleziska denarów krzyżowych koncentrują się w Polsce (64% zarejestrowanych znalezisk i ok. 75% monet) i na Połabiu (15% znalezisk i 22% egzemplarzy). Liczba denarów krzyżowych znalezionych na terenie Polski wynosi ponad 48.000 4, Więc cała ich produkcja najprawdopodobniej osiągnęła wiele milionów sztuk. Musiało to się wiązać z organizacją wydajnych warsztatów menniczych. Z pewnością polskie mennice w czasach państwa pierwszych Piastów nie 4 A. Kędzierski, Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, [w:] Wiadomości Nunizmatyczne, R, XLII, 1998, z 1-2 s. 25. 8
mogły podjąć tak dużej produkcji, łączna liczba znanych denarów Bolesława Chrobrego i Mieszka II niewiele przekracza 200 sztuk. Za panowania Szczodrego sytuacja uległa zasadniczej zmianie, gdyż szerokie kontakty ze świeckimi i duchownymi feudałami saskimi zaowocowały postaniem dobrze zorganizowanej mennicy, która przez trzy lata wyprodukowała około 2.000.000 5 sztuk jednak jest to liczba daleka od szacowanej liczy krzyżówek. Kolejnym warunkiem produkcji monet na dużą skalę jest dostępność kruszcu. Przetapianych obcych monet na kruszec było nieopłacalne i mogło być prowadzone przy bardzo ograniczonej produkcji. Zasobność w kruszec srebrny była w Saksonii była większa niż na ziemiach polskich. W Polsce złoża rud zawierających srebro występują na terenie Dolnego Śląska, Zagłębia Krakowsko-Częstochowskiego oraz Górach Świętokrzyskich. Tak więc można sądzić, że w ostatniej ćwierci XI wieku organizacja mennicza, jak i możliwość uzyskiwania surowca srebrnego w Polsce była wystarczająca do podjęcia dużej produkcji krzyżówek. Następnym kryterium, które może pomóc przybliżyć kwestie pochodzenia denarów krzyżowych, jest technologia ich wytwarzania. Należy zwrócić również uwagę na fakt, iż cała polska produkcja mennicza z 2 poł. XI wieku miała podobne jak krzyżówki wysoką krawędź. Pierwsze monety z wysokim brzegiem pochodziły z terenu Niemiec, ale poziom technologiczny polskich warsztatów menniczych w tym czasie również pozwalał bić tego typu monety. Rozdział IV. Polskie zabytki. Za polskim pochodzeniem denarów krzyżowych przemawiają natomiast zachowane zabytki. Niewątpliwie najważniejszym są monety Sieciecha, palatyna Władysława I. Część z nich, z krzyżem kawalerskim na rewersie, naśladuje młodsze odmiany denarów krzyżowych typu VI, z czym idzie w parze analogicznie ukształtowanie podniesionych krawędzi. 5 tamże. 9
Rys 10. Denary palatyna Sieciecha krzyżem kawalerskim. 10
Źródło: A. Kędzierski, Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, [w:] Wiadomości Nunizmatyczne, R, XLII, 1998, z 1-2, s 29. Kolejnym zabytkiem potwierdzającym krajowe pochodzenie krzyżówek jest czworokątna mosiężna blaszka z otworem, znaleziona w grobie dziecka na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku w Brześciu Kujawskim. Jest na niej przedstawiony krzyż kawalerski charakterystyczny dla najmłodszych denarów krzyżowych typu V i VII. Najprawdopodobniej ta zawieszka została wybita stemplem używanym do produkcji miejscowych naśladownictw denarów krzyżowych. Rys 11. Mosiężna blaszka z Brześcia Kujawskiego. Źródło: A. Kędzierski, Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, [w:] Wiadomości Nunizmatyczne, R, XLII, 1998, z 1-2, s 29. Innym zabytkiem, który może świadczyć o polskości denarów krzyżowych jest róg jelenia, znaleziony na Górze Lecha w Gnieźnie na złożu wtórnym w XX-wiecznej warstwie niwelacyjnej. Wyryty jest na nim awers krzyżówki typu VII z pastorałem. Przypuszcza się, że mógł to być wzór dla rytownika do wykonania stempla denara saskiego. 11
Rys 12. Róg jelenia z Gniezna z wyrytym rysunkiem awersu krzyżówki typu VII. Źródło: A. Kędzierski, Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, [w:] Wiadomości Nunizmatyczne, R, XLII, 1998, z 1-2, s 29. Rozdział V. Skarb ze Słuszkowa. Skarb słuszkowski odkryty w 1935 roku podczas regulacji gruntów we wsi Słuszków 6, położonej 23 km na północny - wschód od Kalisza. W czasie okupacji część skarbu uległa zniszczeniu. Partia skarbu nabyta przez Komitet Obchodów XVIII wieków Kalisza przekazana miejscowemu muzeum liczy obecnie 13061 zabytków: 32 granulowane paciorki z blachy srebrnej zdobione filigranem, 7 placków srebra, 71 monet obcych: angielskich, arabskich, duńskich, niemieckich, czeskich i węgierskich większość zachowanych we fragmętach. Podstawową grupę w skarbie stanowią denary krzyżowe typów I, II, IV, V, VI, VII i VIII w liczbie 12829 sztuk, co stanowi ponad 98% zabytków w zespole. Najbardziej spektakularna grupę w skarbie przedstawiają denary palatyna Sieciecha 120 egzemplarzy z krzyżem kawalerskim oraz 1+2 z monogramem. Jest to największy znany zespół monet tego możnowładcy. Najmłodszą monetą jest najprawdopodobniej denar węgierski Kolomana Uczonego, panującego w latach 1095 1114 7. Co stawia skarb ze Słuszkowa w rzędzie najmłodszych zespołów z dominującą zawartością krzyżówek. Najliczniejszą ich grupę tworzą okazy datowane na ostatnią ćwierć XI i początek XII wieku. Skarb ten dostarczył nowych materiałów do dyskusji o polskim pochodzeniu części młodszych typów denarów krzyżowych. 6 Miejscowość Słuszków w źródłach pisanych znana od 1521 roku jako Sluskowo A. Kędzierski, Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, [w:] Wiadomości Nunizmatyczne, R, XLII, 1998, z 1-2 s. 30. 7 A. Kędzierski, Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, [w:] Wiadomości Nunizmatyczne, R, XLII, 1998, z 1-2, s. 31. 12
Zakończenie. Na ziemiach polskich znaleziono setki denarów krzyżowych co przedstawia dołączona mapa oraz spis miejscowości ale żaden ze skarbów nie wyjaśnił jednoznacznie pochodzenia krzyżówek i powiązania ich z określoną mennicą, hipotetycznie badacze biorą pod uwagę Gittelde, Giebichenstein, Magdeburg, Naumburg, Goslar na ziemiach niemieckich oraz Gniezno i Brześć Kujawski w Polsce. Nie udało się również jednoznacznie powiązać dat wybicia konkretnymi latami. Denary krzyżowe mimo tak licznej reprezentacji w znaleziskach pozostają najbardziej zagadkowymi monetami na chwilę obecną. 13
Bibliografia. 1. A. Kędzierski, Polskie denary krzyżowe w skarbie ze Słuszkowa, [w:] Wiadomości Numizmatyczne 1998, z 1-2. 2. A. Mikołajczyk, Leksykon Numizmatyczny, Łódź 1994 3. Denar krzyżowy [w:] http://pl.wikipedia.org 4. L. Gajewski, I. Górska, L. Paderewska, J. Prygała, W. Szymański, Skarby wczesnośredniowieczne z obszaru Polski Atlas, PAN 1982 5. T. Kałkowski, Tysiąc lat monety polskiej, Kraków 1982 Spis rysunków. Rys 1. Typ 1 szeroki krążek, świątynia ODDO z X w....5 Rys 2. Typ 2, krążek mały, kapliczka z przełomu X i XI w....5 Rys 3. Typ 3, przejściowy z początku XI w....5 Rys 4. Typ 4, litery z pierwszej połowy XI w....6 Rys 5. Typ 5, krzyż perełkowy z XI w....6 Rys 6. Typ 6, krzyż prosty z drugiej polowy XI w...6 Rys 7. Typ 7, pastorał z końca XI w...7 Rys 8. Typ 8, ręka lub głowa...7 Rys 9. Denar z świątynią być może biskupi z X XI w. srebro, średnica 21,4 mm,...8 Rys 10. Denary palatyna Sieciecha krzyżem kawalerskim....10 Rys 11. Mosiężna blaszka z Brześcia Kujawskiego...11 Rys 12. Róg jelenia z Gniezna z wyrytym rysunkiem awersu krzyżówki typu VII...12 Aneksy. 1. Alfabetyczne zestawienie stanowisk do mapy nr 1. 2. Mapa 1.Występowanie denarów krzyżowych. Źródło: L. Gajewski, I. Górska, L. Paderewska, J. Prygała, W. Szymański, Skarby wczesnośredniowieczne z obszaru Polski Atlas, PAN 1982 14