PARLAMENT EUROPEJSKI 2009-2014 Komisja Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych 17.3.2014 DOKUMENT ROBOCZY w sprawie wzmocnienia określonych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym Komisja Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych Sprawozdawczyni: Renate Weber DT\1023400.doc PE530.088v01-00 Zjednoczona w różnorodności
I. Domniemanie niewinności i poziom ochrony praw podstawowych zagwarantowany w karcie Domniemanie niewinności jest filarem współczesnych postępowań karnych w państwach demokratycznych, w których dba się o poszanowanie praw podstawowych. Zasada ta została przyjęta na skutek historycznych doświadczeń związanych z postępowaniami inkwizycyjnymi, a także systemami totalitarnymi funkcjonującymi w XX wieku, w których stosowano zasadę domniemania winy i dopuszczano stosowanie przymusu wobec podejrzanego. Niestety zasada domniemania niewinności jest zagrożona również dzisiaj między innymi przez instrumenty tzw. państwa prewencyjnego (przechowywanie danych na masową skalę i tworzenie profili obywateli) oraz prowadzenie równolegle do postępowania karnego postępowań cywilnych/administracyjnych, w których zasada domniemania niewinności nie obowiązuje. Zasadniczo ma to trzy bezpośrednie skutki w odniesieniu do praw podejrzanych w postępowaniu karnym: a) prawo do odmowy składania wyjaśnień; b) ciężar dowodu spoczywa na oskarżeniu; c) in dubio pro reo (wszelkie wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego). Ze względu na tak wielkie znaczenie domniemania niewinności sprawozdawczyni z zadowoleniem przyjmuje wspólny unijny instrument harmonizacyjny w tym zakresie. Niemniej w instrumencie takim należy wprowadzić bardzo wysokie wspólne standardy, które nie powinny odpowiadać tylko najmniejszemu wspólnemu mianownikowi z europejskiej konwencji praw człowieka (EKPC). Sprawozdawczyni zauważa w tym zakresie, że w art. 52 ust. 3 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, w którym wyjaśnia się stosunek między kartą a EKPC, stwierdza się, że: W zakresie, w jakim niniejsza karta zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw przyznanych przez tę konwencję. Niniejsze postanowienie nie stanowi przeszkody, aby prawo Unii przyznawało szerszą ochronę. W efekcie w porównaniu z EKPC karta umożliwia wprowadzenie znacznie wyższych standardów dotyczących praw podstawowych. W tym kontekście sprawozdawczyni przywołuje wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie Melloniego (C-399/11), w którym Trybunał Sprawiedliwości w odniesieniu do interpretacji art. 53 karty stwierdził, że przyjęcie wspólnych standardów unijnych w postępowaniu karnym uniemożliwia uznanie przestrzegania wyższych krajowych norm konstytucyjnych za podstawę nieuznania wyroku w procedurze wzajemnego uznawania. Aby zapobiec sprzecznościom między krajowymi normami konstytucyjnymi w dziedzinie prawa karnego, które są wyższe niż minimalne normy wyznaczone w EKPC, a kartą i unijnymi przepisami dotyczącymi harmonizacji (aby zapobiegać rozbieżnościom między prawem UE a krajowym prawem konstytucyjnym w odniesieniu do praw podstawowych, jak w sprawie Solange), prawa wynikające z karty powinny być interpretowane jako jak najwyższe normy, a we wspólnej harmonizacji w UE należy wprowadzić wysoki standard ochrony. Tak wysoki standard stosowany w instrumentach UE służących do harmonizacji praw procesowych jest również niezbędny w celu uzasadnienia kompetencji UE w dziedzinie prawa karnego zgodnie z zasadą pomocniczości. II. Wstępna ocena wniosku Komisji PE530.088v01-00 2/7 DT\1023400.doc
Bieżący wniosek Komisji spełnia wspomniane cele tylko częściowo. Do pozytywnych aspektów można zaliczyć to, że Komisja wyraźnie uwzględniła zakaz przedstawiania podejrzanego jako skazanego przez organy publiczne przed wydaniem prawomocnego wyroku skazującego (art. 4), co jest wyraźnym standardem ustanowionym w wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Allenet de Ribemont przeciwko Francji (1995 r.). Jednocześnie wyraźnie wskazano, że prawo do odmowy składania wyjaśnień i prawo do nieobciążania siebie winą nie mogą być wykorzystane przeciwko podejrzanemu lub oskarżonemu na dalszym etapie postępowania i nie mogą zostać uznane za potwierdzenie faktów (art. 6 ust. 3 i art. 7 ust. 3). W tym zakresie Komisja uwzględniła krytykę jej zielonej księgi z 2006 r. w sprawie domniemania niewinności, w której dopuszczono wyciąganie niekorzystnych dla podejrzanego wniosków z prawa do odmowy składania wyjaśnień, na podstawie decyzji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie John Murray przeciwko Zjednoczonemu Królestwu (1996 r.). Sprawozdawczyni z zadowoleniem przyjmuje taką poprawę poziomu ochrony prawa do odmowy składania wyjaśnień jako prawa absolutnego przysługującego podejrzanemu lub oskarżonemu zgodnie z innymi unijnymi instrumentami służącymi do harmonizacji prawa, takimi jak dyrektywa 2012/13/UE w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym. W dyrektywie uwzględniono swego rodzaju unijne prawo Mirandy, zgodnie z którym każdy podejrzany musi zostać wcześniej pouczony przez władze o swoich prawach, w tym o prawie do odmowy składania wyjaśnień, co umożliwia profilaktyczną ochronę tego prawa (w tym kontekście zob. również uzasadnienie orzeczenia amerykańskiego Sądu Najwyższego w sprawie Miranda przeciwko stanowi Arizona, 1966 r.). Taka poprawa sytuacji w tym zakresie oddaje również przesłanie zawarte w zdaniu odrębnym dotyczącym sprawy Johna Murraya, w której wyrok wydał Europejski Trybunał Praw Człowieka; w tym zdaniu odrębnym stwierdzono m.in., że: Prawo do odmowy składania wyjaśnień to ważna zasada. Wszelkie ograniczenia, które powodują karanie za korzystanie z tego prawa poprzez wyciąganie negatywnych dla oskarżonego wniosków, stanowią naruszenie tej zasady. Niestety podejścia umożliwiającego wprowadzenie wysokich standardów nie utrzymano w pełni w innych częściach wniosku Komisji, np. w odniesieniu do kwestii przymusu (motyw 17), domniemań przenoszących ciężar dowodu (art. 5) i niskiego standardu dopuszczalności dowodu (art. 6 ust. 4, art. 7 ust. 4 i art. 10). a) Wyraźny zakaz stosowania przymusu Komisja zaproponowała następujące brzmienie motywu 17: Należy ograniczyć stosowanie jakiegokolwiek przymusu mającego na celu zmuszenie podejrzanego lub oskarżonego do udzielenia informacji. Aby ustalić, czy zastosowanie przymusu nie naruszyło tych praw, należy w świetle wszystkich okoliczności sprawy uwzględnić następujące aspekty: charakter i stopień przymusu zastosowanego w celu uzyskania dowodów, wagę interesu publicznego w odniesieniu do dochodzenia i nałożenia kary za popełnienie danego przestępstwa, istnienie jakichkolwiek gwarancji procesowych i sposób wykorzystania uzyskanego w ten sposób materiału dowodowego. Stopień przymusu zastosowanego wobec podejrzanych lub oskarżonych w celu zmuszenia ich do udzielenia informacji dotyczących postawionych im zarzutów nie powinien jednak naruszać, nawet ze względów bezpieczeństwa i porządku publicznego, istoty przysługującego im prawa do nieobciążania siebie winą oraz do odmowy składania wyjaśnień. DT\1023400.doc 3/7 PE530.088v01-00
Tekst w takim brzmieniu nie jest jasny, może prowadzić do nadużyć i dlatego fragment ten należy wykreślić. Z tekstu powinno jasno wynikać, że wszelkie formy przemocy fizycznej lub psychicznej lub groźby stosowane wobec oskarżonego, tortury i nieludzkie i poniżające traktowanie są zakazane, ponieważ naruszają godność ludzką i prawo do sprawiedliwego postępowania. Niestety walka z terroryzmem, a także zwalczanie poważnych przestępstw pokazały, że nawet nowoczesne demokracje nie są odporne na powrót do korzystania z metod stosowanych w zupełnie innych czasach (zob. na przykład takie sprawy rozstrzygane przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka jak sprawa Irlandia przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, A. nr 5310/71, dotycząca wykorzystywania specjalnych technik przesłuchiwania, sprawa Gäfgen przeciwko Niemcom z 2005 r. dotycząca stosowania gróźb fizycznych przez policję, sprawa El-Masri przeciwko Macedonii z 2012 r. dotycząca wydawania w trybie nadzwyczajnym lub sprawa El-Haski przeciwko Belgii z 2012 r. dotycząca zakazu dopuszczania wszelkich dowodów uzyskanych na skutek stosowania tortur). W tym kontekście sprawozdawczyni pragnie zauważyć, że art. 3 EKPC w sprawie zakazu tortur, nieludzkiego i poniżającego traktowania to prawo absolutne, od którego nie ma żadnych odstępstw zgodnie z art. 15 EKPC, ponieważ W art. 3, w którym bezwzględnie zakazuje się tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania, zapisano jedną z podstawowych wartości społeczeństw demokratycznych. W odróżnieniu od większości istotnych klauzul konwencji i protokołów nr 1 i 4, w art. 3 nie przewidziano zapisu dotyczącego wyjątków, a zgodnie z art. 15 niedopuszczalne jest uchylenie jego stosowania nawet w przypadku niebezpieczeństwa publicznego zagrażającego życiu narodu (Europejski Trybunał Praw Człowieka, sprawa Saadi przeciwko Włochom, 2008 r., pkt 127). W rezultacie również dowody uzyskane w wyniku takiego postępowania nie są dopuszczalne, biorąc pod uwagę to, że wcześniejsze doświadczenia w dziedzinie prawa karnego wyraźnie pokazały, że samo wszczynanie postępowań dyscyplinarnych wobec funkcjonariuszy nie zastąpi efektywnego systemu wykluczającego umożliwiającego skuteczne korzystanie ze środków prawnych, jak zostanie wyjaśnione poniżej. Jednocześnie z brzmienia wniosku Komisji (zob. motyw 18) już wystarczająco jasno wynika, że gromadzenie i wykorzystywanie dowodów innych niż pozyskane na skutek przesłuchania (próbek krwi i moczu, DNA, odcisków palców, fotografii, próbek pisma lub głosu uzyskanych w celach identyfikacyjnych itp.) jest dozwolone. Nie narusza to zasady wolności od samooskarżenia w rozumieniu wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Saunders przeciwko Zjednoczonemu Królestwu z 1996 r., zgodnie z którym taka wolność nie obejmuje wykorzystania w postępowaniu karnym materiału dowodowego, który można uzyskać od podejrzanego przy zastosowaniu środków przymusu, ale który istnieje niezależnie od woli podejrzanego, takiego jak dokumenty otrzymane w następstwie nakazu, próbki wydychanego powietrza, krwi, moczu i tkanki ciała pobrane w celu przeprowadzenia testów DNA. Niemniej jednak takie metody byłyby nielegalne, jeżeli zastosowano by na przykład bardzo inwazyjne i nieuznawane praktyki medyczne lub jeżeli takie badanie byłoby ukierunkowane na uzyskanie odpowiedzi o charakterze zeznań. W tym kontekście na przykład Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych już w sprawie Schmerber przeciwko stanowi Kalifornia z 1966 r. (384 U.S. 757) wyjaśnił, że zmuszenie danej osoby do poddania się badaniu, w którym dąży się do stwierdzenia winy bądź niewinności tej osoby na podstawie świadomych bądź samoczynnych reakcji fizjologicznych, jest niezgodne z duchem i historią piątej poprawki, i przywołał tutaj przykład obowiązkowego wykorzystywania wykrywaczy kłamstw. W tym kontekście Europejski Trybunał Praw Człowieka również zakwestionował rzetelność postępowań, w ramach których dowody pozyskiwano z ciała podejrzanego za PE530.088v01-00 4/7 DT\1023400.doc
pomocą podawanych pod przymusem medycznych środków wymiotnych (sprawa Jalloh przeciwko Niemcom, 2006 r.). b) Odwrócenie ciężaru dowodu Brzmienie art. 5 ust. 2 zaproponowane przez Komisję dopuszcza domniemania przenoszące ciężar dowodu. Takie przeniesienie wynika z wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach Salabiaku z 1988 r., Telfnera z 2001 r. i O Halloran i Francis przeciwko Zjednoczonemu Królestwu z 2007 r. Niemniej jednak sprawozdawczyni jest zdania, że włączenie art. 5 ust. 2 nie odzwierciedla specyfiki wspomnianych spraw posiadania zakazanych dóbr w sprawie Salabiaku, odniesienia do swobodnej oceny przez sądy i dowodów prima facie w sprawie Telfnera (gdzie stwierdzono naruszenie) lub specjalnego systemu odnoszącego się do przestępstw drogowych w sprawie O Hallorana i Francis i umożliwiającego założenie, że właściciel samochodu jest jego kierowcą. Uwzględnienie w tekście ustawodawczym takiego brzmienia nie odzwierciedla odpowiednio specyfiki wspomnianego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka ani nie umożliwia wzięcia pod uwagę zagrożenia związanego z uwzględnieniem klauzuli domniemania przenoszącego ciężar dowodu w części normatywnej aktu ustawodawczego. W tym kontekście należy uwzględnić uwagi dotyczące niedawno przyjętej dyrektywy 2013/48/UE w sprawie prawa dostępu do adwokata w odniesieniu do włączenia bardzo szerokich odstępstw ogólnych od stosowania prawa do dostępu do adwokata (art. 3 ust. 6 wspomnianej dyrektywy) 1 na podstawie bardzo specyficznego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Stwierdzono, że w przypadku tak szerokiego odstępstwa ustawodawczego nie bierze się pod uwagę charakteru bardzo specyficznego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a nawet ryzykuje się nieuwzględnienie przyszłych zmian w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, co w rezultacie spowoduje niespójność między prawem UE a orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, przy czym prawo UE mogłoby zapewniać mniejszy stopień ochrony niż minimalne normy zapewnione w EKPC. Jednocześnie przekształcenie bardzo specyficznego orzecznictwa (takiego jak w sprawie Salabiaku) w ogólne domniemanie ustawodawcze wiąże się zarówno z ryzykiem negatywnych zmian w państwach członkowskich stosujących wyższe standardy (mimo klauzuli o nieobniżaniu poziomu ochrony), jak i z przyjęciem minimalnego podejścia do takich praw przez państwa kandydujące do UE i przyszłe państwa kandydujące. W związku z tym art. 5 ust. 2 należy usunąć z tekstu lub całkowicie go przekształcić. c) Dopuszczalność dowodów W kilku częściach wniosku Komisji uwzględniono zasadę dopuszczalności (art. 6 ust. 4, art. 7 ust. 4 i art. 10). Ogólnie wspólne unijne zasady dotyczące dopuszczalności są mile widziane 1 6. W wyjątkowych okolicznościach i jedynie na etapie postępowania przygotowawczego państwa członkowskie mogą zastosować czasowe odstępstwo od stosowania praw przewidzianych w ust. 3, w zakresie, w jakim jest to uzasadnione w świetle konkretnych okoliczności danej sprawy jednym z następujących istotnych powodów: a) w przypadku pilnej potrzeby zapobieżenia poważnym negatywnym konsekwencjom dla życia, wolności lub nietykalności cielesnej jakiejś osoby; b) w przypadku konieczności podjęcia przez organy ścigania natychmiastowego działania w celu niedopuszczenia do narażenia postępowania karnego na znaczący uszczerbek. DT\1023400.doc 5/7 PE530.088v01-00
i są bezpośrednią konsekwencją harmonizacji praw procesowych. Każda harmonizacja praw procesowych, w której nie uwzględni się skutków ich naruszania, to lex imperfecta. W tym kontekście w art. 12 ust. 2 dyrektywy 2013/48/UE w sprawie dostępu do adwokata już uwzględniono wspólną unijną zasadę dopuszczalności. Niemniej jednak zastosowane standardy powinny również być bardzo wysokie, a przynajmniej należy zapewnić zgodność z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Komisja w swoim wniosku wskazuje, że skutkiem naruszenia prawa do odmowy składania wyjaśnień i prawa do nieobciążania siebie winą jest niedopuszczalność dowodu, chyba że wykorzystanie takiego materiału nie wpłynęłoby na ogólną rzetelność postępowania. Niemniej jednak w takiej definicji nie bierze się pod uwagę bardzo jasnego orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczącego dowodów pozyskanych na skutek naruszenia art. 3 EKPC (poprzez tortury, nieludzkie lub poniżające traktowanie). Europejski Trybunał Praw Człowieka, na przykład w sprawie Gäfgen przeciwko Niemcom (która toczyła się nawet przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka), ustanowił bardzo jasną zasadę dotyczącą bezwzględnej niedopuszczalności i wyłączenia dowodów w przypadku uzyskania bezpośrednich oświadczeń z naruszeniem art. 3 EKPC, a także w przypadku pośrednich dowodów uzyskanych przy użyciu tortur. Zasada ta została ostatnio ponownie podsumowana w sprawie El-Haski przeciwko Belgii, gdzie stwierdzono, że (pkt 85) wykorzystanie w postępowaniu karnym oświadczeń uzyskanych na skutek naruszenia art. 3 bez względu na to, czy dane postępowanie klasyfikuje się jako tortury, czy też nieludzkie lub poniżające traktowanie powoduje, że postępowanie jest automatycznie uznawane w całości za nierzetelne i niezgodne z art. 6 oraz że ma to również zastosowanie w przypadku wykorzystywania rzeczywistych dowodów uzyskanych bezpośrednio w wyniku tortur (ibid., pkt 173); niemniej jednak dopuszczenie takich dowodów uzyskanych w efekcie działań kwalifikujących się jako nieludzkie traktowanie niezgodne z art. 3, lecz niebędących torturami, będzie niezgodne z art. 6, jedynie w przypadku gdy wykazano, że naruszenie art. 3 ma wpływ na wynik postępowania przeciwko oskarżonemu, tj. ma wpływ na wyrok lub karę. W rezultacie w przypadku gdy prawo do odmowy składania wyjaśnień lub prawo do nieobciążania siebie winą zostały złamane na skutek naruszenia art. 3 EKPC, dowody należy bezwzględnie wykluczyć i nie ma już możliwości rozważenia ich wpływu na postępowanie (porównania ich nielegalności i wpływu na rzetelność postępowania) w formie zaproponowanej przez Komisję ( chyba że wykorzystanie takiego materiału nie wpłynęłoby na ogólną rzetelność postępowania ). W związku z tym wniosek Komisji nie jest zgodny z minimalnymi wymogami Europejskiego Trybunał Praw Człowieka w tym zakresie. Niemniej jednak ponieważ przepisy UE powinny wprowadzać bardzo wysokie standardy, należałoby wprowadzić nawet wyższe standardy niż obecne minimum Europejskiego Trybunału Praw Człowieka opisane powyżej. W tym kontekście sprawozdawczyni pragnie zwrócić uwagę na częściowo odrębne zdanie kilku sędziów Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Gäfgena, którzy stwierdzili, że naruszenie art. 3 EKPC zawsze powoduje bezpośrednie wykluczenie wszystkich dowodów (bezpośrednich i pośrednich, bez rozróżnienia między torturami a nieludzkim i poniżającym traktowaniem w odniesieniu do dowodów pośrednich). Jednocześnie takie samo podejście zostało zaproponowane przez mniejszość nawet w przypadku innych naruszeń EKPC, takich jak naruszenie art. 8 EKPC (prawa do prywatności) zob. zdanie odrębne sędziego Loukisa Loucaidesa w sprawie Khan przeciwko Zjednoczonemu Królestwu z 1999 r. Takie podejście już obowiązuje w niektórych PE530.088v01-00 6/7 DT\1023400.doc
państwach członkowskich UE. Podsumowanie Wnioskowana dyrektywa w sprawie domniemania niewinności stanowi jeden z fundamentów współczesnego unijnego prawa karnego opartego na ogromnym poszanowaniu praw podstawowych. Niemniej jednak z uwagi na kwestie wymienione powyżej bieżący wstępny wniosek Komisji musi zdaniem sprawozdawczyni zostać znacząco zmieniony. DT\1023400.doc 7/7 PE530.088v01-00