S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 2 2005 Jan Trojanowski, Józef Antonowicz Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk WŁAŚCIWOŚCI CHEMICZNE OSADÓW DENNYCH JEZIORA DOŁGIE WIELKIE Słowa kluczowe: chemical constitution, lake, bottom sediment Key words: chemical constitution, lake, bottom sediment WSTĘP Szczególną rolę w jeziorach pełnią osady denne. Ich jakość zależy od stopnia zeutrofizowania zbiornika wodnego, od jego głębokości i innych czynników. Skład osadu dennego jest też wskaźnikiem odzwierciedlającym aktywność innych faz środowiska wodnego. Wpływ osadów dennych na wodę jest tym większy, im większa część zakumulowanych w osadach dennych składników odżywczych i innych powraca do wody i jest dostępna dla organizmów (Trojanowska i in. 1993b). Wśród jezior specyficzną grupę stanowią jeziora przymorskie. Większość z nich ma połączenia z morzem, dzięki czemu okresowo wlewają się do nich wody morskie, mają więc charakter estuariów. Jednakże niektóre z nich nie łączą się z morzem i wykazują odmienne właściwości. Do takich należy jezioro Dołgie Wielkie. Jeziora przymorskie charakteryzują się niewielkimi głębokościami, wysoką trofią i są polimiktyczne (Majewski 1972; Trojanowski i in. 1990; Trojanowski i in. 1991; Mudryk 1993), jednakże tylko niektóre poddano gruntownym badaniom naukowym. Należą do nich jeziora Jamno (Malej 1977; Trojanowski, Trojanowska 1999), Gardno (Mudryk 1990; Trojanowska, Trojanowski 1992) i Kopań (Piesik, Obolewski 2000; Trojanowski i in. 2001). Badania te miały charakter fizyczno-chemiczny oraz biologiczny i dotyczyły głównie toni wodnej. Natomiast osadom dennym poświęcono mniej uwagi, badając w nich tylko zawartość krzemionki i materii organicznej (Trojanowski 1991; Trojanowski, Trojanowska 1993). Jezioro Dołgie Wielkie dotychczas nie doczekało się kompleksowych opracowań naukowych. Badania w tym jeziorze, raz na kilka lat, przeprowadzają pracownicy WIOŚ (Zaręba i in. 1992). Celem prezentowanych badań było określenie składu chemicznego osadów dennych jeziora Dołgie Wielkie oraz ich zróżnicowania w profilu poziomym i pionowym. 123
124
Opis jeziora Jezioro Dołgie Wielkie położone jest na terenie Słowińskiego Parku Narodowego, w strefie przybrzeżnej Bałtyku (dł.geogr. 54 42,0, szer.geogr. 17 11,7 ). Ponieważ jezioro objęte jest rezerwatem, nie jest eksploatowane rybacko od wielu lat. Jego wody charakteryzują się niską jakością (III klasa czystości). Pod względem wpływu czynników antropogenicznych zaliczane jest do zbiorników o III kategorii podatności na degradację (Zaręba i in. 1992). Dołgie Wielkie jest jeziorem płytkim o średniej głębokości 1,4 m. Linię brzegową ma słabo rozwiniętą (k = 1,51), powierzchnię dna mało urozmaiconą (Zaręba i in. 1992). Jest płytkie, niestratyfikowane i naturalnie starzejące się. Tabela 1 przedstawia cechy morfometryczne tego jeziora. Tabela 1 Dane morfometryczne jeziora Dołgie Wielkie Table 1 Morphometric properties of the Dołgie Wielkie Lake Parametry Powierzchnia zwierciadła [ha] Głębokość maksymalna [m] Głębokość średnia [m] Objętość [tys. m 3 ] Długość maksymalna [m] Szerokość maksymalna [m] Długość linii brzegowej [m] Rozwinięcie linii brzegowej Szerokość geograficzna Długość geograficzna Wartości 156,4 2,9 1,4 2151,8 2650 930 6675 1,51 54 42,0 17 11,7 W strukturze zagospodarowania zlewni jeziora 87,5% zajmują lasy, 5,6% grunty orne, 4,5% użytki zielone (Zaręba i in. 1992). METODYKA Próby osadów dennych pobierano ze stanowisk rozmieszczonych wzdłuż jeziora (ryc. 1). Ich zewnętrzną warstwę pobierano czerpakiem Ekmana, natomiast osady denne do badań warstwowych czerpakiem Kajaka. Piętnastocentymetrowy rdzeń dzielono na trzy warstwy o grubości 5 cm. Następnie osady przenoszono do pojemników polietylenowych i przewożono do laboratorium. Osady po odsączeniu wody międzyporowej homogenizowano i suszono początkowo w temperaturze pokojowej, 125
a następnie w temperaturze 105 C do stałej masy. Tak przygotowane osady poddawano analizie chemicznej. Analizę fizyczno-chemiczną osadów dennych przeprowadzono według metod podanych przez Januszkiewicza (1978). Wilgotność osadów oznaczano metodą wagową, susząc je najpierw w temperaturze pokojowej a następnie w temperaturze 50 C. Węglany oznaczono metodą objętościową w aparacie Thilmansa. Substancję organiczną oszacowano jako stratę przy prażeniu naważek wysuszonego osadu, w temperaturze 550 C. Węgiel organiczny oznaczono metodą chromianową, krzemiany grawimetrycznie, natomiast wapń, magnez, żelazo i glin kompleksometrycznie (Januszkiewicz 1978). Badanie zawartości związków fosforu przeprowadzono metodą opisaną przez Golachowską (1978). Zgodnie z tą metodą fosfor ogólny (T-P) i fosforany (P-PO 4 ) oznaczano spektrofotometrycznie przy λ = 880 nm w obecności kwasu askorbinowego i mieszaniny reakcyjnej (kwas siarkowy molibdenian amonowy winian antymonylopotasowy). Próby do oznaczania fosforu ogólnego uprzednio mineralizowano. Fosfor organiczny wyznaczano z różnicy między fosforem ogólnym a fosforem fosforanowym. Azot ogólny (T-N) oznaczono w próbach zmineralizowanych metodą Kejdahla w aparacie Parnasa-Wagnera. Azot azotanowy (N-NO 3 ) i amonowy (N-NH 4 ) oznaczano w wyciągu ze świeżych próbek osadów. Azot amonowy oszacowano kolorymetrycznie metodą Nesslera, natomiast azot azotanowy najpierw redukowano na granulowanym kadmie do azotynów, które oznaczano używając kwasu siarkowego (VI) i 1-naftyloaminy. Azot organiczny wyznaczano z różnicy między azotem ogólnym a azotem nieorganicznym. Na podstawie uzyskanych wyników wyznaczono współczynniki korelacji pomiędzy poszczególnymi parametrami. Współczynniki wzbogacenia wyznaczono według wzoru: Cg F = Cd gdzie: F współczynnik wzbogacenia C g zawartość składnika w górnej warstwie osadów C d zawartość składnika w dolnej warstwie osadu WYNIKI I DYSKUSJA Głównymi składnikami badanych osadów dennych jeziora Dołgie Wielkie są krzemiany (średnio 69,5%) i materia organiczna (21,9%) (tab. 2). Podobną zawartość tych substancji obserwowano w innych jeziorach przymorskich (Trojanowski, Trojanowska 1993). Zatem, zgodnie z klasyfikacją Stangenberga (1938), osady te zaliczają się do osadów krzemianowych. W mniejszych ilościach występują metale: glin (średnio 2,9%), żelazo (2,0%) i wapń (1,7%). Znacznie mniej glinu (2,0%) zawierają osady denne innych jezior przymorskich, takich jak Jamno (Trojanowski, Trojanowska 1999) i Gardno (Troja- 126
Tabela 2 Skład chemiczny osadów dennych w jeziorze Dołgie Wielkie (w % suchej masy). Table 2 Chemical composition (% of dry matter) of bottom sediments in Dołgie Wielkie Lake st. 1 st. 2 st. 3 x* S x d V Mat. org. 32,600 11,600 21,700 21,900 9,10 7,09 32,3 C org 21,000 6,000 12,900 13,300 6,50 5,13 38,6 T-P 0,235 0,128 0,204 0,189 47,60 40,60 21,5 P-PO 4 0,143 0,063 0,094 0,100 34,90 28,70 28,7 P org 0,092 0,065 0,110 0,089 19,70 16,00 18,0 T-N 1,444 0,218 0,863 0,842 531,10 415,70 49,4 N-NH 4 0,061 0,043 0,055 0,055 8,68 7,71 14,1 N-NO 3 0,010 0,007 0,008 0,008 1,24 1,09 13,3 CO 3 0,500 2,410 1,900 1,600 0,85 0,73 45,8 Ca 0,700 2,300 2,020 1,670 0,74 0,64 38,7 Mg 0,110 0,300 0,200 0,200 0,09 0,07 33,3 Fe 3,600 0,500 1,810 1,970 1,35 1,09 55,4 Al 2,890 3,700 3,700 2,900 0,69 0,53 18,4 SiO 2 59,400 80,700 68,500 69,500 10,41 C:N 14,300 27,500 14,700 14,700 9,30 C org węgiel organiczny, T-P fosfor ogólny, P-PO 4 fosfor fosforanowy, P org fosfor organiczny, T-N azot ogólny, N-NH 4 azot amonowy, N-NO 3 azot azotanowy, CO 3 węglany, x* wartość średnia, S x odchylenie standardowe, d błąd standardowy, V współczynnik zmienności C org organic carbon, T-P total phosphorus, P-PO 4 inorganic phosphorus, P org organic phosphorus, T-N total nitrogen, N-NH 4 ammonium nitrogen, N-NO 3 nitrate nitrogen, CO 3 carbonate, x * mean value, S x standard deviation, d standard error, V changeability coefficient nowska i in. 1993b). Zawartość żelaza w osadach porównywanych jezior jest bardzo zbliżona, natomiast koncentracja wapnia jest trzykrotnie większa w osadach jeziora Jamno i dwukrotnie większa w osadach jeziora Gardno. Zbliżoną do metali zawartość procentową obserwowano dla węglanów (1,6%). Należy stwierdzić, że osady denne jeziora Dołgie Wielkie są ubogie w węglany. Osady z jezior Jamno (Trojanowski, Trojanowska 1999) i Gardno (Trojanowska i in. 1993b) zawierają ich trzykrotnie więcej. Największą koncentrację materii organicznej obserwowano w osadach na stanowisku 1 (32,6%), a najniższą na stanowisku 2 (11,6%) o największej głębokości. Zazwyczaj w osadach pobranych z największej głębokości występuje największe na- 127
gromadzenie materii organicznej (Tadajewski 1966; Gołębiowski 1976; Trojanowski i in. 1982), tymczasem w jeziorze Dołgie Wielkie więcej materii organicznej zawierają osady z płytszych miejsc (st. 1 i 3). Prawdopodobnie przyczyną tego jest nierównomierne rozmieszczenie roślinności wynurzonej w tym zbiorniku. Jak widać na ryc. 1, skupia się ona głównie w południowej części jeziora, a w północnej prawie jej nie ma. Zatem obumierające części roślin dostają się do osadów właśnie w rejonach stanowisk 1 i 3. Poza tym jedyny dopływ do tego jeziora ma ujście w południowej jego części. Łączy on jezioro z kanałem Gardno-Łebsko i wprowadza do zbiornika wody o podwyższonej zawartości materii organicznej. Głównym składnikiem materii organicznej jest węgiel organiczny (C org ), którego również najwięcej było w osadach na st. 1 21%, a najmniej na st. 2 6% (Tab. 2). Januszkiewicz (1980) badając skład przestrzenny substancji organicznej w osadach dennych stwierdził, że zachodzące w osadzie przemiany chemiczne powodują znacznie większy ubytek C org niż N org. Stosunek C:N może określać tempo mineralizacji materii organicznej. Im stosunek C:N jest niższy, tym stopień mineralizacji wyższy (Trojanowska i in. 1993a; Lityński 1971). W jeziorze Dołgie Wielkie stwierdzono wartość C:N około 14,5 na stanowiskach 1 i 3, natomiast na stanowisku 2 27,5. Mała głębokość jeziora na stanowiskach 1 i 3 (około 1,2 m) determinuje wysoki stopień rozkładu materii organicznej, wynikający z lepszego naświetlenia i wyższej temperatury. Osady denne badanego jeziora charakteryzują się stosunkowo wysoką zawartością azotu ogólnego 1,44% (st. 1) i 0,86% (st. 3). Przy bardzo niskiej koncentracji T-N na st. 2 (0,22%), średnia zawartość w całym jeziorze wynosiła 0,84%. Większe zawartości azotu ogólnego obserwowano w osadach dennych jezior Jamno 1,44%, Liwia Łuża 1,48% (Trojanowski, Trojanowska 1993) i Gardno 1,24% (Trojanowska i in. 1993b). Azot nieorganiczny, na który głównie składał się azot amonowy (N-NH 4 ) i azotanowy (N-NO 3 ), stanowił w osadach ze st. 2 około 23% azotu ogólnego, natomiast ze stanowisk 1 i 3 znacznie mniej (odpowiednio około 5 i 8%). Zatem większą część azotu ogólnego stanowi azot organiczny. Zawartość azotu amonowego w badanych osadach była przeszło sześć razy większa niż azotu azotanowego (tab. 2). Średnia zawartość tych nieorganicznych form azotu wynosiła odpowiednio 0,055 i 0,008%. Największe ilości azotu amonowego (około 0,060%) obserwowano na stanowiskach 1 i 2. Koncentracja fosforu ogólnego w osadach dennych wynosiła średnio 0,189% (tab. 2). Osady ze stanowiska 1 zawierały prawie dwukrotnie więcej związków fosforowych niż osady ze stanowiska 2. Analiza poszczególnych form fosforu w osadach dennych jeziora wykazała odmienne występowanie fosforu fosforanowego (P-PO 4 ) i fosforu organicznego (P org ). Na stanowisku 1 przeważał P-PO 4 (około 61% fosforu ogólnego), na stanowisku 2 obie formy oscylowały w okolicy 50%, natomiast na stanowisku 3 nieznacznie przeważał P org (54%). Podobną koncentrację związków fosforowych notowano w osadach dennych jeziora Bukowo (Trojanowski, Bruski 2000), a mniejszą ich zawartość (średnio 0,128%) stwierdzono w jeziorze Szczytno Małe (Trojanowski i in. 1985), natomiast w jeziorze Jamno, o bardzo wysokiej trofii, stężenie fosforu było prawie dwukrotnie większe (Trojanowski, Trojanowska 1999). 128
Zawartość węglanów w osadach z badanego jeziora Dołgie Wielkie jest wyraźnie zróżnicowana (tab. 2), od średnio 0,5% na stanowisku 1 do 2,4% na stanowisku 2. Osady te są ubogie w węglany w porównaniu z innymi jeziorami Pomorza Środkowego. Na przykład w Jeziorze Łętowskim stanowią one 1,4-23,2% (Trojanowski i in. 1982), w jeziorze Jamno 6% (Trojanowska i in. 1993a), natomiast w jeziorze Jasień aż 74,5-93,9% (Korzeniewski 1968). Również w pobliskim jeziorze Gardno występują wyższe wartości: 2,81-8,03% (Trojanowska i in. 1993b). Węglany w osadach dennych jezior występują głównie w połączeniu z wapniem, dlatego też rozmieszczenie związków wapnia w osadach badanego jeziora jest podobne do rozmieszczenia węglanów (tab. 2). Średnio zawartość Ca wynosi 1,7%. Jest to wartość niska w porównaniu do innych jezior Pomorza Środkowego: przykładowo Jezioro Łętowskie zawiera do 23% (Trojanowski i in. 1982), a Gardno ponad 5% (Trojanowska i in. 1993b). Zawartość związków magnezu w badanych osadach mieściła się w granicach od 0,1% na stanowisku 1 do 0,3% na stanowisku 2. Zbliżone wartości obserwowano w osadach jeziora Gardno (Trojanowska i in. 1993b), które zawierały również podobne ilości żelaza jak w jeziorze Dołgie Wielkie (średnio 1,97%). Zawartość żelaza w osadach badanego jeziora wahała się od 0,38 do 3,84%, przy czym największe ilości obserwowano na stanowisku 1 (średnio 3,60%) (tab. 2). Znacznie mniejszą rozpiętość obserwowano w przypadku glinu 1,86-4,03%, przy średniej koncentracji 2,90%. W pobliskim jeziorze Gardno obserwowano znacznie mniejsze jego ilości 1,76% (Trojanowska i in. 1993b). Tabela 3 Zmiana procentowej zawartości wody, materii organicznej, fosforu ogólnego (T-P) i fosforanowego (P-PO 4 ), azotu ogólnego (T-N), azotu amonowego (N-NH 4 ) i azotanowego (N-NO 3 ) w zależności od pionowego profilu osadu dennego w jeziorze Dołgie Wielkie Table 3 Percentage content of water, organic matter, total phosphorus (T-P), phosphates (P-PO 4 ), total nitrogen (T-N), ammonium nitrogen (N-NH 4 ), nitrate nitrogen (N-NO 3 ) in vertical profile of the bottom sediments in Dołgie Wielkie Lake Stanowiska 1 3 Warstwy (cm) 0-5 5-10 10-15 0-5 5-10 10-15 Wilgotność 78,2 76,1 72,2 71,1 53,2 44,0 Mat. org. 36,8 33,0 28,1 27,1 23,1 15,7 P-PO 4 0,170 0,145 0,115 0,117 0,095 0,070 T-P 0,303 0,230 0,173 0,265 0,201 0,149 N-NH 4 0,074 0,069 0,039 0,084 0,053 0,042 N-NO 3 0,0123 0,0090 0,0078 0,0088 0,0071 0,0072 T-N 1,682 1,356 1,294 0,989 0,875 0,722 129
Tabela 4 Współczynniki wzbogacenia między warstwami w profilu pionowym osadów dennych jeziora Dołgie Wielki. Fosfor ogólny (T-P) i fosforanowy (P-PO 4 ), azot ogólny (T-N), azot amonowy (N-NH 4 ) i azotanowy (N-NO 3 ) Table 4 The enrichment coefficients between layers of bottom sediments in Dołgie Wielkie Lake. Total phosphorus (T-P), phosphates (P-PO 4 ), total nitrogen (T-N), ammonium nitrogen (N-NH 4 ), nitrate nitrogen (N-NO 3 ) Stanowiska 1 3 Warstwy (cm) 0-5 5-10 Współczynniki wzbogacenia pomiędzy warstwami 0-5 10-15 5-10 10-15 0-5 5-10 0-5 10-15 5-10 10-15 Wilgotność 1,03 1,08 1,06 1,33 1,61 1,20 Mat. org. 1,11 1,31 1,18 1,17 1,72 1,47 P-PO 4 1,17 1,47 1,26 1,23 1,67 1,36 T-P 1,32 1,75 1,33 1,32 1,78 1,35 N-NH 4 1,07 1,89 1,77 1,59 2,00 1,25 N-NO 3 1,37 1,57 1,14 1,24 1,31 1,10 T-N 1,24 1,75 1,04 1,13 1,37 1,10 Analiza chemiczna poszczególnych warstw osadów dennych ze stanowisk 1 i 3 wykazała największe nagromadzenie analizowanych składników w warstwie powierzchniowej 0-5 cm (tab. 3). Ich zawartość w poszczególnych warstwach zmniejszała się w głąb osadu. Szczególnie jest to widoczne w przypadku N-NH 4 gdzie na stanowisku 3 na głębokości 0-5 cm zaobserwowano 0,084% N-NH 4, natomiast już na głębokości 10-15 cm uzyskano wynik dwukrotnie niższy: 0,042%. Najlepiej te różnice ilustrują współczynniki wzbogacenia (tab. 4), które w przypadku jonów amonowych, przy porównaniu warstw 0-5 cm i 10-15 cm, wynoszą: 2,00 (st. 3) i 1,89 (st. 1). Wysokie wartości współczynników wzbogacenia uzyskano również dla fosforu ogólnego (T-P). W warstwah 0-5 cm i 10-15 cm, były one na obydwu stanowiskach podobne i wynosiły 1,75 (st. 1) oraz 1,78 (st. 3). Ponieważ koncentracja analizowanych składników zmniejszała się wraz z głębokością osadu, dlatego też współczynniki wzbogacenia między warstwami 0-5 cm a 5-10 cm były mniejsze niż współczynniki między warstwami 0-5 cm a 10-15 cm. W większości przypadków druga grupa współczynników miała wyższe wartości dla osadów ze stanowiska 3 niż ze stanowiska 1. Oznacza to, że warstwa czynna osadu na stanowisku 1 jest grubsza niż na stanowisku 3. Świadczą o tym również stężenia poszczególnych składników w analizowanych warstwach. W większości przypadków ich koncentracje w warstwie 10-15 cm osadów ze stanowiska 1 jest podobna jak w warstwie 0-5 cm osadów ze stanowiska 3. 130
Wilgotność pobranych prób osadów była większa na stanowisku 1 i nie zmieniała się znacząco wzdłuż badanego 15 cm rdzenia (tab. 3). Na stanowisku 3 sytuacja była odmienna. Wynika to z większej zawartości materii organicznej w osadach ze stanowiska 1, która w większym stopniu zatrzymuje wodę niż osady bardziej piaszczyste, szczególnie gdy w skład materii organicznej wchodzą substancje humusowe. Statystyczna analiza korelacyjna wykazała wysokie współczynniki korelacji (tab. 5) między poszczególnymi składnikami biogenicznymi badanych osadów. W analizie tej uwzględniono również wilgotność, dla której współczynniki korelacji w stosunku do pozostałych parametrów są podobne i mieszczą się w niewielkim zakresie 0,77-0,87. Najmniejszą współzależność (r = 0,59) obserwowano między azotem organicznym a azotem amonowym. Oznacza to, że badane osady są dobrze natlenione i prawdopodobnie mają wysoki potencjał oksydoredukcyjny, dzięki czemu w procesach mineralizacji materii organicznej tworzy się głównie azot azotanowy a nie amonowy. Natomiast najwyższy współczynnik korelacji (r = 0,97) notowano między azotem ogólnym a azotem organicznym, gdyż był on głównym składnikiem (średnio 88%) związków azotowych w tych osadach. Tabela 5 Współczynniki korelacji pomiędzy zawartością poszczególnych badanych form azotu i fosforu oraz wilgotnością w osadach dennych jeziora Dołgie Wielkie Table 5 The correlatin coefficients between the contents investigation forms of nitrogen and phosphorus and humidity in bottom sediments of Dołgie Wielkie Lake wilgotność N-NH 4 N-NO 3 N org T-N T-P wilgotność 0,83 0,77 0,80 0,86 0,87 N-NH 4 0,83 0,87 0,59 0,71 0,91 N-NO 3 0,77 0,87 0,80 0,86 0,96 N org 0,80 0,59 0,76 0,97 0,84 T-N 0,86 0,71 0,84 0,97 0,92 T-P 0,87 0,91 0,96 0,84 0,92 N-NH 4 azot amonowy, N-NO 3 azot azotanowy, N org azot organiczny, T-N azot ogólny, T-P fosfor ogólny, poziom istotności 0,05, n = 12 N-NH 4 ammonia nitrogen, N-NO 3 nitrate nitrogen, T-N total nitrogen, T-P total phosphorus, significance level 0.05, n = 12 WNIOSKI Ze względu na chemiczny charakter osadów dennych jezioro Dołgie Wielkie można podzielić na trzy różniące się części: wschodnią, środkową i zachodnią. Osady w zachodniej części jeziora charakteryzują się największą ilością materii organicznej (najprawdopodobniej typu humusowego), substancji biogenicznych i żelaza, a naj- 131
mniejszą magnezu i węglanu wapnia. W środkowej części jeziora występują osady wybitnie piaszczyste, o najmniejszej ilości materii organicznej, związków azotu i fosforu oraz żelaza, zawierające natomiast najwięcej węglanu wapnia i magnezu. Natomiast osady we wschodniej części mają charakter pośredni pomiędzy osadami z części zachodniej i środkowej, zawierają jedynie najwięcej związków glinu. Miąższość osadów czynnych jest największa w części zachodniej jeziora. Zawartość materii organicznej oraz związków azotu i fosforu zmniejszała się w głąb osadu. Główną formą, w jakiej występowały związki azotowe w badanych osadach był azot organiczny, który stanowił średnio 88% azotu ogólnego. Natomiast wśród związków fosforu obydwie formy organiczna i nieorganiczna występowały mniej więcej w równych ilościach. PIŚMIENNICTWO Golachowska J. B., 1978, Frakcjonowanie i oznaczanie organicznych postaci fosforu w osadach dennych jezior. Roczn. Nauk. Roln., H, 3, 86-93 Gołębiowski R., 1976, Osady denne Jezior Raduńskich. GTN,Olsztyn Januszkiewicz T., 1978, Studia nad metodą analizy chemicznej składu współczesnych osadów dennych jezior. Zesz. Nauk. ART., Olsztyn 8, 3-30 Januszkiewicz T., 1980, Chemical characteristics of recent sediments of Lake Wierzysko. Pol. Arch. Hydrobiol., 26, 475-493 Korzeniewski K., 1968, Hydrohemical study of spring water lake on the example of ake Jasień. Pol. Arch. Hydrobiol., 15, 153-175 Lityński T., 1971, Żyzność gleby i nawożenie. Cz. I, Warszawa Majewski A., 1972, Charakterystyka estuariowych wód u polskiego wybrzeża. Prace PIHM Koszalin, 105, 20-27 Malej J., 1977, Produkcja dominantów zoobentosu Chironomidae w zanieczyszczonej strefie jeziora Jamno. Prace PIHM Koszalin, 142, 5-10 Mudryk Z., 1990, Właściwości fizjologiczne i wymagania pokarmowe planktonowych i bentosowych bakterii holofilnych estuariowego jeziora Gardno. Słupskie Prace Mat.-Przyr., 8b, 57-72 Mudryk Z., 1993, Badania sanitarno-bakteriologiczne trzech jezior estuariowych. Słupskie Pr. Mat.-Przyrod., 9b, 169-182 Piesik Z., Obolewski K. 2000, Epiphytic organisms (Periphyton) inhabiting read, Phragmites Australis and artificial substrates in Lake Kopań. Balt. Coastal Zone, 4, 73-86 Stanggenberg M., 1938, Skład chemiczny osadów głębinowych jezior Suwalszczyzny. Rozpr. Sprawozd. Inst. Bad. Lasów Państw., Ser. A, 31, 1-40 Tadajewski A., 1966, Bottom sediments in different limnetic zones of an eurotrophic lakes. Ekol. Pol., ser. A, 14, 321-341 Trojanowska Cz., Trojanowski J., 1992, Jezioro Gardno jako naturalny basen osadowy rzeki Łupawy. W: Zlewnia przymorskiej rzeki Łupawy i jej jeziora. Red. K. Korzeniewski. Słupsk, 221-227 Trojanowska Cz., Trojanowski J., Ratajczyk H., Krzyżanowska M. Reinert R., 1993a, Wybrane właściwości fizykochemiczne osadów dennych jezior przymorskich w 1987 r. Słupskie Prace Mat.-Przyr., 9b, 261-291 Trojanowska Cz., Trojanowski J., Ziemienowicz K., 1993b, Charakterystyka chemiczna 132
osadów dennych jeziora Gardno. Słupskie Prace Mat. Przyrod., 9b, 193-208 Trojanowski J., 1991, Sorptive properties of bottom sediments of the Gardno Lake. Pol. Arch. Hydrobiol., 38, 361-374 Trojanowski J., Antonowicz J., Król M., Bruski J., 2001, Nitrogen and phosphorus compounds in the Kopan Lake. Annales of the Polish Chem. Soc., 1, 131-138 Trojanowski J., Bruski J., 2000, Extent of marine water influence on chemical features of lake Bukowo bottom sediments. Baltic Coastal Zone, 4, 53-66 Trojanowski J., Trojaonowska Cz., 1993, Monitoring osadów dennych jezior przymorskch. Pol. Arch. Hydrobiol. 30, 2, 57-74 Trojanowski J., Trojanowska Cz., 1999, Skład chemiczny osadów dennych w jeziorze Jamno. Słup. Prace Mat.- Przyrod., 12b, 105-118 Trojanowski J., Trojanowska Cz., Korzeniewski K., 1990, Warunki hydrochemiczne w jeziorach przymorskich. Słupskie Prace Mat.- Przyrod., 8b, 123-158 Trojanowski J., Trojanowska Cz., Korzeniewski K., 1991, Trophic state of coastal lakes. Pol. Arch. Hydrobiol., 38, 23-34 Trojanowski J., Trojanowska Cz., Ratajczyk H., 1982, Effect of intensive trout culture of Lake Łętowo in its bottom sediments. Pol. Arch. Hydrobiol. 29, 3-4, 659-670 Trojanowski J., Trojanowska Cz., Ratajczyk H., 1985, Chemical characteristics of bottom sediment top layer in Szczytno Małe lake. Pol. Arch. Hydrobiol., 32, 99-112 Zaręba R., (red), 1992, Stan czystości jeziora Dołgie Wielkie na podstawie badań przeprowadzonych w 1991 roku. Raport PIOŚ - Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Słupsku Summary CHEMICAL CHARACTERISTICS OF BOTTOM SEDIMENTS IN DOŁGIE WIELKIE LAKE Dołgie Wielkie lake is located in West Pomerania, about 1 km from the bank of Baltic Sea. Chemical analysis of the 15-cm top layer of the Dołgie Wielkie Lake bottom sediments indicated that their main components comprise silica and organic matter. Sediments of this lake were divided into three groups: organic, mixed and sandy. The upper, 10-cm layer of bottom sediments was most active chemically. They exhibited quite a few contents of nitrogen compounds (mean 1.44%) and average contents of phosphorus compounds (mean 0.189%) in comparison with other Polish lakes. Mineral phosphorus made the best part of total phosphorus (about 61%), and mineral nitrogen only 12% of total nitrogen. Bottom sediments of Dołgie Wielkie Lake contain few carbonates (about 1.6%). It was mainly calcium carbonate. 133