Ptaki Pomorza 7- Zmiany liczebności pospolitych ptaków lęgowych Pomorza w latach TOMASZ CHODKIEWICZ, BARTŁOMIEJ WOŹNIAK, PRZEMYSŁAW CHYLARECKI, PIOTR ZIELIŃSKI, JACEK ANTCZAK, RYSZARD CZERASZKIEWICZ, MICHAŁ JASIŃSKI, ARKADIUSZ SIKORA Abstrakt: Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych (MPPL) jest prowadzony w całej Polsce od roku. W latach na Pomorzu wykonano 59 liczeń na losowo wskazanych powierzchniach próbnych o wielkości x km. Liczba kontrolowanych powierzchni wzrosła od 7 w roku do 8 w roku. Łącznie zaobserwowano w tym okresie 74 gatunków ptaków, przy średniej wynoszącej 5 gatunków (zakres 7 65) stwierdzanych w czasie dwukrotnej kontroli powierzchni próbnej w sezonie lęgowym. Najbardziej rozpowszechnionymi gatunkami były trznadel Emberiza citrinella, zięba Fringilla coelebs i grzywacz Columba palumbus, stwierdzane na >9% powierzchni próbnych. Trendy liczebności obliczono dla 6 gatunków, dla których średnie rozpowszechnienie w okresie badań było nie mniejsze niż %. W tej grupie 8 gatunków wykazywało istotne statystycznie, kierunkowe zmiany liczebności w okresie lat prowadzenia programu. Dla 8 gatunków trend liczebności na Pomorzu był znacząco odmienny od trendu stwierdzonego w pozostałej części kraju. W przypadku 7 gatunków (m.in. dzięcioł duży Dendrocopos major, mazurek Passer montanus, makolągwa Carduelis cannabina), populacje pomorskie wykazywały bardziej dodatni trend w porównaniu do populacji zasiedlających resztę kraju, a w przypadku gatunków (m.in. myszołów Buteo buteo, dzięcioł czarny Dryocopus martius, skowronek Alauda arvensis) bardziej ujemny trend. Trendy zmian liczebności na Pomorzu są powiązane ze strategią migracji gatunki osiadłe charakteryzuje najsilniejszy wzrost liczebności, a migrantów dalekodystansowych najsilniejszy spadek liczebności. Pomorskie populacje ptaków leśnych zwiększały swoją liczebność, a populacje ptaków krajobrazu rolniczego charakteryzował spadek liczebności w ciągu ostatnich lat. 7
T. Chodkiewicz et al. Wstęp Głównym celem prowadzonego w Polsce od roku Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych (MPPL) jest uzyskanie corocznych wskaźników zmian liczebności ptaków lęgowych powszechnie występujących w całej Polsce (Chylarecki & Jawińska, Neubauer et al. ). Analizowana dotychczas ogólnopolska sytuacja jest jednak wypadkową zmian liczebności awifauny w mniejszych jednostkach geograficznych. Niniejsza publikacja stanowi podsumowanie lat prowadzenia programu MPPL na Pomorzu. Zawiera ona m.in. dane o rozpowszechnieniu najpospolitszych ptaków regionu oraz oszacowania lokalnych trendów liczebności populacji 6 pospolitych w regionie gatunków ptaków, na tle zmian w pozostałej części kraju. Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych jest realizowany przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Od roku stanowi on jeden z elementów Państwowego Monitoringu Środowiska koordynowanego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, w oparciu o finansowanie Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Obszar objęty monitoringiem Schemat prac terenowych MPPL opiera się na metodzie reprezentacyjnej (zwanej też sondażową; Barnett 98, Szreder ). Podstawę wnioskowania o zmianach liczebności pospolitych gatunków ptaków w kraju bądź w regionach stanowią tu wyniki liczeń prowadzonych na reprezentatywnych, losowo wskazanych powierzchniach próbnych. Powierzchnie próbne zostały wytypowane metodą losowania warstwowego ze zbioru kwadratów km x km pokrywających obszar całego kraju. Losowania powierzchni wykonano niezależnie dla 5 wyodrębnionych wcześniej regionów awifaunistycznych Polski. W pasie pomorskim wydzielono wówczas regiony: Pomorze Gdańskie (PG), Pomorze Środkowe (PS) oraz Pomorze Zachodnie (PZ). Na potrzeby niniejszej publikacji wyniki dla tych trzech regionów przedstawiono w granicach Pomorskiego Regionu Ornitologicznego (PRO), wzorując się na mapie i opisie dostępnym na stronie internetowej regionu (PRO ). W tym obszarze znajdowało się powierzchni próbnych MPPL, na których w okresie przeprowadzono przynajmniej jedno liczenie w protokole MPPL (rys. ). Przy obliczeniach wskaźników liczebności na Pomorzu, jako dane porównawcze wykorzystano wyniki dla pozostałej części obszaru Polski (uzyskane z wyłączeniem powierzchni w PRO), które zawierały dane z 669 powierzchni próbnych MPPL. Metody prac terenowych Prace terenowe w ramach MPPL prowadzone są przez doświadczonych obserwatorów ptaków, zarówno zawodowych ornitologów jak i amatorów, najczęściej mieszkających w pobliżu kontrolowanych powierzchni. Lista osób 8
MP PL na Po mo rz u Rys.. Rozmieszczenie powierzchni próbnych MPPL kontrolowanych przynajmniej raz w latach w Pomorskim Regionie Ornitologicznym Fig.. Distribution of plots surveyed at least once during years of CBBM ( ) in Pomerania. () plots, () borders of Pomerania, () rivers, (4) towns, (5) forests prowadzących liczenia w ramach MPPL w granicach PRO, znajduje się na końcu publikacji. Nadzór nad pracami terenowymi jest prowadzony przez koordynatorów regionalnych programu. W regionie pomorskim w latach odpowiedzialny za Pomorze Gdańskie był Arkadiusz Sikora ( ) oraz Piotr Zieliński ( ), za Pomorze Środkowe Jacek Antczak, natomiast na Pomorzu Zachodnim do roku funkcję tę pełnił Ryszard Czeraszkiewicz, a od Michał Jasiński. Metodyka prowadzenia prac terenowych została zaprojektowana, aby przeprowadzać liczenia w szybki i łatwy do powtórzenia sposób. W obrębie każdej powierzchni przed rozpoczęciem kontroli obserwator wyznaczał dwa równoległe transekty o długości km, położone w odległości około 5 m od siebie. Każdy transekt składał się z pięciu -metrowych odcinków. Corocznie wykonywano dwie kontrole powierzchni próbnej: wczesnowiosenną w okresie.4. 5.5. i późnowiosenną w okresie 6.5..6. Liczenia ptaków rozpoczynano rano w godz. od 4: do 9: i trwały one średnio około 9 minut. W trakcie przemarszu transektami obserwatorzy odnotowywali obserwacje wszystkich słyszanych lub widzianych ptaków w strefach odległości od transektu, osobno odnotowywano też ptaki obserwowane w locie. Obserwatorzy na każdym odcinku wykonywali również opis siedliska. Więcej informacji o metodach prac terenowych można znaleźć 9
T. Chodkiewicz et al. w instrukcji dostępnej na stronach internetowych http://monitoringptakow.gios.gov.pl i http://mppl.pl oraz w publikowanych raportach (np. Chylarecki & Jawińska ). Analiza danych W niniejszej pracy przedstawiono dane dotyczące dwóch podstawowych wskaźników charakteryzujących populacje ptaków: rozpowszechnieniu i wskaźniku liczebności. Rozpowszechnienie było obliczane dla każdego roku jako stosunek liczby powierzchni ze stwierdzeniem danego gatunku do liczby wszystkich powierzchni, na których liczono ptaki. Dla gatunków o rozpowszechnieniu powyżej % w regionie zostały obliczone wskaźniki liczebności. Bazowały one na danych o maksymalnej liczebności ptaków stwierdzanych podczas obu kontroli i były modelowane jako regresja Poissona z użyciem programu TRIM.54 (Pannekoek & van Strien ). Uzyskane wskaźniki obrazują stosunek liczebności danego gatunku w roku t do jego liczebności w roku bazowym (), dla którego przyjęto, że liczebność wynosi, (albo %). Oszacowano również miary precyzji uzyskiwanych wskaźników, błąd standardowy oraz 95% przedział ufności, pozwalające na kategoryzację trendów liczebności. Wydzielono 6 kategorii trendów: silny wzrost, umiarkowany wzrost, stabilny, umiarkowany spadek, silny spadek oraz nieokreślony (Pannekoek & van Strien ). Inną, syntetyczną miarą kierunku zmian jest średnie roczne tempo zmian indeksu liczebności populacji określane jako λ (lambda) i definiowane jako stosunek wartości wskaźnika liczebności w roku bieżącym (t) do wskaźnika w roku ubiegłym (t-). Lambda stanowi z reguły dobry, sumaryczny wskaźnik zmian w całym analizowanym okresie. Populacje rosnące charakteryzują się wartościami lambda większymi od, a malejące mniejszymi od (np. λ =,97 oznacza spadek w tempie % rocznie). Na potrzeby przedstawionych tu analiz, gatunki zostały podzielone pod względem strategii wędrówkowej na grupy: gatunki osiadłe w Polsce, gatunki częściowo migrujące lub migrujące na krótkie dystanse w obrębie Europy i północnej Afryki oraz migranci dalekodystansowi spędzający zimę na południe od Sahary. W analizie uwzględniono również rodzaj siedliska lęgowego, dzieląc ptaki na szerokie grupy ekologiczne: gatunki leśne, ptaki zasiedlające krajobraz rolniczy (agrocenozy) oraz gatunki o szerszym spektrum ekologicznym, określane jako inne. Podział oparto na publikowanych danych (Gregory et al. ), z późniejszymi modyfikacjami wykonanymi przez autorów oraz innych ekspertów (tab. ). Większość analiz dokonano w podziale na region pomorski oraz resztę kraju, traktowaną tu jako jedno wydzielenie. Taki podział zaciera zróżnicowanie parametrów istniejące poza Pomorzem, ale pozwala klarownie wskazać specyficzne cechy populacji ptaków występujących w granicach PRO.
MPPL na Pomorzu Wyniki i dyskusja Liczba kontrolowanych powierzchni próbnych W ciągu lat trwania MPPL na Pomorzu przeprowadzono 59 kontroli na powierzchniach próbnych. Wraz z rozwojem programu stale wzrastała liczba kontrolowanych kwadratów, których w roku było jedynie 7, natomiast w roku już 8 (rys. ). Średnie roczne tempo wzrostu liczby kontrolowanych kwadratów na Pomorzu (λ) wynosi,6, co oznacza, że średnio co roku, w regionie kontrolowanych jest o,6% więcej kwadratów niż w poprzednim sezonie. Ten sam parametr dla reszty kraju jest nieomal identyczny i wynosi,6 (rys. ). 6 Liczba pow. próbnych (reszta Polski) 5 4 Pomorze reszta Polski 8 6 4 Liczba pow. próbnych (Pomorze) Rys.. Zmiany liczby kontrolowanych powierzchni próbnych w ramach programu MPPL w latach, z podziałem na region Pomorze (niebieskie słupki) oraz resztę Polski (czerwona linia) Fig.. Changes in the number of survey plots surveyed annually in, shown separately for Pomerania (blue bars, right axis) and other regions of Poland (red line, left axis) Kontrolowane siedliska Zgodnie z założeniami programu, losowy wybór powierzchni próbnych pozwala na uzyskanie reprezentatywnego dla powierzchni Polski udziału siedlisk. W trakcie lat badań na Pomorzu, proporcje siedlisk w wylosowanych kwadratach były zbliżone do ich rzeczywistego udziału w pokryciu powierzchni kraju (GUS ). Najwięcej z kontrolowanych -metrowych odcinków (4%) znajdowało się w krajobrazie rolniczym, definiowanym tu jako różne typy gruntów ornych (rys. ). Razem z łąkami i pastwiskami (%) pokrywały one 54% tras liczeń znajdujących się na terenach otwartych. Lasy i zadrzewienia zajmowały %, natomiast udział terenów zabudowanych, zakrzaczeń, zbiorników wodnych i innych środowisk nie przekraczał %.
T. Chodkiewicz et al. Zbiorniki wodne () Zakrzaczenia () 4 Tereny zabudowane () 7 Łąki i pastwiska (4) Lasy i zadrzewienia (5) Krajobraz rolniczy (6) 4 5 5 5 5 4 45 % siedlisk (7) Rys.. Typy siedlisk zarejestrowane na poszczególnych odcinkach transektów w latach na Pomorzu. Dane dla 4 odcinków -metrowych, na których obserwatorzy określili typ siedliska w toku prac terenowych Fig.. Types of habitats registered on m transect sections during in Pomerania. () water bodies, () scrubland, () human sites, (4) grassland, (5) woodland, (6) farmland, (7) % habitats. Data for 4 transect sections, with habitats defined during field work Bogactwo gatunkowe i rozpowszechnienie W granicach Pomorza na powierzchniach MPPL zaobserwowano łącznie 74 gatunki ptaków, przy czym średnio notowano 9 gatunków rocznie (minimum 9 w roku, maksimum 5 w roku ). Choć w ogromnej większości obserwacje dotyczą ptaków lęgowych, interpretując wyniki należy pamiętać, że zastosowana metodyka badań nie pozwala na odróżnienie osobników rzeczywiście lęgowych od nie podejmujących lęgów na powierzchniach MPPL. Prace terenowe prowadzone są w szerokim oknie czasowym (.4..6.) i część odnotowanych gatunków (i osobników) może być ptakami przelotnymi, bądź nie podejmującymi lęgu w rejonie powierzchni próbnych. Liczba gatunków stwierdzanych na pojedynczej powierzchni w trakcie jednego sezonu wahała się w granicach 7 65, średnio było ich 5 (rys. 4). W innych regionach kraju, w tym samym okresie (lata ) stwierdzono w sumie 4 gatunki. Porównując tę liczbę z analogiczną wartością dla Pomorza (74 gatunki), trzeba jednak pamiętać, że tak obliczane bogactwo gatunkowe zawsze rośnie wraz z wielkością próby (tu: liczbą kontroli wykonanych na różnych powierzchniach). Nie można więc wprost porównywać 74 gatunków stwierdzonych w 59 próbach (Pomorze) z 4 gatunkami odnotowanymi
MPPL na Pomorzu Rys. 4. Rozkład liczby gatunków ptaków stwierdzanych w jednym kwadracie MPPL na Pomorzu w trakcie dwóch kontroli w sezonie. Na osi pionowej przedstawiono liczbę powierzchni Fig. 4. Distribution of the number of species recorded in a single CBBM survey plot during two visits during the breeding season. Vertical axis shows number of plots with given number of species recorded w 764 próbach (reszta kraju). Pięć gatunków było odnotowanych jedynie na Pomorzu, a mianowicie: rożeniec Anas acuta, ohar Tadorna tadorna, ostrygojad Haematopus ostralegus, kulik mniejszy Numenius phaeopus i mewa mała Larus minutus. W skali regionu, a nawet kraju, interesujące są również obserwacje świstuna Anas penelope, wójcika Phylloscopus trochiloides czy sokoła wędrownego Falco peregrinus, choć były to ptaki na pewno lub prawdopodobnie należące do frakcji nielęgowej. Najczęściej spotykanym gatunkiem na Pomorzu był trznadel Emberiza citrinella, którego średnie rozpowszechnienie na przestrzeni lat wynosi 9%. W grupie o rozpowszechnieniu ponad 9% znajdują się też zięba Fringilla coelebs i grzywacz Columba palumbus. Na uwagę zasługuje powszechne występowanie na Pomorzu grzywacza. Na pozostałym obszarze kraju frekwencja kwadratów, w których odnotowano ten gatunek jest znacząco niższa i wynosi 78%. W grupie ptaków stwierdzonych w obrębie 8 9% losowo wybranych kwadratów znalazły się bogatka Parus major, kos Turdus merula, szpak Sturnus vulgaris i skowronek Alauda arvensis. Piecuszek Phylloscopus trochilus, kapturka Sylvia atricapilla, cierniówka Sylvia communis i dymówka Hirundo rustica były stwierdzane w 7 8% kwadratów. W sumie gatunków osiągało rozpowszechnienie powyżej 7%. Te same gatunki, za wyjątkiem piecuszka, wykazują również największe rozpowszechnienie w pozostałej części kraju. Średnie rozpowszechnienie wszystkich gatunków stwierdzonych na Pomorzu na powierzchniach monitoringowych w ciągu lat przedstawia tabela. Niektóre gatunki osiągają na Pomorzu swój skraj zasięgu geograficznego, dla innych z kolei jest to teren, gdzie występują one daleko powszechniej niż w innych częściach kraju. Dobrym przykładem takiego zróżnicowania jest wymijanie się dwóch spokrewnionych ze sobą gatunków: pokląskwy Saxicola rubetra i kląskawki
T. Chodkiewicz et al. Tabela. Gatunki ptaków stwierdzane podczas kontroli powierzchni próbnych w latach z podziałem na Pomorze i resztę Polski. Dla każdego gatunku podano średnie rozpowszechnienie (% pól) oraz roczne tempo zmian rozpowszechnia (λ) Table. Bird species recorded during the CBBM survey in in Pomerania and other regions of Poland with average occupancy (% area) and average annual rate of changes in occupancy (λ) provided for each species. () species, () Pomerania, () other regions of Poland, (4) % area Gatunek () Pomorze () reszta Polski () % pól (4) λ % pól (4) λ Emberiza citrinella 9.994 87.9968 Fringilla coelebs 9.9948 9.9987 Columba palumbus 9.999 78.5 Parus major 87.997 85.59 Turdus merula 85.999 78.4 Sturnus vulgaris 84.985 87. Alauda arvensis 8.996 85.9984 Phylloscopus trochilus 78.59 65.69 Sylvia atricapilla 78.86 76. Sylvia communis 7.987 7.996 Hirundo rustica 7.99 78.5 Saxicola rubetra 66.9888 5.9976 Cyanistes caeruleus 65.9859 54.45 Cuculus canorus 65.9775 65.5 Buteo buteo 6.48 56. Phylloscopus collybita 6.4 66.7 Turdus philomelos 6.5 6.6 Corvus corax 59.79 44.6 Grus grus 58.99. Motacilla alba 54.9 5.5 Carduelis carduelis 5.98 47.9746 Sylvia curruca 5.85 44.9999 Dendrocopos major 5.79 55.45 Garrulus glandarius 5.8 57.8 Carduelis cannabina 5.9787 44.977 Erithacus rubecula 5.55 49.4 Emberiza calandra 5.87 48.5 Anas platyrhynchos 49.9978.9 Troglodytes troglodytes 47.98 8.994 Lanius collurio 46.964 55.76 Passer domesticus 46.976 5.4 Pica pica 45.9848 4. Motacilla flava 44.9598 54.989 Carduelis chloris 44.9957 4. Emberiza schoeniclus 4.6.4 Delichon urbicum 4.996.9955 Anthus pratensis 4.985 8.9568 Sylvia borin 4.985.9689 Acrocephalus palustris 4.98.9867 4
MPPL na Pomorzu Pomorze () reszta Polski () Gatunek () % pól (4) λ % pól (4) λ Phylloscopus sibilatrix 8.78 4.45 Anthus trivialis 8.978 44.9887 Oriolus oriolus 7.9494 7.8 Coccothraustes coccothraustes 7.977 7.977 Phoenicurus ochruros 7.4 44.79 Ciconia ciconia 5.974 7.99 Turdus pilaris 4. 5.5 Lullula arborea 4.7 9.5 Ardea cinerea.9477 6.997 Hippolais icterina.9577 8.999 Vanellus vanellus 9.975 4.9986 Luscinia luscinia 9.9996 5.9897 Streptopelia decaocto 8.8 4.84 Circus aeruginosus 8.96 5.6 Regulus regulus 7.4 6.9889 Periparus ater 7.5 5.996 Apus apus 6.5.7 Passer montanus 6.996 7.94 Sitta europaea 6.5 6.94 Locustella naevia 5.6.989 Dryocopus martius 5.98.8 Poecile montanus.979 6.989 Phoenicurus phoenicurus.57 6.697 Corvus corone 9.54 9.978 Coturnix coturnix 9.8854 9.977 Turdus viscivorus 8.9986 5.48 Lophphanes cristatus 8.9 7.9945 Columba oenans 7.5 6. Serinus serinus 6.7 5.9 Phasianus colchicus 6.64 8.67 Ficedula hypoleuca 6.946.6 Prunella modularis 5.967.58 Crex crex 5.9468 9.9954 Corvus monedula 5.987.67 Poecile palustris 4.998.9966 Cygnus olor 4 6.55 Certhia brachydactyla 4.9494 8.96 Regulus ignicapillus 4.4 4.94 Certhia familiaris 4.979 4.,99 Locustella fluviatilis.964 6.999 Acrocephalus scirpaceus.6 5.996 Carduelis spinus 6.764 Muscicapa striata.99.99 Phalacrocorax carbo.9997 4.9456 Carpodacus erythrinus.75.99 Acrocephalus arundinaceus.94 8.6 5
T. Chodkiewicz et al. Pomorze () reszta Polski () Gatunek () % pól (4) λ % pól (4) λ Falco tinnunculus.96 4.7 Loxia curvirostra 9.657 5.46 Picus viridis 9. 7.89 Pyrrhula pyrrhula 9.958 7.945 Fulica atra 9.968 5.985 Accipiter nisus 9.9899 9. Tringa ochropus 9.98.7 Chroicocephalus ridibundus 9.966 9.7 Acrocephalus schoenobaenus 9 8.6 Jynx torquilla 9.989.6 Lanius excubitor 8.97 Sylvia nisoria 8.97 6.9798 Oenanthe oenanthe 8.959.5 Milvus milvus 7.946 Locustella luscinioides 7.68. Aegithalos caudatus 7 7. Streptopelia turtur 7.97.984 Haliaeetus albicilla 6.9847 Perdix perdix 6.5 5.4 Anser anser 6.65 Dendrocopos minor 5.9496 6.87 Gallinago gallinago 5 6.989 Gallinula chloropus 5.8744.946 Remiz pendulinus 5.49 Riparia riparia 5.947 Luscinia megarhynchos 4 4.998 Ficedula parva 4.7.9 Anthus campestris 4 5.89 Anas strepera 4.4 Accipiter gentilis 4 7.949 Larus argentatus 4. Turdus iliacus.6 Numenius arquata.7 Anas querquedula.8 Pernis apivorus.988 Botaurus stellaris.59 Podiceps cristatus.988 Tachybaptus ruficollis.9877 Bucephala clangula.87 Alcedo atthis Emberiza hortulana 5.9878 Falco subbuteo 5.58 Circus cyaneus.9.97 Circus pygargus 7.89 Ciconia nigra.967 Motacilla cinerea.66 6
MPPL na Pomorzu Gatunek () Pomorze () reszta Polski () % pól (4) λ % pól (4) λ Rallus aquaticus.7.965 Tringa glareola.9.8797 Saxicola rubicola. Anas crecca. Fringilla montifringilla. Aythya fuligula. Charadrius dubius Aquila pomarina.959 Corvus frugilegus 8.9 Larus canus. Aythya ferina.7 Mergus merganser.565 Picus canus Tadorna tadorna Sterna hirundo.9.98 Panurus biarmicus.5 Upupa epops 7.648 Tringa totanus.9.959 Scolopax rusticola.9.8 Pandion haliaetus.8.4 Milvus migrans.8.7.95 Dendrocopos medius.8 4.749 Anas clypeata.7. Chlidonias niger.7.4 Podiceps grisegena.7. Actitis hypoleucos.6.6 Numenius phaeopus.6 Philonachus pugnax.6.6 Galerida cristata.5.965 Cygnus cygnus.5. Anas acuta.4 Anas penelope.4.5 Asio otus..5 Carduelis flammea.. Sternula albifrons.. Strix aluco..8.85 Falco peregrinus..5 Turdus torquatus.. Phylloscopus trochiloides.. Chlidonias leucopterus.. Haematopus ostralegus. Hydrocoloeus minutus. Luscinia svecica.. Dalsze 4 gatunki zostały zarejestrowane jedynie poza Pomorzem Further 4 species were recorded only outside Pomerania 7
T. Chodkiewicz et al. 8 75 Pokląskwa Saxicola rubetra 6 4 Kląskawka Saxicola rubicola Rozpowszechnienie [%] () 7 65 6 55 5 Rozpowszechneinie [%] () 45 4 8 6 4 Pomorze Reszta Polski Pomorze Reszta Polski Rys. 5. Trendy rozpowszechnienia pokląskwy oraz kląskawki z podziałem na Pomorze (niebieska linia) oraz resztę kraju (czerwona linia) Fig. 5. Trends in occupancy for Whinchat Saxicola rubetra and European Stonechat Saxicola rubicola in Pomerania (blue line) and other regions of Poland (red line). () occupancy Saxicola rubicola. Średnie rozpowszechnienie na Pomorzu pierwszej z nich jest o kilkanaście procent wyższe od tego zarejestrowanego dla reszty kraju. W przypadku kląskawki sytuacja jest zgoła odmienna i gatunek ten dopiero zaczyna kolonizować region. Pierwsze stwierdzenie gatunku w ramach programu MPPL datuje się dopiero z roku, choć na Pomorzu Zachodnim znanych było wówczas już 6 stanowisk (Ławicki ). W obrębie każdego z tych gatunków, trendy rozpowszechnienia na Pomorzu są zbieżne z trendami obserwowanymi w pozostałej części Polski (rys. 5). W przypadku pokląskwy zauważalny jest powolny, choć stały spadek, natomiast w przypadku kląskawki widać zdecydowany wzrost rozpowszechnienia tego gatunku w Polsce, co zarejestrowano również na Pomorzu. Innymi gatunkami, których rozpowszechnienie na Pomorzu jest o wiele niższe niż w pozostałej części kraju są dudek Upupa epops oraz wilga Oriolus oriolus (tab. ). Z drugiej strony, poza wspomnianym już grzywaczem, w regionie pomorskim o wiele częściej spotykany jest na przykład żuraw Grus grus, potrzos Emberiza schoeniclus, strzyżyk Troglodytes troglodytes lub świergotek łąkowy Anthus pratensis. Wskaźniki i trendy liczebności Dane zebrane w latach pozwoliły na obliczenie wskaźników liczebności dla 6 gatunków o wysokim rozpowszechnieniu (powyżej %) w regionie i pozostałej części kraju (załącznik ). Wartości rocznych indeksów pozwoliły na kategoryzację trendów według kryteriów przyjętych w TRIM (tab. ). W obrębie analizowanej grupy stwierdzono 7 gatunków, których populacje w regionie można 8
MPPL na Pomorzu uznać za stabilne oraz gatunków wykazujących istotne statystycznie, kierunkowe zmiany liczebności (wzrosty i spadki). Pozostałe gatunki charakteryzują się nieokreślonym trendem, co może wynikać z ich naturalnych fluktuacji liczebności (nieukładających się w kierunkowe zmiany), bądź zbyt dużych błędów standardowych, wynikających ze zbyt małej próby (tab., załącznik ). Spośród 8 gatunków o zdefiniowanym trendzie, wykazuje na Pomorzu zmiany liczebności zbieżne ze zmianami stwierdzanymi w innych regionach Polski, a 8 charakteryzuje się rozbieżnymi zmianami liczebności. Myszołów, jerzyk, kukułka oraz grubodziób, których populacje na terenie kraju są stabilne lub wykazują wzrost liczebności, na Pomorzu wykazują tendencje spadkowe. Dzięcioł duży, pierwiosnek, bogatka i mazurek, charakteryzujące się na terenie kraju stabilnymi populacjami, na Pomorzu zwiększają istotnie swoją liczebność. Pomorze wydaje się być też korzystnym regionem dla wróbla, zięby i makolągwy, których krajowe populacje wykazują trendy spadkowe, a w granicach Pomorza gatunki te są stabilne. Pomorskie populacje grzywacza, dzięcioła czarnego, rudzika, kopciuszka, sroki, skowronka i dzwońca są stabilne, pomimo ogólnopolskich trendów wzrostowych. Podobnie jak w publikowanych raportach MPPL (np. Chylarecki & Jawińska ), w niniejszej publikacji przedstawiono również zmiany liczebności obliczając średnie roczne tempo zmian indeksu liczebności populacji λ (lambda). Dla wszystkich analizowanych gatunków (tab. ) średnia wartość λ dla -letniego okresu badań na Pomorzu wynosiła, (dla reszty kraju wynosiła,7). Oznacza to, że wśród pospolitych ptaków gniazdujących w regionie dominują populacje stabilne i nieznacznie rosnące, ale ta sytuacja jest wypadkową zróżnicowanych trendów wśród ptaków o różnych wymaganiach ekologicznych. Podobnie jak w innych krajach, zmiany liczebności lokalnych populacji ptaków na Pomorzu okazują się bowiem związane z ich środowiskiem lęgowym (porównaj Donald et. al., Gregory et. al. ), a także powiązane są z odmiennymi strategiami wędrówkowymi (np. Sanderson et al. ) (rys. 6). Największe spadki liczebności odnotowano wśród ptaków krajobrazu rolniczego (N=4 gatunków), u których zarówno na Pomorzu, jak i w pozostałej części kraju wartość lambda wynosiła odpowiednio,99 na Pomorzu i,99 w pozostałej części kraju. Odwrotną sytuację stwierdzono w grupie ptaków związanych ze środowiskami leśnymi, gdzie na obu obszarach przeważały tendencje wzrostowe (odpowiednio λ=,6 i,4; N=). Ptaki związane z pozostałymi typami siedlisk lęgowych, takimi jak środowiska wodne, mozaika zadrzewień, zakrzaczeń i terenów otwartych czy tereny zabudowane, wykazywały tendencje spadkowe na Pomorzu (λ=,99; N=7), natomiast w pozostałych rejonach Polski występowała tendencja wzrostowa (λ=,8; N=7). Na Pomorzu stwierdzono interesujący gradient zmian liczebności, związany ze strategią migracji. Wraz z rosnącym dystansem podejmowanych wędrówek maleje tu średnie tempo zmian liczebności gatunku w ostatniej dekadzie. Ptaki migrujące na zimowiska położone w Afryce na południe od Sahary generalnie zmniejszają liczebność (średnio o % rocznie; λ=,99; N= gatunków), w odróżnieniu od gatunków zimujących w Europie i północnej Afryce. Wśród tych 9
T. Chodkiewicz et al. Tabela. Trendy zmian liczebności w latach, wyrażone jako średnie roczne tempo zmian wskaźnika liczebności (λ), dla 6 najpospolitszych gatunków ptaków stwierdzonych na Pomorzu oraz dane porównawcze dla reszty Polski w analogicznym okresie. Dla każdego gatunku przedstawiono błąd standardowy (SE), oszacowania λ oraz kategorię trendu wg kryteriów TRIM: umiarkowany wzrost; - stabilny; umiarkowany spadek;? trend nieokreślony. Tabela zawiera również podział gatunków pod względem strategii migracyjnej (dalekie migranci dalekodystansowi; krótkie migranci krótkodystansowi oraz podejmujący nieregularne wędrówki; osiadłe gatunki osiadłe) oraz siedliska zajmowanego w okresie lęgowym (rolne, leśne, inne). Gatunki przedstawiono w kolejności zgodnej z porządkiem systematycznym Table. Trends of the 6 most widespread species in Pomerania and other regions of Poland in. () species, () migration strategy (dalekie long distance; krótkie partial migrant or short distance; osiadłe resident), () habitat (rolne farmland; leśne woodland; inne other), (4) Pomerania, (5) other regions of Poland, (6) λ annual rate of decline or increase in population index, (7) SE (λ) standard error of that estimate, (8) trend classification adopted in TRIM software ( moderate increase; - stable; moderate decline;? uncertain). Species are listed in systematic order Gatunek () Strategia migracji () Siedlisko () Pomorze (4) Reszta Polski (5) Λ (6) SE (7) Kategoria trendu (8) Λ (6) SE (7) Kategoria trendu (8) Anas platyrhynchos krótkie inne.9875.9?.6.7 - Ardea cinerea krótkie inne.965.49.9648.5 Ciconia ciconia dalekie rolne.965.46?.979.7 Circus aeruginosus dalekie inne.9759.56?..5 - Buteo buteo krótkie inne.95.4.999.67 - Grus grus krótkie inne.67.7.64.5? Vanellus vanellus krótkie inne.964.7.96. Columba palumbus krótkie inne.9896.4 -.9.74 Streptopelia decaocto osiadłe inne.4.?.68.68 - Cuculus canorus dalekie inne.9574.4.8.56 - Apus apus dalekie inne.9.4.64.4 Dryocopus martius osiadłe leśne..4 -.75.6 Dendrocopos major krótkie leśne.6..69.5 - Lullula arborea krótkie leśne.779.54.65. Alauda arvensis krótkie rolne..8 -.. Hirundo rustica dalekie rolne.7.7?.85.49 - Delichon urbicum dalekie inne.986.5?.978.99 Anthus trivialis dalekie leśne..8 -.9875.68 - Anthus pratensis krótkie rolne.94..974.8 Motacilla flava dalekie rolne.995.76?.9695.5 Motacilla alba krótkie inne.8.6?.49.79 Troglodytes troglodytes krótkie leśne.7.4 -.8.87 - Erithacus rubecula krótkie leśne.994.66 -.47.6 Luscinia luscinia dalekie inne.55.4?.997.9 - Phoenicurus ochruros krótkie inne.46.5 -.7.7 Ph. phoenicurus dalekie leśne.68.85?.77.6 Saxicola rubetra dalekie rolne.988.5 -.994.64 - Turdus merula krótkie leśne.. -.996.44 -
Gatunek () Strategia migracji () Siedlisko () MPPL na Pomorzu Pomorze (4) Reszta Polski (5) Λ (6) SE (7) Kategoria trendu (8) Λ (6) SE (7) Kategoria trendu (8) Turdus pilaris krótkie inne.9.576?.9846.7 Turdus philomelos krótkie leśne.67..9.59 Locustella naevia dalekie inne.9867.66?..68? Acrocephalus palustris dalekie inne.9767.65?..89 - Hippolais icterina dalekie inne.995.58?.9944.8 - Sylvia curruca dalekie inne.994.96 -.998.8 - Sylvia communis dalekie rolne.989.6 -.997.4 - Sylvia borin dalekie inne.956.74.9777.45 Sylvia atricapilla krótkie leśne.457.8.5.9 Phylloscopus sibilatrix dalekie leśne.78.84?.6.69 Phylloscopus collybita krótkie leśne.48.5.4.44 - Phylloscopus trochilus dalekie leśne.44.4..5 Regulus regulus krótkie leśne.988.6?.977.46 Cyanistes caeruleus krótkie inne.98.54 -.8.7 - Parus major krótkie leśne.7.5.9998.4 - Periparus ater osiadłe leśne.96.44.44.5 Sitta europaea osiadłe leśne.49.8?.8. - Oriolus oriolus dalekie inne.977.?.78.58 Lanius collurio dalekie rolne.974.8?.96.69 Garrulus glandarius krótkie leśne.75.9?..89 Pica pica osiadłe inne.9956.5 -.9.8 Corvus corax osiadłe inne.555.8.. Sturnus vulgaris krótkie rolne.55.77?..79 Passer domesticus osiadłe inne.9847.8 -.975.56 Passer montanus osiadłe rolne.746.76.9855.9 - Fringilla coelebs krótkie leśne.996.7 -.9858. Carduelis chloris krótkie inne.5.8 -..84 Carduelis carduelis krótkie rolne.9684.58.9475.7 Carduelis cannabina krótkie rolne.. -.9767.85 C. coccothraustes krótkie leśne.9486.6.999.9 - Emberiza citrinella osiadłe rolne.97.77.984.4 Emberiza schoeniclus krótkie inne.4.8?.98.7 - Emberiza calandra krótkie rolne.7.7?.59.65 ostatnich, gatunki osiadłe w Polsce zwiększają swoją liczebność na Pomorzu w średnim tempie bliskim % rocznie (λ=,7; N=9 gatunków). Kontrastuje to z sytuacją stwierdzaną dla pozostałej części Polski (z wyłączeniem Pomorza), gdzie typ strategii wędrówki nie wykazuje związku z trendami liczebności populacji lęgowych.
T. Chodkiewicz et al.,4,5,,4,, Lambda, Lambda,,,,,99,99,98,98 _rolne _leśne Siedliska _inne _osiadłe _krótkie Strategia migracji _dalekie Rys. 6. Zależność rocznego tempa zmian liczebności populacji w latach (λ lambda; średnia ± błąd standardowy) od siedliska lęgowego (lewy panel) oraz od strategii migracji (prawy panel). Jako niebieskie kółka zaznaczono wartości dla Pomorza; jako czerwone kwadraty wartości dla reszty Polski. Dane dla 6 najbardziej rozpowszechnionych gatunków na Pomorzu Fig. 6. Relationship between annual population growth rate in (λ; mean ± SE) and breeding habitat (left panel) or migration strategy (right panel) in Pomerania (blue circles) and other regions of Poland (red squares). Data for the 6 most widespread species in Pomerania Największe podziękowania należą się obserwatorom MPPL, niniejsza publikacja powstała dzięki Waszej bezinteresownej pracy terenowej. W latach, w granicach PRO liczenia prowadzili: Marcin Adamski, Jacek Antczak, Małgorzata Bagińska, Urban Bagiński, Michał Barcz, Marek Bebłot, Artur Błąd, Łukasz Borek, Magdalena Bucka, Ryszard Czeraszkiewicz, Leszek Damps, Zbigniew Gierszewski, Anna Goebel, Małgorzata Gołaszewska, Michał Jasiński, Alicja Kaczmarczyk, Jacek Kaliciuk, Julian Karwacki, Juliusz Kisiel, Małgorzata Knitter, Robert Kościów, Mikołaj Koss, Andrzej Kośmicki, Bogusław Kotlarz, Jagoda Kuczyńska, Dariusz Kujawa, Michał Kujawa, Zbigniew Kukliński, Artur Kulwas, Ewelina Kurach, Łukasz Ławicki, Szymon Łopacki, Dominik Marchowski, Antoni Marczewski, Łukasz Meina, Witold Michalczyk, Stanisław Miechurski, Adam Mohr, Robert Nowakowski, Arkadiusz Oleksiak, Daniel Piec, Krzysztof Pietrzak, Rafał Pinkowski, Dawid Piotrowski, Robert Pipczyński, Marcin Pisula, Monika Plewa, Paweł Pluciński, Sławomir Popek, Jacek Przybyłowski, Piotr Rydzkowski, Peter Senn, Leszek Smyk, Marcin Sołowiej, Sławomir Springer, Leszek Stankiewicz, Joanna Stańczak, Paweł Stańczak, Katarzyna Stępniewska, Krzysztof Stępniewski, Mikołaj Szymkiewicz, Marta Ściborska, Mateusz Ściborski, Jacek Wełniak, Cezary Wójcik, Dariusz Wysocki, Monika (Czyżak) Zielińska, Piotr Zieliński, Piotr Zientek, Marek Ziółkowski, Michał Żmihorski, Marta Żurawka.
MPPL na Pomorzu *** Changes in the numbers of common breeding birds in Pomerania, The Common Breeding Bird Monitoring (CBBM; Polish acronym: MPPL) has been conducted in Poland since. In results were obtained from randomly selected x km survey plots located in Pomerania (north-west Poland). During eleven years, 74 bird species were recorded on the survey plots in this region, on average 5 (7 65) species per square surveyed twice in the breeding season. The most widespread birds in Pomerania are Yellowhammer Emberiza citrinella, Common Chaffinch Fringilla coelebs and Common Wood Pigeon Columba palumbus, which were recorded on more than 9% of plots. Based on annual abundance indices, regional population trends were calculated for 6 species, with a minimum prevalence of %. Of these, 8 species showed significant trends in their annual abundance indices. For 8 species, the trends in Pomerania were different from those elsewhere in Poland. Seven species (including Great Spotted Woodpecker Dendrocopos major, Eurasian Tree Sparrow Passer montanus and Common Linnet Carduelis cannabina) showed more positive trends and species (e.g. Common Buzzard Buteo buteo, Black Woodpecker Dryocopus martius, Eurasian Skylark Alauda arvensis) showed more negative trends in Pomerania than in the rest of Poland. Regional trends in Pomerania are associated with migration strategies, with resident species generally increasing and long-distance migrants decreasing in the region. Forest species generally increased, whereas farmland species declined in Pomerania. Literatura Barnett V. 98. Elementy teorii pobierania prób. Państwowe Wyd. Nauk., Warszawa. Chylarecki P., Jawińska D.. Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych Raport z lat. OTOP, Warszawa. Donald P.F., Sanderson F.J., Burfield I.J., van Bommel F.P.J.. Further evidence of continent-wide impacts of agricultural intensification on European farmland birds 99. Agric. Ecos. Env. 6: 89 96. Gregory R.D., Vorisek P., Van Strien A.J., Gmelig Meyling A.W., Jiguet F., Fornasari L., Reif J., Chylarecki P., Burfield I.J.. Population trends of widespread woodland birds in Europe. Ibis 49: 78 97. GUS. Ochrona środowiska. Informacje i opracowania statystyczne. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa. Ławicki Ł.. Ekspansja i wzrost liczebności kląskawki Saxicola rubicola na Pomorzu Zachodnim. Not. Orn 47: 96 99. Neubauer G., Sikora A., Chodkiewicz T., Archita B., Cenian Z., Chylarecki P., Rohde Z., Wieloch M., Woźniak B., Zielińska M., Zieliński P.. Monitoring populacji ptaków Polski w latach. Biuletyn Monitoringu Przyrody 8 (): 4. Pannekoek J., van Strien A.J.. TRIM Manual. Trends and Indices for Monitoring Data. Research paper No.. Statistics Netherlands, Voorburg, The Netherlands. PRO. Granice Pomorskiego Regionu Ornitologicznego. Dostęp z witryny: http://ztp.home.pl/ptakipomorza/region/region.htm. Sanderson F.J., Donald P.F., Pain D.J., Burfield I.J., van Bommel F.P.J.. Long-term population declines in Afro-Palearctic migrant birds. Biol. Conserv. : 9 5. Szreder M.. Metody i techniki sondażowych badań opinii. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczna, Warszawa.
T. Chodkiewicz et al. Tomasz Chodkiewicz, Bartłomiej Woźniak Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Odrowąża 4, 5-7 Marki tomasz.chodkiewicz@otop.org.pl; bartlomiej.wozniak@otop.org.pl Przemysław Chylarecki Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Wilcza 64, -679 Warszawa pch@miiz.waw.pl Piotr Zieliński, Arkadiusz Sikora Stacja Ornitologiczna Muzeum i Instytut Zoologii PAN Nadwiślańska 8, 8-68 Gdańsk piotrz@miiz.waw.pl; sikor@miiz.waw.pl Jacek Antczak Pracowania Badań i Analiz Przyrodniczych TRINGA Stara Dąbrowa, 76- Damnica jacekantczak@onet.eu Ryszard Czeraszkiewicz, Michał Jasiński Zachodniopomorskie Towarzystwo Przyrodnicze Wąska, 7-4 Szczecin lupczer@wp.pl; mgr.czolgu@gmail.com 4
MPPL na Pomorzu Załącznik. Zmiany wskaźników liczebności 6 najbardziej rozpowszechnionych gatunków ptaków na Pomorzu (w graniach PRO) w latach (niebieskie symbole) w porównaniu ze wskaźnikami obliczanymi dla pozostałych regionów kraju (czerwone symbole). Dla każdego roku podano wartość średnią indeksu oraz zakres błędu standardowego tej oceny (wąsy). Gatunki przedstawiono w kolejności zgodnej z porządkiem systematycznym Appendix. Trends in abundance of the 6 most widespread species in Pomerania (blue symbols) and other regions of Poland (red symbols) in. The mean indices and their standard errors are given for each year. Species are listed in systematic order,5 Krzyżówka Anas platyrhynhos, Czapla siwa Ardea cinerea,5 Bocian biały Ciconia ciconia,8,5,6,5,4,5,,5,4, Błotniak stawowy Circus aeruginosus,,8 4,5 4,5 Żuraw Grus grus,8,6,6,5,4,,4, Myszołów Buteo buteo,5,5,8,6 Czajka Vanellus vanellus,6,4,8,6,4,,8,6,4,,,8,6,4, Grzywacz Columba palumbus,4,,8,6,4, Sierpówka Streptopelia decaocto 5
T. Chodkiewicz et al.,,8,6,4, Kukułka Cuculus canorus Jerzyk Apus apus,5,5,5 Dzięcioł czarny Dryocopus martius,8,6,4,,8,6,4,,8,6,4,,8,6,4 Dzięcioł duży Dendrocopos major, 5 4,5 Lerka Lululla arborea 4,5,5,5,5,8,6,4,,8,6,4 Skowronek Alauda arvensis,,5,8,6,5,5 Dymówka Hirundo rustica,6,4,,8,6,4, Oknówka Delichon urbicum,4,,8,6,4, Świergotek drzewny Anthus trivialis,8,6,4 Świergotek łąkowy Anthus pratensis,8,6,4 6 5 Pliszka siwa Motacilla alba,, 4,8,8,6,6,4,,4, Pliszka żółta Motacilla flava 6
MPPL na Pomorzu,8,6,4,,8,6,4 Strzyżyk Troglodytes troglodytes,,4,,8,6,4 Rudzik Erithacus rubecula,,8 Słowik szary Luscinia luscinia,6,4,,8,6,4,,5,6,5,5 Pleszka Phoenicurus phoenicurus,4,,5,8,5 Kopciuszek Phoenicurus ochruros,5,6,4, Pokląskwa Saxicola rubetra,4, 8 6 4 Kwiczoł Turdus pilaris,5,5 Śpiewak Turdus philomelos,8,6 8,5,4, Kos Turdus merula 6 4,5,8,8,5 Świerszczak Locustella naevia,6,4,6,4,,,5,8,8,6,6,5,4, Łozówka Acrocephalus palustris,4, Zaganiacz Hippolaris icterina 7
T. Chodkiewicz et al.,8,6,6,6,4,4,4,,8,6,4, Piegża Sylvia curruca,,8,6,4, Cierniówka Sylvia communis,,8,6,4, Gajówka Sylvia borin,8,6,4,,8,6,4 Kapturka Sylvia atricapilla,,6,4,,8,6,4, Świstunka leśna Phylloscopus sibilatrix,8,6,4,,8,6,4 Pierwiosnek Phylloscopus collybita,,5,5 Piecuszek Phylloscopus trochilus,5,5 Mysikrólik Regulus regulus,5,5,8,6,4,,8,6,4 Modraszka Cyanistes caeruleus,,5 Bogatka Parus major,5 Sosnówka Periparus ater,8,6,4 Kowalik Sitta europea,5,5,,8,6,5,5,4, 8
MPPL na Pomorzu,8,6,4,,8,6,4 Wilga Oriolus oriolus,,6,4,,8,6,4 Gąsiorek Lanius collurio, 4,5,5,5,5 Sójka Garrulus glandarius,5,5,5 Sroka Pica pica,5,5,5 Kruk Corvus corax,5 Szpak Sturnus vulgaris,5,5,5,4, 4,5 Mazurek Passer montanus,6,4,,8,6,5,5,8,6,4, Wróbel Passer domesticus,5,4, Zięba Fringilla coelebs,5,5,5 Dzwoniec Carduelis chloris Szczygieł Carduelis carduelis,8,6,4,,8,6,4,,5 Makolągwa Carduelis cannabina,5,5,5 9
T. Chodkiewicz et al.,5,5,5 Grubodziób Coccothraustes coccothraustes,4,,8,6,4, Trznadel Emberiza citrinella,5,5,5 Potrzos Emberiza schoeniclus,5,5,5 Potrzeszcz Emberiza calandara