SEKTOR MAŁEJ HYDROENERGETYKI W POLSCE FAKTY, SZANSE I WYZWANIA Autor: Ewa Malicka - Prezeska Zarządu TRMEW ( Energetyka Wodna 3/2018) Niniejszy numer Energetyki Wodnej, będący specjalnym wydaniem z okazji konferencji i targów HYDRO 2018, publikowanym w wersji angielskiej obok tradycyjnego polskiego wydania skłania do przedstawienia pewnych ogólnych informacji, podsumowań i zestawień, które mogłyby zainteresować szerokie grono międzynarodowych czytelników. Wydaje się, że w tej sytuacji, w międzynarodowym numerze, nie może zabraknąć podsumowania obecnej sytuacji sektora małych elektrowni wodnych. Jako reprezentantka Towarzystwa Rozwoju Małych Elektrowni Wodnych, organizacji z trzydziestoletnią historią, która do swych głównych celów zalicza rozwój i promocję małej hydroenergetyki w Polsce, czuję się zobowiązana do przedstawienia takiego podsumowania i uczynię to w poniższym artykule. DEFINICJA W Polsce nie ma oficjalnej definicji małych elektrowni wodnych (MEW), ale zazwyczaj do tej kategorii zalicza się instalacje o łącznej mocy nieprzekraczającej 5 MW 1. Taką definicję częściowo odzwierciedla ustawa o odnawialnych źródłach energii (ustawa o OZE), zgodnie z którą elektrownie wodne o mocy nieprzekraczającej 5 MW są uprawnione do otrzymywania tzw. zielonych certyfikatów. Ale ustawa zawiera również inne regulacje odnoszące się do mocy zainstalowanej, takie jak limit mocy 20 MW dla elektrowni wodnych uprawnionych do korzystania z aukcji dla źródeł odnawialnych, oddzielne rozwiązania (ceny, koszyki aukcyjne i gwarantowane taryfy FIP) dla instalacji o mocy nie przekraczającej 1 MW, a także osobne mechanizmy (ceny, taryfy gwarantowane FIT i pewne uproszczenia) dla elektrowni wodnych definiowanych jako małe instalacje, o mocy mniejszej niż 500 kw. Jednakże, biorąc pod uwagę fakt, iż w wielu krajach małe elektrownie wodne są definiowane jako obiekty, których moc instalowana jest mniejsza lub równa 10 MW, aby uczynić tekst bardziej zrozumiałym dla międzynarodowych odbiorców, w artykule będę się posługiwała takim kryterium. MEW W LICZBACH I POTENCJAŁ HYDROENERGETYCZNY RZEK W 2017 roku w Polsce działało 766 elektrowni wodnych, z czego 756 stanowiły obiekty o mocy nieprzekraczającej 10 MW 2. Łączna moc zainstalowana w polskich elektrowniach wodnych wynosiła 988,38 MW, z czego 294,75 przypadało na małe elektrownie wodne. W 2016 roku energia (odnawialna) wytworzona w elektrowniach wodnych to 2139,4 GWh, z czego 908 GWh wyprodukowały małe elektrownie 3. Oprócz instalacji funkcjonujących, w 2017 roku w procesie uzyskiwania pozwoleń lub w budowie znajdowały się 162 projekty MEW (do 10 MW) o łącznej mocy zainstalowanej 55,97 MW i planowanej produkcji 252 GWh/rok 4. Ponadto, istnieje znacznie
większy potencjał, który mógłby zostać wykorzystany w dłuższej perspektywie. Łączny teoretyczny potencjał hydroenergetyczny polskich rzek szacuje się na 23,6 TWh/rok, z czego potencjał techniczny wynosi 13,7 TWh/rok 5. Potencjał techniczny do wykorzystania w małych elektrowniach wodnych szacuje się na 5 TWh rocznie, a około 50 procent z tego potencjału (2,5 TWh) uznaje się za możliwy do zrealizowania z punktu widzenia ekonomicznego 6. Wziąwszy pod uwagę bieżącą produkcję w małych elektrowniach wodnych (908 GWh) oznacza to, że jak dotąd wykorzystuje się mniej niż 20 procent krajowego potencjału technicznego, który mógłby być wykorzystany w MEW. Potencjał hydroenergetyczny Polski charakteryzuje się nierównomiernym rozłożeniem na obszarze kraju. Sześćdziesiąt osiem procent przypada na dorzecze Wisły, z czego połowa znajduje się w obszarze dolnej Wisły. Dorzecze Odry obejmuje 17,6 procent potencjału hydroenergetycznego, a 2,1 procent tego potencjału koncentruje się na rzekach obszaru Przymorza oraz Warmii i Mazur, które nie są połączone z dorzeczem Wisły. Kolejne 12,5 procent potencjału hydroenergetycznego przypada na pozostałe rzeki. Wśród rzek o największym potencjale hydroenergetycznym wymienia się Wisłę, Dunajec, San, Bug, Odrę, Bóbr i Wartę. Regiony z najkorzystniejszymi warunkami rozwoju elektrowni wodnych to obszary południowe (tereny górskie) i północne (z uwagi na istniejącą infrastrukturę) 5. WYKORZYSTANIE DAWNYCH OBIEKTÓW Szacuje się, że w latach 20. i 30. XX wieku na terenie dzisiejszej Polski znajdowało się około 8 tysięcy obiektów hydroenergetycznych (różnego typu młyny wodne i niewielka liczba elektrowni). W 1953 roku nadal istniało 7 230 instalacji, ale już tylko 2 131 z nich przetrwało do lat 80., w tym jedynie 300 obiektów było eksploatowanych 7. Obecnie zarówno instytucje państwowe, jak i organizacje pozarządowe wskazują na możliwość ponownego uruchomienia dawnych instalacji, gdyż ich potencjał oceniany jest jako opłacalny pod względem ekonomicznym i zrównoważony w aspekcie ochrony przyrody. W Polityce energetycznej Polski do roku 2030, jak i w Uzupełnieniu do Krajowego Planu Działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych, jako jeden z celów wskazuje się wykorzystanie istniejących obiektów piętrzących stanowiących własność Skarbu Państwa do celów produkcji energii w elektrowniach wodnych. Realizacji tego celu miała służyć wykonana przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej inwentaryzacja obiektów piętrzących. Jej wyniki pokazały, że w Polsce istnieje ponad 14 tysięcy budowli i urządzeń piętrzących (o wysokości minimum 0,7 m), z czego tylko 4,5 procenta wykorzystuje się na cele produkcji energii 8. Mniej więcej w tym samym czasie badania potencjalnych lokalizacji małych i mikroelektrowni wodnych w oparciu o dawne budowle młynów wodnych były częścią europejskiego projektu RESTOR Hydro, współfinansowanego z Programu Unii Europejskiej Intelligent Energy Europe. Polska była jednym z krajów, w którym realizowany był projekt. W jego ramach powstała Mapa RESTOR Hydro, na której zidentyfikowano ponad 50 tysięcy potencjalnych lokalizacji MEW w Europie, w tym 8 tysięcy na terenie Polski 9. PROCEDURY ADMINISTRACYJNE Uzyskanie pozwoleń administracyjnych wymaganych przy realizacji projektu MEW obejmuje kilka kroków. Po pierwsze, konieczne jest dokonanie oceny wpływu realizacji przedsięwzięcia na środowisko i uzyskanie decyzji środowiskowej. Następnie należy ubiegać się o warunki zabudowy, z wyjątkiem sytuacji, gdy na danym terenie ustanowiono plan zagospodarowania przestrzennego, obejmujący obszar inwestycji (w tym przypadku plan powinien uwzględniać możliwość budowy
MEW). Kolejne niezbędne dokumenty to ocena wodnoprawna i pozwolenie wodnoprawne. Następnym ważnym krokiem jest uzyskanie prawa do dysponowania niezbędnymi do realizacji inwestycji nieruchomościami, które stanowią własność Skarbu Państwa (grunty pokryte wodami płynącymi, a także najczęściej jaz piętrzący). Ostatni etap procesu to uzyskanie pozwolenia na budowę. Oprócz opisanych powyżej decyzji administracyjnych, do zrealizowania inwestycji niezbędne jest uzyskanie warunków przyłączenia do sieci od jej operatora, a następnie zawarcie umowy przyłączeniowej. Ostatnim krokiem przed rozpoczęciem produkcji energii jest uzyskanie koncesji na produkcję energii z odnawialnych źródeł z Urzędu Regulacji Energetyki. Koncesje są wymagane w przypadku instalacji o mocy przekraczającej 500 kw. Elektrownie o mocy powyżej 50 kw i nie większej niż 500 wpisuje się do rejestru wytwórców w małych instalacjach, natomiast wytwórcy w mikroinstalacjach (w obiektach o mocy do 50 kw) zobowiązani są jedynie do powiadomienia lokalnego operatora sieci o zamiarze produkcji energii. POLITYKA Choć w Polsce nawiązanie do zrównoważonego rozwoju znalazło się nawet w konstytucji (Konstytucja RP, art. 5), to jednak sektor energii elektrycznej w dalszym ciągu w bardzo dużej mierze oparty jest o paliwa kopalne, a rozwój odnawialnych źródeł energii nie jest strategicznym obszarem zainteresowania decydentów. Głównym celem polityki energetycznej w obszarze źródeł odnawialnych, będącym jednocześnie celem wiążącym wynikającym z unijnego Pakietu klimatyczno-energetycznego do 2020 roku, jest zapewnienie wzrostu udziału energii ze źródeł odnawialnych w całkowitym zużyciu energii przynajmniej do 15 procent w 2020 roku i dalszy przyrost tego wskaźnika w kolejnych latach. W roku 2016 udało się osiągnąć udział na poziomie 11,3 procent (wliczając energie elektryczną, transport oraz sektory ciepłowniczy i chłodniczy) 3. Ścieżka dojścia do osiągnięcia celu wyznaczonego na rok 2020 jest zawarta w Krajowym Planie Działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych. 16 listopada 2017 roku Komisja Europejska przedstawiła propozycję Pakietu Czysta energia dla wszystkich Europejczyków, która zgodnie z deklaracją Ministra Energii ma mieć odzwierciedlenie w pracy nad Polityką energetyczną Polski do roku 2050. Ten wyczekiwany dokument ma wskazać długoterminową wizję rozwoju sektora energetycznego w Polsce. Do czasu jego przyjęcia głównym obowiązującym dokumentem strategicznym z obszaru energetyki jest przyjęta w 2009 roku Polityka energetyczna Polski do roku 2030. Innym strategicznym dokumentem wyznaczającym główne kierunki rozwoju kraju, w tym rozwój sektora energetycznego, jest przyjęta w 2016 Strategia na rzecz odpowiedzialnego rozwoju, w której jako jeden z projektów do realizacji zdefiniowano wzrost wykorzystania potencjału hydroenergetycznego i rozwój sektora elektrowni wodnych. Cele te mają zostać osiągnięte poprzez eliminację barier administracyjnych w obszarze inwestycji w zakresie hydroenergetyki, rozwój przemysłu wytwarzającego urządzenia na potrzeby energetyki wodnej oraz zagospodarowania lub odbudowy istniejących piętrzeń będących własnością Skarbu Państwa na potrzeby wytwarzania energii elektrycznej.
SYSTEM WSPARCIA Od roku 2005 wsparcie dla OZE oparte było o system zielonych certyfikatów. Wytwórcy, którzy dołączyli do tego systemu przed 1 lipca 2016 wspierani są na dwa sposoby: otrzymują zbywalne świadectwa pochodzenia (zielone certyfikaty), a w przypadku instalacji o mocy nieprzekraczającej 500 kw istnieje także obowiązek zakupu energii przez wyznaczone podmioty, po cenie bazującej na średniej cenie sprzedaży energii na rynku konkurencyjnym, ogłaszanej co kwartał przez Urząd Regulacji Energetyki. Od połowy 2012 roku system zielonych certyfikatów uległ destabilizacji, głównie ze względu na nadpodaż certyfikatów powodującą spadek ich cen. Ceny te w 2012 roku wynosiły jeszcze 251,21 zł ( 58,42) za 1 MWh, a w 2017 już tylko 36,47 zł ( 8,48) 10. Spadły również ceny energii w ramach obowiązkowego odkupu ze 198,90 zł ( 46,25) za 1 MWh w 2012 roku do 169,70 zł ( 39,46) w roku 2016 11. 20 lutego 2015 roku uchwalona została w Polsce ustawa o odnawialnych źródłach energii (ustawa o OZE), która wprowadziła system wsparcia OZE oparty o aukcje. W systemie aukcyjnym dla każdej technologii ustala się ceny referencyjne (maksymalne). Dodatkowo w ramach technologii wyznacza się ceny w przedziałach mocy do i powyżej 1 MW. Aukcje przeprowadza się oddzielnie dla istniejących i nowych instalacji z podziałem na koszyki do 1 MW i powyżej. Wytwórca, którego oferta zwycięży w aukcji, ma prawo do sprzedaży energii po zaoferowanej cenie przez 15 lat. Kluczowe zapisy ustawy zaczęły obowiązywać 1 czerwca 2016 roku i w latach 2016 i 2017 przeprowadzono kilka aukcji, w tym dwie dla istniejących instalacji o stopniu wykorzystania mocy powyżej 3 504 MWh/MW/rok oraz emisji CO2 na poziomie niższym niż 100 kg/mwh. W tych aukcjach wytwórcy energii w MEW złożyli 93 zwycięskie oferty, które pozwoliły im na migrację z systemu certyfikatów do systemu zagwarantowanych w aukcji stałych cen. Niedawna nowelizacja ustawy o OZE z dnia 7 czerwca 2018 roku jest dla sektora MEW znacząca. Zmiany w systemie aukcyjnym polegają m.in. na wprowadzeniu prostych koszyków technologicznych, zastosowaniu mechanizmu odcinania ofert z najwyższymi cenami i złagodzeniu do tej pory bardzo ostrych sankcji za niewyprodukowanie zakontraktowanej ilości energii. Ale przede wszystkim, nowelizacja wprowadziła system gwarantowanych cen FIT i gwarantowanych dopłat do ceny FIP dla małych instalacji hydroenergetycznych i biogazowych. W myśl ustawy gwarantowane ceny za energię wprowadzoną do sieci, zarówno przez istniejące, jak i nowe elektrownie wodne, które przystąpią do systemu FIT lub FIP w 2018 roku wynoszą 495 zł ( 115,12) za 1 MWh w przypadku elektrowni o mocy niższej niż 500 kw i 450 ( 104,65) za 1 MWh dla obiektów o mocy od 500 kw do 1 MW. PRAWO WODNE Innym ważnym aktem prawnym wpływającym na sektor MEW jest nowe Prawo wodne, uchwalone 20 lipca 2017 r. Ustawa ta całkowicie zreformowała system administracji i zarządzania gospodarką wodną poprzez wprowadzenie zarządzania wodami w układzie zlewniowym oraz poprzez utworzenie Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie. Z perspektywy MEW najistotniejsze zmiany to wprowadzenie opłat za zwrotny pobór wód na cele elektrowni wodnych (1,24 0.29 za każdą megawatogodzinę energii wytworzonej w elektrowni wodnej), a także regulacje umożliwiające inwestorom uzyskanie praw do korzystania z państwowych jazów piętrzących.
Udostępnianie odbywa się w drodze przetargu, jednak przewiduje się również pewne wyjątki od tej reguły. Inne ważne przepisy, dotyczące np. utrzymywania przepływu nienaruszalnego, zapewniania migracji ryb czy ograniczeń w budowie nowych elektrowni wodnych, które wymagają zgodności z unijną Ramową dyrektywą wodną, zawarte są w planach gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy i warunkach korzystania z wód w regionach wodnych. ZAGROŻENIA Częste zmiany warunków prawnych były do tej pory dużym wyzwaniem zarówno dla przedsiębiorców eksploatujących istniejące obiekty, jak i dla inwestujących w nowe projekty. Spadek cen zielonych certyfikatów był bardzo dotkliwy dla całego sektora OZE. Mimo to niewielu wytwórców energii w MEW zdecydowało się na złożenie oferty w aukcji i przejście z systemu certyfikatów do aukcyjnego, gdyż ten ostatni oceniany jest jako bardzo ryzykowny, skomplikowany i nieodpowiedni dla małych producentów. Jednocześnie sektor doświadcza wzrostu kosztów operacyjnych funkcjonowania MEW, ze względu na konieczność dostosowywania elektrowni do coraz bardziej rygorystycznych wymogów związanych z ochroną środowiska (budowa przepławek dla ryb, barier ochronnych, zwiększanie przepływu nienaruszalnego), jak również z uwagi na wprowadzenie w 2018 roku opłat za wodę. Dodatkowo, ze względu na sposób finansowania nowopowstałych Wód Polskich, przedstawiciele sektora przewidują dalszy wzrost kosztów operacyjnych z powodu wzrostu opłat za dzierżawę obiektów piętrzących i gruntów pod wodami. Wreszcie najważniejszy problem, który polega na ryzyku utraty rentowności w przypadku istniejących elektrowni wodnych, dla których zakończy się okres wsparcia operacyjnego. Zgodnie z ustawą o OZE, w 2020 roku małe elektrownie wodne uruchomione przed 2005 rokiem (tj. około 350 z 740 instalacji) stracą prawo do przysługującego im do tej pory wsparcia. Zważywszy na bardzo niski poziom rentowności tych przedsięwzięć nawet przy obecnych cenach, taka redukcja przychodów może skończyć się upadłością wielu przedsiębiorstw. Przepisy dotyczące modernizacji instalacji OZE, które mogłyby stanowić w tym przypadku rozwiązanie problemu są w tej chwili niezbyt klarowne, więc przyszłość istniejących MEW jest niepewna. Podobnie rzecz się ma z przyszłością całego sektora w dłuższej perspektywie czasowej, gdyż obowiązujące przepisy nie biorą pod uwagę żadnego rozwoju OZE po 2020 roku. WNIOSKI Ponad 80 procent technicznego potencjału produkcyjnego MEW w Polsce pozostaje niewykorzystana z uwagi na uwarunkowania historyczne, bariery administracyjne, ale również ze względu na specyfikę tego potencjału. Zarówno inwentaryzacja rządowa, jak i wyniki projektu RESTOR Hydro wskazują na potrzebę zagospodarowania istniejących jazów piętrzących oraz wykorzystania lokalizacji o bardzo niskich spadach i niewielkich przepływach wody. W opinii sektora MEW, aby osiągnąć ten cel konieczne jest zapewnienie stabilnych warunków finansowych i skutecznych zasad udostępniania inwestorom lokalizacji (tj. państwowych obiektów piętrzących). Pojawiła się szansa na to, że nowo uchwalony system FIT i FIP zmieni dotychczasowy trend, jakim był zastój w realizacji nowych projektów. Dlatego wytwórcy i inwestorzy oczekują na szybkie
wydawanie przez Urząd Regulacji Energetyki decyzji umożliwiających im przystąpienie do systemu FIT i FIP, czekają na strategiczne dokumenty i ramy prawne, zwłaszcza dotyczące kwestii modernizacji obiektów, które uwzględniać będą perspektywę czasową dłuższą niż rok 2020, a także mają nadzieję na efektywne zarządzanie przez nowoutworzone Wody Polskie jazami Skarbu Państwa, które zapewni ich wykorzystanie na cele energetyki wodnej. PRZYPISY 1 Europejskie Stowarzyszenie Małej Energetyki Wodnej (ESHA), Przewodnik jak zbudować małą elektrownię wodną - wydanie polskie 2010. 2 Urząd Regulacji Energetyki, Mapa OZE z dnia 30 września 2017, http://www.ure.gov.pl/uremapoze/mapa.html 3 Główny Urząd Statystyczny, Energia ze źródeł odnawialnych w 2016, http://stat.gov.pl/en/topics/environment-energy/energy/energy-from-renewable-sources-in- 2016,3,9.html 4 Lis, Michał i Drzewicz-Karyś, Justyna, Inwestycje w krajowej energetyce wodnej, Energetyka Wodna, nr 1 (styczeń 2018), http://www.energetykawodna.info/ 5 Hoffmann, A.,Hoffmann, M. Kataster technicznych zasobów sił wodnych w Polsce, 1961, patrz także: Steller, J. Energetyka wodna w Polsce i Unii Europejskiej. Szanse i bariery rozwoju, Krajowe Forum Odnawialnych Źródeł Energii, Warszawa 2005. 6 Europejskie Stowarzyszenie Małej Energetyki Wodnej (ESHA) (2015), HYDI Database, http://streammap.esha.be/6.0.html 7 Energoprojekt, Analiza istniejącej infrastruktury hydroenergetycznej, zbiory TRMEW. 8 Geoportal KZGW, http://geoportal.kzgw.gov.pl/gptkzgw/catalog/main/home.page 9 Projekt Restor Hydro, http://www.restor-hydro.eu/ 10 Towarowa Giełda Energii, POLPX Raport Miesięczny OZEX_A Index. TGE, http://tge.pl/pl/155/raporty-miesieczne 11 Urząd Regulacji Energetyki, Średnie ceny sprzedaży energii na rynku konkurencyjnym, https://www.ure.gov.pl/pl/urzad/informacje-ogolne/aktualnosci/6961,srednie-ceny-sprzedazyenergii-elektrycznej-na-rynku-konkurencyjnym-kwartalna-i-.html?search=661534