PRODUKCJA FIGUREK GLINIANYCH KONIKÓW NA ŚLĄSKU

Śląskie Sprawozdania Archeologiczne Tom 56, s. 261-281 Wrocław 2014 Izabela Gomułka PRODUKCJA FIGUREK GLINIANYCH KONIKÓW NA ŚLĄSKU Abstract: The article focuses on medieval finds clay figurines of horses. These toys were produced in the Rhineland, the Netherlands, southern and western Germany, then these patterns were distributed in Silesia, Bohemia, Austria and Moravia. Detailed analysis of finds from all these areas helped to supplement the knowledge of the figurines from Silesia. This comparison made it possible to specify the types of figures, determine character of their production and the direction of foreign Key words: Late Middle Ages, toys, clay horses, Silesia Artykuł opracowano w ramach realizowanego projektu Narodowego Centrum Nauki OPUS 4 pt. Zabawki dziecięce na ziemiach polskich do końca XIX wieku, projekt numer UMO-2012/07/B/HS3/00899 WSTĘP Późnośredniowieczne figurki koników odnalezione na Śląsku stanowią, wśród zabawek tego okresu, najbardziej zaawansowaną technologicznie grupę zabytków. Na tle innych uproszczonych przedmiotów tworzonych dla dzieci do zabawy, wyróżniają się nie tylko starannością wykonania, ale i widoczną inspiracją wyrobami zachodnimi. Podstawowym problemem badawczym jest stopień wzorowania się na wyrobach obcych oraz określenie kierunków tych wpływów. Nie mniej istotna jest kwestia określenia wytwórców oraz ich warsztatów. Przedmiotem niniejszego opracowania jest zespół około 60 okazów glinianych figurek przedstawiających koniki oraz jeźdźców pochodzących ze Śląska (ryc. 1). Celem artykułu jest podjęcie próby określenia wytwórców glinianych zabawek oraz stopnia inspiracji wyrobami nadreńskimi i rekonstrukcji kierunków ich napływu, poa I. Gomułka, gomulka@poczta.onet.pl, Uniwersytet Wrocławski Studia Doktoranckie Nauk o Kulturze, ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław

262 I. Gomułka przez studia nad zabytkami śląskimi przy ich konfrontacji z pozostałymi znaleziskami środkowoeuropejskimi. Ryc. 1. Występowanie glinianych figurek koników na terenie Śląska w granicach z XIV w. (Mapę opracowano na podstawie: Szafraniec 1997, 71). MATERIAŁY Gliniane figurki koników stanowią, na tle podobnych znalezisk z pozostałych terenów ziem polskich, wyjątkowo bogaty i zróżnicowany zespół zabytków. Zabytki tego typu spoza terenu Śląska znane są jedynie z pojedynczych znalezisk. Należy do nich m.in. okaz z Kołobrzegu (Rębkowski 1998, 281-282), którego uproszczona forma opiera się na połączonych ze sobą i nieznacznie wymodelowanych wałeczkach gliny. Więcej cech wspólnych z okazami śląskimi wykazuje znalezisko z Gniewu, pokryte glazurą i zaopatrzone od spodu w stożkowaty otwór oraz siodło wymodelowane z tylnej części zadu końskiego (Choińska-Bohdan 2004, 452-454). Z Krakowa pochodzi konik z stożkowatym siodłem wymodelowanym na środku grzbietu (http://www.krakow-rynek.pl/v1/?name=news), jest to element stosowany także w wyrobach śląskich. Figurka jeźdźca znajduje się również w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Najliczniejszy zespół spoza terenu Śląska - sześć figurek koników - pochodzi z Elbląga. Odkryto tu jeden z bogatszych zbiorów zabawek średniowiecznych na terenie ziem polskich (Marcinkowski 2010). Są one jednak bardzo zróżnicowane oraz odbiegają stylistycznie od znalezisk śląskich.

Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku 263 Szczególny charakter tej grupy zabytków na terenie Śląska związany jest z warsztatami ceramicznymi funkcjonującymi od XIII do poł. XVI w. na terenach Nadrenii, Niderlandów, południowych i zachodnich Niemiec. Powstawały w nich różnego typu figurki gliniane, w szczególności figurki o tematyce religijnej, zapewne ze względu na dużo większe zapotrzebowanie niż na zabawki. Ich wpływy objęły przede wszystkim tereny Śląska, Czech, Moraw oraz Austrii (ryc. 2). Ryc. 2. Występowanie figurek koników glinianych powstających pod wpływem warsztatów niemieckich (skróty: Ś średniowiecze, PŚ późne średniowiecze). Najprostszą formą wśród omawianych zabawek były koniki nieosiodłane. Często zły stan zachowania, w połączeniu z prostotą formy, daje niewielkie możliwości do analizy form takich figurek. Jednak nawet w takim przypadku zauważalne są różnice, które wiązać możemy z indywidualnym wytwórcą. Najczęściej mamy do czynienia z różnym ukształtowaniem linii ciała zwierzęcia, np. silne wychylenie szyi ku przodowi i brak ogona ( Rynek: tab. 1/43), rozstawienie nóg pod szerokim kątem i wymodelowanie przylegającego ogona (Środa Śląska: tab. 1/37), czy też osadzenie głowy na wysokiej i masywnej szyi i zakończenie zadu dłuższym odstającym ogonem (Ząbkowice Śląskie: tab. 1/54-57). Sporadycznie odnajdywane są okazy o tak prostej formie, iż trudno wręcz określić gatunek zwierzęcia, czego przykładem może być figurka z Opawy, ul. Pekařská (tabl. 1/18) oraz analogiczne okazy z Wysburga (Möbes 1990, 249) czy Ołomuńca, ul. 8 května (Měchurová 2009, 176). Forma tych figurek świadczyć może o pośpiechu wytwórcy lub braku umiejętności, mogły być one wykonane również przez same dzieci, jedynie z pomocą dorosłych.

264 I. Gomułka Na całym terenie występowania figurek obserwujemy pewne wspólne tendencje stylistyczne, jednak zauważalne są również znaczące różnice pomiędzy poszczególnymi okazami. Często stosowanym zabiegiem było uformowanie długiego pyska końskiego skierowanego ku klatce piersiowej i wygięcie szyi w wyraźny łuk. Z Opawy, ul. Drůbeží (tab. 1/9) pochodzi taki okaz o zauważalnym zniekształceniu linii szyi podczas wygięcia w łuk. Bardziej naturalną formę nadano podobnym konikom z Lüneburg (Ring 2012, 273), Stade (Finck 2012, 118-119) w Dolnej Saksonii, Mikulčic na Morawach (Měchurová 2012, 343), Hohenau w Dolnej Austrii (Felgenhauer 1974, 41). Tak szeroki zakres występowania tego elementu mógł wynikać z obserwacji naturalnych póz koni. Do częstych znalezisk należy grupa koników osiodłanych. Najprostszą formę ukształtowania siodła uzyskiwano poprzez wyciągnięcie kawałka gliny z grzbietu figurki ku tyłowi, zakańczając go półkoliście, jak w przypadku konika z Javorníka (tabl. 1/5), bądź też bardziej spiczasto jak w okazie z Bogumina (tab. 1/1). W ten sposób wyobrażano siodło jedynie w sposób schematyczny w postaci tylnego łęku. Zabieg ten stosowano na całym terenie występowania figurek, stosując różne wysokości łęku i kąty nachylenia. Okazy śląskie prezentują również konkretne typy siodeł, m.in. siodło wysokie, które pozwalało na stabilniejsze osadzenie jeźdźca, szczególnie w momencie oddania lub przyjęcia ciosu. Możemy zaobserwować je na figurce ze Stonawy (tab. 1/32) z końca XIII w., o siodle z wyraźnie wysokimi łękami. Inny śląski okaz pochodzący z Raciborza (tab. 1/25), datowany na początek XIV w., ma wymodelowane siodło o prostych łękach i geometrycznej formie. Zbliżony okaz o nieco wyższych łękach pochodzi z Norymbergi (http://www.larsdatter. com/toys.htm). Powtarzającym się wśród figurek elementem jest również siodło kopijnicze z wyprofilowanym szerokim tylnym łękiem okalającym lędźwie jeźdźca, tworzącym formę oparcia dającego większą stabilizację. Na zachowanych okazach widoczne jest uformowanie siodła poprzez wachlarzowate wymodelowanie kawałka gliny wyciągniętego z partii zadu konia. Przykładem są figurki z Wrocławia, ul. Więziennej 11 (tab. 1/52) oraz Strzegomia (tab. 1/33). Analogie odnaleźć można w Kasendorf (http://www.landschaftsmuseum.de/seiten/ Lexikon/Spiele-Kinder. htm) czy Hradec Králové (Bláha, Sigl 2010, 235) (rys. 3 c-d). Od początku wykonywano również figurki jeźdźców uzbrojonych, z podkreślonymi takimi detalami jak siodło, tarcza, i hełm w różnych wariantach. Często są zarysowane nawet takie szczegóły jak ubranie, uprząż, włosy czy palce. Długie kręcone włosy charakteryzują postać jeźdźca z Nysy, podobną formę z równie wyraźnie zarysowanymi elementami twarzy, odnaleźć można wśród figurek z Coppengrave (Gläser 2000, 142), analogiczne zarysowanie fryzury pojawiają się wśród figurek z Kolonii (Neu-Kock 1993, za: Höltken, Trier 2012, 180). Na okazie z Raciborza (tab. 1/26) zaobserwować możemy wyraźnie zarysowany kaptur, układający się w fałdy i opadający z tyłu głowy. Kaptur stanowił bardzo często wyobrażany element stroju rycerza. Figurki z Konstancji (Oexle 1992, 394) oraz Strasburga (http://www.zum.de/faecher/g/bw/ Landeskunde/rhein/geschichte/spaetma/ka/ spielzeug.htm) noszą kaptur połączony z peleryną, zakrywającą całą postać jeźdź-

Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku 265 Ryc. 3. Figurki koników: A -Wrocław (wg Borkowski 1999, 190); B - Strzegom (wg Schmidt 1934, 282, rys. 2); C - Kasendorf (wg Schmudlach, www.landscha ftsmuseum.de); D - Hradec Králové (wg Bláha, Sigl, 2010, 235, tabl. 1.2) ca, poza dłońmi i twarzą. Znanych jest wiele zabytków z podobnym nakryciem głowy, jednak często ukazane jest ono bardzo schematycznie. Kaptur jest elementem charakterystycznym m.in. szczególnej grupy figurek rozpowszechnionej głównie w Bawarii: Ratyzbonie, Würzburgu, Norymberdze, Feuchtwangen, Bayreuth (Weinlich 1993, 72-74), znanej także m.in. ze stanowisk Sonnenburg (Endres 2003, 114), Stuttgart (Weinlich 1993, 74) i Innsbruck (Felgenhauer 1974, 41). Są to okazy przedstawiające postać jeźdźca w wysokim spiczastym kapturze, okalającym całą twarz, którego zakończenie najczęściej opada na bok lub ku przodowi. Figurki te cechuje wykonanie otworu w piersi wokół którego uformowane są ręce jeźdźca, wyobrażając trzymanie lancy. Wśród śląskich figurek zaobserwować możemy również wyobrażenie figurki w hełmie, prawdopodobnie tzw. saladzie. Została uformowana na okazie ze Stonawy (tab. 1/32), datowanym na 2. poł. XIV w. Przedstawiony hełm jest dosyć schematyczny, jednak posiadamy analogiczne figurki z terenu Niemiec, na których element ten wyobrażono bardziej szczegółowo. Tę grupę figurek, datowaną na XIV-XV w., do której należą również znaleziska z Getyngi (Arndt 2012, 104), Wysburga (Möbes 1990, 249) i Coppengrave (Gläser 2000, 142) (rys. 2), charakteryzuje specyficzne, schematyczne wymodelowanie twarzy w postaci oczu wykonanych poprzez dość głębokie nakłucie patyczkiem, wyraźne wyodrębnienie dosyć spiczastej części nosowej i otwartej wysuniętej żuchwie. Wszystkie okazy wyróżnia również podobne ukształtowanie hełmu, jednak najdokładniejszy egzemplarz

266 I. Gomułka zaobserwować możemy na figurce z Getyngi. Charakteryzuje go lekko spiczasty dzwon z grzebieniem i przedłużony nakarczek. Ryc. 4. Figurki koników z jeźdźcami: A - Stonawa (wg Měchurová 1994, 622-623); B: 1,2 - Wysburg (wg Möbes 1990; C - Getynga (wg Arndt 2012, 104, rys. 9) Gliniane figurki prezentują także różne typy tarcz. Najczęściej występującą formą była tarcza kolista. Z terenu Śląska posiadamy trzy figurki o bardzo zbliżonej formie tarcz: ze Strzegomia (tab. 1/35), z ul. Więziennej 10 we Wrocławiu (tab. 1/10) oraz z pl. Nowy Targ we Wrocławiu, pochodzące z XIII-XIV w. (ryc. 5). Jeźdźcy mają zaznaczone krótkie włosy, bez nakrycia głowy (okaz z ul. Więziennej ma utrąconą głowę), a w ręce dzierżą kolistą tarczę z wyraźnie wystającym spiczastym umbem. Dodatkowo wszystkie figurki mają wyraźnie zarysowane buty, oraz drugą dłoń spoczywającą na szyi konia. Okazy z Wrocławia zaopatrzone są w stożkowate otwory umieszczone od spodu konika. Mimo częściowego uszkodzenia figurki z ul. Więziennej możemy przypuszczać, iż zabytki wrocławskie mogły być wykonane przez tego samego wytwórcę. Spotykany jest również wariant zabawki dwudzielnej, czyli konik i osobno nakładany. Śląskie okazy odkryto we Wrocławiu na ul. Więziennej 11 (tab. 1/53) oraz w Opawie, na ul. Piekarskiej (tab. 1/16). Zabytek wrocławski zachowany jest tylko w dolnej partii, w postaci nóg o dużym półkolistym rozszerzeniu, umożliwiającym objęcie korpusu konia. Okaz z Opawy ma utrącone ręce i nogi, lecz charakterystycznie przedstawione rysy twarzy jeźdźca pozwalają na przyporządkowanie go do konkretnej grupy znalezisk wraz z okazem ze Smilův

Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku 267 Ryc. 5. Figurki koników z jeźdźcami: A - Strzegom (wg Schmidt 1934, s. 282); B - pl. Nowy Targ (fot. I. Gomułka); C - ul. Więzienna ( wg Borkowski 1999, s. 190) (Měchurová 2009, 180) oraz Brandis (Hoffmann 1996, 176) (rys. 6). Figurki te cechuje podłużnie wymodelowana głowa, często zakończona kapturem, wyraźnie zaznaczone usta i szeroki nos oraz duże oczy, tworzone przez dwa głęboko ryte okręgi. Figurkę z badań zamku Smilův cechuje wymodelowanie wypukłe oczu, a zwieńczenie głowy kapturem. Ten przerysowany i nienaturalny wygląd twarzy jeźdźców wyróżnia ich na tle pozostałych figurek. Analogiczne rozwiązanie odnaleźć możemy wśród figurek dewocyjnych. Te charakterystyczne rysy twarzy oraz widoczna spod kaptura linia włosów były elementami figurki przedstawiającej modlącego się mężczyznę bądź mnicha z Hrotovic (Mĕchurová 2010, 101) (ryc. 4D). Podobna figurka znana jest również z terenu Śląska, jest to okaz z nieznanej miejscowości wyobrażony w kapturze bądź czapce frygijskiej (Borkowski 1998, 50). Zastosowanie elementu kaptura oraz zaznaczonej linii włosów wykorzystano w wielu innych figurkach jeźdźców, m.in. z Görlitz (Hoffmann 1996, 176), Rostocku (Mulsow 2012, 264), Brna (Měchurová 2009, 181) czy Strasburga (Kasten 1976, 396). Jednak tę grupę zabytków charakteryzuje dodatkowo wykonanie twarzy w formie. Już od połowy XIII w. zaczęto stosować bardziej zaawansowane techniki w produkcji omawianych figurek. Szczególnie dotyczy to koników z jeźdźcami, których twarze zaczęto wykonywać za pomocą formy. Przykładem zastosowania nowych metod produkcji jest znalezisko figurki z XIV w. z Raciborza (tab. 1/30),

268 I. Gomułka Ryc. 6. Figurki jeźdźców: A - Opawa (wg Měchurová 2009, 180, rys. 18); B - Brandis (wg Hoffmann 1996, 176); C - Březina, zamek Smilův (wg Měchurová 2009, 180, rys. 17). Figurka mnicha: D - Hrotovice (wg Mĕchurová 2010, 101) będącej najstarszym przykładem techniki odciskowej w zabawkarstwie na ziemiach polskich. Formy do przedstawienia twarzy stosowano także w produkcji innych rodzajów glinianych figurek centaurów. Znaleziska takich figurek znane są z Wrocławia, ul. św. Marii Magdaleny 4/5 (tab. 1/44) oraz Świdnicy (tab. 1/38,39). Liczne okazy centaurów odnaleziono na terenie Niemiec, m.in. Brandis (Hof-

Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku 269 fmann 1996, 169). Figurki te mają również - analogicznie do koników - wykonane otwory. Jednak ze względu na formę, interpretowane są raczej jako demony, czy też postaci bajkowe, używane w teatrzykach, niż zabawki dziecięce. Wykorzystywanie figurek centaurów w teatrzykach religijnych sugeruje również znalezisko dwóch takich okazów na terenie klasztoru Dominikanów w Świdnicy. Analogiczne podobieństwo technologiczne dotyczy również figurek Kruselerpuppchen, których twarze także wyobrażano za pomocą formy. Figurki te łączy również zaopatrywanie od spodu korpusu w stożkowate kanały. W przeciągu XIV w. znacznie zwiększyło się używanie formy do produkcji figurek i jednocześnie zwiększono różnorodność motywów. W XV i XVI w. zaczęto wykonywać figurki jeźdźców na koniach w dwudzielnych formach. Z terenu Śląska pochodzi figurka jeźdźca (tab. 1/41) oraz fragment drugiej figurki w postaci łba końskiego (tab. 1/42), odkrytych na pl. Dominikańskim we Wrocławiu. Pełna figurka ma wyraźnie zarysowane elementy rzędu końskiego oraz grzywę. Głowa drugiego konika wydaje się być wykonana w tej samej formie. Jednak okazy te ukazują niedostatek umiejętności rzemieślnika, gdyż figurka konia z jeźdźcem jest bardzo nierównomiernie wypalona, zaś na łbie drugiego konia wyraźnie widoczne są ślady łączenia formy, wzdłuż których figurka uległa silnym spękaniom i rozwarstwieniom. Okazy te datowane są na 1. poł. XV w. Pozostałe znane figurki tego typu pochodzą głównie z Saksonii (Hoffmann 1996, 177-179). Jednak większość wyrobów tego typu cechuje duża indywidualność form, szczególnie wśród zabytków spoza centrów niemieckich. Prawdopodobnie jedynie na ich terenie mamy do czynienia z typową produkcją seryjną, którą zajmowali się wyspecjalizowani rzemieślnicy tzw. Bilderbäckerzy. Analogicznych elementów do okazu wrocławskiego doszukiwać możemy się jedynie w typie figurek jeźdźców z mieczem i torbą, odnajdywanych na terenie Saksonii (Hoffmann 1996, 177) (rys. 7). Podobieństwo figurki z Wrocławia widoczne jest w formie konika ze szczegółowym zaznaczeniem rzędu, jednak postać jeźdźca ma już uproszczoną formę, bez dodatkowych elementów. Zachodnia, najpewniej saksońska inspiracja tym typem figurek jest zasadna ze względu na bliskość Saksonii i występowanie tego rodzaju figurek w różnych miastach na jej terenie (Drezno, Freiberg, Zwickau), świadczące o popularności tego motywu. Charakterystycznym elementem figurek koników są stożkowate otwory, wykorzystywane zarówno podczas produkcji, jak i w trakcie zabawy. Jedną z form były otwory sytuowane od spodu, za przednimi nogami, jak w przypadku figurek z Nysy (tab. 1/10) oraz Wrocławia (tab. 1/43,44,47,50). Inny rodzaj otworu spotykany u śląskich koników to otwór w piersi, znany z okazów z Wrocławia (tab. 1/48,52), Stonawy (tab. 1/32), Opawy (tab. 1/12,19). Wśród figurek z otworem bocznym wywierconym na wylot dostrzegalna jest grupa zabytków o zbliżonej formie. Do najczęściej spotykanych form należą okazy z Wrocławia (ul. Więziennej 11 - tab. 1/51) oraz z klasztoru dominikanów w Opawie (tab. 1/13). Otwór umiejscowiony jest w partii bocznej korpusu, głowa konika jest dosyć niewielka, charakterystyczne jest uformowanie długich nóg wyciągniętych w szerokim ką-

270 I. Gomułka Ryc. 7 Figurki koników z jeźdźcami wykonane w dwuczęściowej formie ceramicznej: A - Wrocław (wg Borkowski 2004a, s. 241); B - Freiberg (wg Hoffmann 1996, 177); C - Drezno (wg Hoffmann 1996, 177) cie ku przodowi i tyłowi. Analogiczne okazy pochodzą z Brna (Měchurová 2009, 176), Uherského Hradiště (Měchurová 2012, 343), Pirny i Lipska (Hoffmann 1996, 174). Kolejny egzemplarz z Opawy cechuje przesunięcie otworu bocznego na szyję konika (tab. 1/23). Podobną formą jest także typ figurek o nieco krótszych nogach i wymodelowanym niewielkim siodle, znany z Brandis i Leisnig (Hoffmann 1996, 174). Znaleziska te skoncentrowane są na obszarze między Saksonią, Morawami a Śląskiem (ryc. 8), co sugeruje że mogły stanowić lokalny typ figurek. REZULTATY I DYSKUSJA Duże zróżnicowanie figurek na terenie Śląska, odnajdywanych najczęściej w pojedynczych egzemplarzach sugeruje, że ich wytwórcami byli miejscowi rzemieślnicy, którzy wykonywali je przy okazji swojej podstawowej wytwórczości. Lokalną wytwórczość różnych typów figurek glinianych potwierdzają nie tylko liczne znaleziska o podobnych cechach, ale i występowanie na tym terenie dewocyjnych figurek lokalnej świętej, czyli św. Jadwigi (Kowalczyk, Produkcja figurek, 7). Niewątpliwie posiadamy również ślady postępującej specjalizacji wśród śląskich rzemieślników, jednak nie ma jak dotąd przesłanek potwierdzających funkcjonowanie wyspecjalizowanych warsztatów. Ze Śląska znamy dwa okazy połówek form dwudzielnych, służących do wykonania figurek dewocyjnych oraz pozostałości

Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku 271 Ryc. 8. Lokalizacja znalezisk figurek koników z otworem na wylot w korpusie pracowni we Wrocławiu i Dzierżoniowie (Borkowski 2004 a, 210). Jednak o braku typowej specjalizacji świadczy odnajdywanie wrocławskich figurek w obiektach z ceramiką naczyniową i innymi elementami, część znalezisk nosiło krople glazury naniesione nieintencjonalnie, powstałe zapewne w wyniku wypału figurek wraz z ceramiką naczyniową (Borkowski 2004a). Zabawkowe koniki wykonywane były razem z innymi typami glinianych figurek. Wspólną wytwórczość potwierdza przede wszystkim odkrycie pojedynczych pracowni, gdzie wśród odpadków produkcyjnych zmieszane były figurki różnego typu. Jedno z najbogatszych odkryć miało miejsce w Kolonii, gdzie znaleziono pozostałości pieca wraz z jamą odpadkową z fragmentami około 600 figurek, zarówno świeckich jak i religijnych, produkowanych w dużych seriach (Neu-Kock 1993, za: Höltken, Trier 2012, 180). Istnieją podstawy by sądzić, że produkcja wielu typów figurek glinianych w obrębie jednego warsztatu, była zjawiskiem przypisanym temu typowi wytwórczości na całym terenie występowania. Przemawiają za tym nie tylko jednorodne rozwiązania technologiczne, jak stożkowate kanały oraz otwory, wykorzystanie formy do wykonania twarzy, zastosowanie podobnego surowca czy pokrywanie glazurą. Wyraźne jest również przenikanie się elementów stylistycznych pomiędzy figurkami zabawkowymi, dewocyjnymi, świeckimi i wyobrażeniami bajkowymi.

272 I. Gomułka UWAGI KOŃCOWE Przeprowadzona analiza figurek śląskich na tle środkowoeuropejskim potwierdziła, że bliskie kontakty odbijające się w wytwórczości figurek glinianych, łączyły Śląsk przede wszystkim z terenami najbliżej położonymi tj. z Morawami, północno-wschodnimi Czechami oraz Saksonią (ryc. 9). Pozostałe analogie pochodzą z rejonów najprężniej działających ośrodków garncarskich, a także zabawkarskich: z Dolnej Saksonii z ośrodkiem w Coppengrave, Nadrenii z ośrodkiem w Kolonii oraz Północnej Bawarii z ośrodkiem w Norymberdze. Zakres ten pokrywa się z obszarem przenikania wzorców w wytwórczości figurek dewocyjnych. Tylko dla samego warsztatu wrocławskiego stwierdzono bezpośrednie wpływy z terenu Nadrenii, Górnych Łużyc oraz Saksonii (Kowalczyk, Późnośredniowieczne figurki gliniane...). Tak szerokie rozprzestrzenienie się wzorców zabawkowych figurek koników wraz z innymi wyrobami glinianymi, świadczy o ich znaczeniu jako ważnej gałęzi wytwórczości warsztatów ceramicznych. Ryc. 9. Lokalizacja najważniejszych ośrodków, w których odkryto figurki analogiczne do okazów śląskich

Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku 273 Tabela 1. Zestawienie średniowiecznych figurek glinianych koników i centaurów z terenu Śląska Lp. Rodzaj zabawki Sposób wykonania Wysokość (zachowana) Długość (zachowana) Otwór Datowanie Literatura 1 2 Bogumin, Plac Svobody Bogumin, Plac Svobody 3 Bytom Odrzański konik z siodłem ręcznie ok. 5,5 cm ok. 7 cm - XV w. Z. Měchurová 2012, 344, ryc. 10 głowa konika ręcznie ok. 3,5 cm ok. 3 cm - XIV w. Z. Měchurová 2012, 344, ryc. 9 Miejscowość - stanowisko konikgrzechotka ręcznie 10 cm 6,5 cm na szczycie zadu 4 Javorník konik ręcznie ok. 5,5 cm ok. 5 cm - 5 Javorník, zamek 6 Kędzierzyn- -Koźle 7 Nysa 8 9 Krnov (do 1960 r. Úvalno), zamek Cvilín Opawa, ul. Drůbeží trh konik z siodłem 2. poł. XIV w. E. Schmidt 1934, 287 XIV 1. ćw. XV w. Z. Brachtl 1996, 288 ręcznie - XV w. Z. Měchurová 2012, 344, ryc. 12 ręcznie 4,5 cm - XIV w. E. Schmidt 1934, 283 ręcznie 5,9 cm 4,9 cm od spodu XIII/XIV w. M. Tondera 1966, 154-155 konik ręcznie ok. 4 cm ok. 4 cm - Ś Z. Měchurová 2012, 347, ryc. 21 konik ręcznie ok. 3 cm ok. 5 cm - Ś Z. Měchurová 2012, 347, ryc. 31 10 Opawa, Holubi głowa konika ręcznie ok. 4,5 cm 11 Opawa, klasztor dominikanów konik ręcznie ok. 3,5 cm ok. 7 cm z przodu, w piersi z boku, w szyi Ś Z. Měchurová 2012, 349, ryc. 32 2. poł. XIII w. Z. Měchurová 2009, 178, ryc. 12

274 I. Gomułka Lp. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Miejscowość - stanowisko Opawa, ul. Kolářská Opawa, ul. Mezi trhy Opawa, ul. Pekařská Opawa, ul. Pekařská Opawa, ul. Pekařská Opawa, ul. Pekařská Opawa, ul. Pekařská, Solná Opawa, ul. Pekařská, Solná Opawa, Dolní námĕsti Opawa, Horní námĕsti Ostrawa Koblov, zamek Landek Ostrawa Koblov, zamek Landek Rodzaj zabawki Sposób wykonania Wysokość (zachowana) Długość (zachowana) Otwór Datowanie Literatura ręcznie ok. 3 cm ok. 5 cm - Ś Z. Měchurová 2012, 347, ryc. 22 ręcznie ok. 5 cm ok.6 cm - Ś Z. Měchurová 2012, 349, ryc. 23 ręcznie ok. 6,5 cm ok. 2,5 cm - Ś Z. Měchurová 2009, 180, ryc. 18 głowa konika ręcznie ok. 3 cm ok. 3 cm w szyi Ś Z. Měchurová 2012, 348, ryc. 26 głowa konika ręcznie ok. 5,5 cm ok. 2,5 cm - Ś Z. Měchurová 2012, 348, ryc. 30 konik ręcznie ok. 4 cm ok. 3 cm z przodu, w piersi Ś Z. Měchurová 2012, 349, ryc. 29 głowa konika ręcznie ok. 4 cm - Ś Z. Měchurová 2012, 350, ryc. 33 konik ręcznie ok. 4 cm ok. 4 cm - Ś Z. Měchurová 2012, 350, ryc. 34 konik ręcznie ok. 3 cm ok. 3,5 cm konik ręcznie ok. 5,5 cm ok. 5 cm ręcznie 5 cm 7,2 cm z boku, w szyi z boku, w szyi od tyłu, wlot pod ogonem Ś Z. Měchurová 2012, 348, ryc. 27 Ś Z. Měchurová 2010, 104, ryc. 15b 2. poł. XIV w. Z. Měchurová 1994, 619-620 ręcznie 8,2 cm 8 cm - 2. poł. XIV w. Z. Měchurová 1994, 619-620

Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku 275 Lp. Miejscowość - stanowisko 24 25 26 Ostrawa Koblov, zamek Landek Racibórz, Nowy Rynek 10 Racibórz, ul. Długa 27-29 Racibórz 30 Racibórz, Ostróg 31 Racibórz 32 Stonawa 33 Strzegom 34 Strzegom 35 Strzegom 36 Strzegom 37 Strzegom Rodzaj zabawki Sposób wykonania Wysokość (zachowana) Długość (zachowana) Otwór Datowanie Literatura głowa konika ręcznie - 2. poł. XIV w. Z. Měchurová 2012, 346, ryc. 20 konik ręcznie 5,4 cm 6 cm - XIV w. E. Schmidt 1934, 283 konik z siodłem 3 jeźdźców na koniach konik z siodłem konik z siodłem konik z siodłem konik z siodłem ręcznie 4,5 cm 6 cm - pocz. XIV w. E. Schmidt 1934, 283, ryc. 4 ręcznie ok. 8 cm ok. 6,5 cm - pocz. XIV w. E. Schmidt 1934, 283 ręcznie 7,7 cm ok. 7,8 cm - po 1300 r. E. Schmidt 1934, 283, ryc. 6 ręcznie, twarz w formie 9,9 cm ok. 6,7 cm - XIV w. E. Schmidt 1934, 283, ryc. 5 ręcznie 5,3 cm 6 cm w piersi kon. XIII w. Z. Měchurová 1994, 622-623 ręcznie ok. 8 cm ok. 5,5 cm - pocz. XIV w. E. Schmidt 1934, 282, ryc. 2 ręcznie ok. 8 cm ok. 5,5 cm - pocz. XIV w. E. Schmidt 1934, 282, ryc. 2 ręcznie ok. 8 cm ok. 5,5 cm - pocz. XIV w. E. Schmidt 1934, 282, ryc. 2 ręcznie 9,6 cm 9,4 cm - 2. poł. XIV w. E. Schmidt 1934, 282, ryc. 1 ręcznie 9,8 cm 9,4 cm - 2. poł. XIV w. E. Schmidt 1934, 282, ryc. 1

276 I. Gomułka Lp. Miejscowość - stanowisko Rodzaj zabawki Sposób wykonania Wysokość (zachowana) Długość (zachowana) Otwór Datowanie Literatura 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 Środa Śląska, ul. Świdnicka 15-17 Świdnica, pl. Grunwaldzki Świdnica, pl. Grunwaldzki Wierzbna, gm. Żarów Włodzienin, gm. Branice pl. Dominikański, Górka Kacerska pl. Dominikański, Górka Kacerska ul. Igielna 14 ul. Marii Magdaleny 4/5 pl. bpa Nankiera konik ręcznie 5,5 cm 6 cm - XIV w. Z. Aleksy i in. 2008, 12, ryc. 23 centaur ręcznie 5,5 cm 6,5 cm z boku XIV-XV w. D. Karst 2009, 276, ryc. 6/3 centaur ręcznie 5 cm 4,5 cm z boku XIV-XV w. D. Karst 2009, 276, ryc. 6/4 ręcznie 9,8 cm 9,6 cm - 2. poł. XIV w. E. Schmidt 1934, 283 konik ręcznie 4 cm ok. 3 cm - pocz. XIV w. E. Schmidt 1934, 283 w dwu- -częściowej formie 7,5 cm 7,15 cm - 1. poł. XV w. T. Borkowski 2004a, 241 głowa konika ręcznie 4,3 cm 2,75 cm - 1. poł. XV w. Muzeum Archeologiczne, Oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia konik ręcznie 4,3 cm 2,75 cm od spodu XIII-XIV w. T. Borkowski 1995, 313-315 centaur ręcznie 5,9 cm 4,8 cm od spodu Ś T. Borkowski 2004b, 277 konik z siodłem ręcznie 5,6 cm 7 cm ślad w szyi pocz. XIV w. E. Schmidt 1934, 283 48 Rynek konik ręcznie 3 cm 3,7 cm - 2. poł. XIII- -poł. XIV w. J. Bresch, C. Buśko, 112, ryc. 46

Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku 277 Lp. Miejscowość - stanowisko Rodzaj zabawki Sposób wykonania Wysokość (zachowana) Długość (zachowana) Otwór Datowanie Literatura 49 50 51 52 53 54 55 ul. Więzienna 10 ul. Więzienna 10 ul. Więzienna 10 ul. Więzienna 11 ul. Więzienna 11 ul. Więzienna 11 ul. Więzienna 11 konik z siodłem na koniu konik z siodłem ręcznie 4,4cm 5,5 cm od spodu 2. poł. XIII w. T. Borkowski 1999, 190 ręcznie 5,6 cm 6,5cm w piersi XIV-XV w. T. Borkowski 1999, 190 ręcznie 5,8 cm 5 cm - 2. poł. XIII w. T. Borkowski 1999, 190-191 ręcznie 4,2 cm 4,4 cm od spodu 2. poł. XIII w. T. Borkowski 1999, 191 konik ręcznie 4,4 cm 4,8 cm z boku 2. poł. XIII w. T. Borkowski 1999, 191 konik ręcznie 3,4 cm 4 cm w piersi, śr. 0,9 cm XV w. T. Borkowski 1999, 191 nogi jeźdźca ręcznie 4 cm - XV w. T. Borkowski 1999, 192 56-59 Ząbkowice Śląskie 4 koniki ręcznie 7,6-8,5 cm 7,8-10,5 cm - 2. poł. XIV w. E. Schmidt 1934, 282, ryc. 3 Skróty: Ś - średniowiecze

278 I. Gomułka LITERATURA Aleksy Z., Borowski G., Grześkowiak M., Jarysz P., Mruczek R., Stefanowicz M. 2008 Naukowe opracowanie wyników wyprzedzających ratowniczych badań archeologiczno-architektonicznych w Środzie Śląskiej na dz. nr 51 AM-22 przy ul. Świdnickiej 15-17, (w:) archiwum AKME Zdzisław Wiśniewski,Wrocław. Arndt B. 2012 Archäologische Befunde zu Kindheit und Jugend im mittelalterlichen Göttingen, (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt-Römhild, 97-114. Bláha R., Sigl J. 2010 Stŕedověká a raně novověká polévaná keramika ve sbírkách královéhradeckého muzea, Archaeologia Historica, 35, 233-251. Borkowski T. 1995 Gry i zabawy w średniowiecznym mieście na Śląsku. Ślady materialne, (w:) K. Wachowski (red.), Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. Miasto, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 99-105. Borkowski T. 1998 Materialne przejawy codziennej religijności w średniowiecznych miastach śląskich. Drobna gliniana plastyka dewocyjna, Archaeologia Historica Polona, 7, 47-68. Borkowski T. 1999 Rozrywka zabawki i drobna plastyka figuralna, (w:) C. Buśko, J. Piekalski J. (red.), Ze studiów nad życiem codziennym we wczesnośredniowiecznym mieście. Parcele przy ulicy Więziennej 10-11 we Wrocławiu, Wrocław: Gajt (=Wratislavia Antiqua 1), 187-201. Borkowski T. 2004a Produkcja figurek ceramicznych w późnośredniowiecznym Wrocławiu, (w:) J. Piekalski, K. Wachowski (red.), Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Materialne przejawy życia codziennego, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski (=Wratislavia Antiqua 6), 207-244. Borkowski T. 2004b Gliniane skarbonki, przybory do gier, figurki ceramiczne oraz szczudło i flet z badań we Wrocławiu, (w:) J. Piekalski, K. Wachowski (red.), Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Materialne przejawy życia codziennego, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski (=Wratislavia Antiqua 6), 269-283. Borkowski T., Buśko C., Piekalski J. 1993 Średniowieczna i nowożytna parcela mieszczańska przy ul. Więziennej 11 we Wrocławiu, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, 34, 287-318. Brachtl Z. 1996 Keramická středověká plastika koníčka z Javorníku-Vsi, Vlastivědný věstník moravský, 48, 3, 287-290. Bresch J., Buśko C. 2001 Badania na placu sądowym (wykop nr IX) (w:) C. Buśko (red.) Rynek wrocławski = W świetle badań archeologicznych, cz. 1, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski (=Wratislavia Antiqua 3), 109-146.

Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku 279 Choińska-Bochdan E. 2004 Ceramiczny konik z Gniewu nad Wisłą - przedmiot zabawy czy magii?, (w:) R. Czaja i in (red.), Archaeologia et historia urbana, Elbląg: Muzeum, 451 455. Endres H. 2003 Ein Spielzeugpferd aus Keramik, (w:) I. Ericsson, H. Losert (red.), Aspekte der Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit, Festschrift für Walter Sage, Bamberger Schriften zur Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit, 1, 113-115. Felgenhauer S. 1974 Tönerne Spielzeugpferdchen des Mittelalters in Österreich, Jahrbuch des Oberösterreichischen Musealvereines, 119, 39-52. Finck A. 2012 Stade - Kindheit und Jugend im Mittelalter und in der frühen Neuzei (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt-Römhild, 115-128. Gläser M. 2000 Die Kultur der mittelalterlichen Hansestädte. Dargestellt am Beispiel Hansestadt Lübeck, (w:) L. Leciejewicz, M. Rębkowski (red.), Salsa Cholbergiensis - Kołobrzeg w średniowieczu, Kołobrzeg, Le Petit Café, 127 146. Hoffmann V. 1996 Allerlay kurtzweil Mittelalterliche und frühneuzeitliche Spielzeugfunde aus Sachsen, Arbeits- und Forschungsberichte zur Sächsischen Bodendenkmalpflege, 39, 127-200. Höltken T., Trier M. 2012 Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit - im Spiegel der Kölner Funde, (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt-Römhild, 173-186. Karst D. 2009 Ceramika z klasztoru Dominikanów w Świdnicy, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 51, 269-279. Kasten E. 1976 Tönerne figürliche Giesgefasse des Mittelalters in Mitteleuropa, Arbeits- und Forschungsberichte zur Sächsischen Bodendenkmalpflege, 20/21, 387-558. Klápštĕ J., Velímský T. 1975 Přispěvek ke studiu počátku města Mostu, Archeologické rozhledy, 27, 651-672. Marcinkowski M. 2010 Zabawki dzieci elbląskich. Prezentacja zbioru z badań wykopaliskowych (w:) Żołądź-Strzelczyk D., Kabacińska K. (red.), Dawne i współczesne zabawki dziecięce, Poznań: Wydawnictwo Rys, 55-69. Měchurová Z. 1994 Funde der kleinen mittelalterlichen Plastik auf dem Gebiet tschechischen Schlesiens, Archeologicke rozhledy, 46, 618-625. Mĕchurová Z. 2009 Drobná středověká plastika konička na Moravě, Archaeologia Historica, 34, 173 187. Mĕchurová Z. 2010 Stŕedověký svět dětí a her v archeologických pramenech, Archaeologia Historica, 35, 95-107. Mĕchurová Z. 2012. Pri strážnickej bráně, stojá koně vrané... Stře-

280 I. Gomułka dověký keramický koníček na Slováckuave Slezsku, (w:) Jiří Doležel, Martin Wihoda (red.), Mezi raným a vrcholným středověkem: Pavlu Kouřilovi k šedesátým narozeninám přátelé, kolegové a žáci, Brno: Archeologický ústav Akademie věd České republiki, 333-350. Mittelmeier M. 1986 Archäologische Untersuchungen in der Deggendorfer Neustadt im Jahre 1986, Deggendorfer Geschichtsblätter, 7, 36-40. Möbes G. 1990 Kleinplastiken aus Ton von der Wysburg bei Weisbach, Ausgrabungen und Funde, 35, 248-250. Mulsow R. 2012 Aspekte zu Kindheit und Jugend in Rostock, (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt-Römhild, 261-272. Mührenberg D. 2012 Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit im mittelalterlichen Lübeck, (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt -Römhild, 219-242. Neu-Kock R. 1993 Ein Bilderbäcker-Werkstatt des Spätmittelalters an der Goldgasse in Köln, Zeitschrift zur Archäologie des Mittelalters, 21, 3-70. Nickel H. 1966 The Little Knights of the Living-Room Table, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, 25 (4), 170-184. Oexle J. 1992 Minne en miniature - Kinderspiel im mittelalterlichen, (w:) M. i N. Flüeler (red.), Stadtluft, Bettelmöch und Hirsebrei. Die Stadt um 1300, Stuttgart, 392-395. Richter U., Standke B. 1991 Mittelalterliche Kleinplastiken aus Freiberg, Ausgrabungen und Funde, 36, 38-43. Rębkowski M. 1998 Zabytki wykonane z innych surowców, (w:) M. Rębkowski, Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu, 3, Kołobrzeg: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, 277 288. Ring E. 2012 Kinder und Jugendliche in Lüneburg - eine Darstellung anhand archäologischer Quellen, (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt-Römhild, 273-283. Schmidt E. 1934 Mittelalterliche Spielzeugpferdchen und Tonreiter, Altschlesien, 4, 282-287. Seweryn T. 1960 Polskie zabawki ludowe, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. Schütte S., 1982 Spielen und Spielzeug in der Stadt des späten Mittelalters, (w:) Aus dem Alltag der mittelalterlichen Stadt (= Hefte des Focke Museums 62), Bremen, 201-210.

Produkcja figurek glinianych koników na Śląsku 281 Smetànka Z. 1961 K problematice drobné hrnčířské plastiky, Sborník Československé společnosti archeologické 1, 106-109. Szafraniec L. 1997 Górny Śląsk, Warszawa: Muza. Thier B. 2012 Ausgewählte Aspekte zur Kindheit im Mittelalter und in der frühen Neuzeit in Münster, (w:) M. Gläser (red.), Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VIII. Kindheit und Jugend, Ausbildung und Freizeit, Lübeck: Schmidt-Römhild, 285-298. Tondera M. 1966 Średniowieczne zabytki archeologiczne odkryte w Nysie, Opolski Rocznik Muzealny 2, 151-158. Weinlich E. 1993 Tönerne Ritterfigürchen zu Pferde eine mittelalterliche Spielzeuggattung, Verhandlungen des Historischen Vereins für Oberpfalz und Regensburg 133, 65-76. Vyšohlíd M. 2011 Náměstí Republiky (Republic Square) in Prague, (w:) S. Krabath, J. Piekalski, K. Wachowski (red.), Ulica, plac i cmentarz w publicznej przestrzeni średniowiecznego i wczesnonowożytnego miasta Europy Środkowej, (=Wratislavia Antiqua 13), 205-217. Żołądź-Strzelczyk D. 2002 Dziecko w dawnej Polsce, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. ŹRÓDŁA INTERNETOWE www.landschaftsmuseum.de//seiten/lexikon/spiele-kinder.htm (data dostępu: 14.06.2015). www.krakow-rynek.pl/v1/?name=news (data dostępu: 14.06.2015). www.zum.de/faecher/g/bw/landeskunde/rhein/geschichte/spaetma/ka/spielzeug.htm (data dostępu: 14.06.2015). http://www.spessartprojekt.de/forschung/kleinwallstadt/funde/pferd.php (data dostępu: 14.06.2015). Kowalczyk E.J. Produkcja glinianych figurek w późnym średniowieczu na Śląsku, dostępny w: www.academia.edu/3786971/produkcja_glinianych_figurek_w_poznym_ sredniowieczu _na_slasku (data dostępu: 14.06.2015). Kowalczyk E.J. Późnośredniowieczne figurki gliniane z Europy Środkowej i Zachodniej. Technologiczne aspekty produkcji i jej regionalne zróżnicowanie, dostępny w: www. academia.edu/3787071/poznosredniowieczne_figurki_gliniane_z_europy_srodkowej_i_ Zachodniej._Technologiczne_aspekty_produkcji_i_jej_regionalne_zroznicowanie_Eksploatacja_-_produkcja_-_dystrybucja (data dostępu: 14.06.2015).