Dodatkowe informacje pomocne do wykonania projektu szkółki Powierzchnia szkółki jej podział i zagospodarowanie Mikoryzy Nawożenie szkółek Mineralne Organiczne Deszczowanie szkółek 1
Metody odnawiania powierzchni leśnych i zalesiania terenów porolnych Samosiew niekontrolowany (naturalna sukcesja bez ingerencji człowieka) Samosiew kontrolowany (sukcesja naturalna kontrolowana) Siew Sadzenie 2
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie Powierzchnia szkółek w danej jednostce terenowej wynika przede wszystkim z zapotrzebowania na sadzonki drzew i krzewów leśnych, rzadziej ozdobnych, w ciągu dłuższego czasu, najlepiej zbieżnego z okresem obowiązywania planu hodowli i urządzania lasu, a także z możliwościami zbytu materiału sadzeniowego innym odbiorcom krajowym i zagranicznym w tym aspekcie (na potrzeby konkretnego nadleśnictwa) można ją precyzyjnie zaplanować. 3
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie Wielkość powierzchni produkcyjnej szkółki zależy w znacznym stopniu od przyjętego płodozmianu, związanej z nim rotacji i zmianowania. 4
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie Zmianowanie szkółce to następstwo sadzonek różnych gatunków drzew i ewentualnie innych roślin uprawianych po sobie w określony sposób na tym samym polu w danych warunkach klimatycznych i glebowych, które uwzględnia ich wymagania i wpływ na glebę oraz występowanie chwastów, a także chorób i szkodników. Płodozmian obejmuje przyjęty schemat zmianowania zaplanowany na dłuższy okres dla całego obszaru szkółki podzielonego na pola, z których każde odpowiada jednej lub kilku działkom produkcyjnym, lub kwaterom, a wyjątkowo oddzielnym grzędom. Rotacja to pełny cykl upraw w płodozmianie kolejno następujących po sobie roślin, obejmujący z reguły także ugór zielony, a ewentualnie w razie dużego zachwaszczenia lub zagrożenia przez choroby bądź szkodniki, również ugór czarny. Może ona trwać 3,4,5 lub niekiedy więcej lat. Podana liczba lat odpowiada liczbie pól płodozmianu. 5
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie Przy ustalaniu wielkości powierzchni produkcyjnej szkółki oprócz płodozmianu należy uwzględnić przede wszystkim najwyższe w założonym okresie planowania zapotrzebowanie roczne na sadzonki generatywne lub wegetatywne określonych gatunków, o wymaganym wieku i sposobie produkcji, co wyrażane jest skrótowo symbolem produkcyjnym, uzupełnionym ewentualną dodatkową informacją o tym, czy system korzeniowy był kształtowany oraz czy jest on nagi (odsłonięty), czy zakryty bryłką gleby lub podłoża. O powierzchni decydować będzie też technologia produkcji szkółkarskiej. Przy ustalaniu liczby potrzebnych sadzonek należy uwzględnić dodatkową rezerwę 10 25% dla pokrycia ewentualnych ubytków produkcyjnych. 6
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie O gatunku i symbolu produkcyjnym potrzebnych corocznie sadzonek decyduje typ siedliskowy lasu, w którym będą one użyte, a o ich liczbie przyjęta więźba sadzenia. Wynika z niej, po uwzględnieniu przewidywanej wydajności wschodów lub odsetka ukorzenienia zrzezów, zapotrzebowanie na powierzchnię potrzebną do produkcji jednorocznych sadzonek pochodzenia generatywnego lub wegetatywnego. Do produkcji starszych sadzonek potrzebna jest powierzchnia tyle razy większa, ile lat ma liczyć materiał dojrzały do sadzenia. Przy produkcji przesadek o wielkości potrzebnej powierzchni decyduje więźba szkółkowania siewek lub sadzonek wegetatywnych oraz liczba lat wzrostu po zaszkółkowaniu. 7
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie Powierzchnię potrzebną w danym płodozmianie do wyprodukowania wyłącznie sadzonek nieszkółkowanych, najczęściej siewek określonego gatunku, lub tylko do ich zaszkółkowania można wyliczyć wzorem: P N n K gdzie: P powierzchnia w arach, N ogólna liczba potrzebnych corocznie sadzonek, n wydajność dojrzałych sadzonek z 1 ara, K liczba lat, w czasie których możliwa jest produkcja sadzonek danego gatunku w czasie jednej rotacji w płodozmianie, L liczba pól odpowiadająca liczbie lat trwania rotacji w płodozmianie, l liczba lat potrzebnych do wyprodukowania dojrzałych sadzonek, równa ich wiekowi. L 8
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie Jeżeli pełny cykl produkcji sadzonek danego gatunku obejmuje zarówno produkcję materiału wyjściowego jak i jego szkółkowanie, wzór na obliczenie potrzebnej powierzchni przybierze postać: N l l 1 2 P L gdzie: K n n 1 2 l1 liczba lat potrzebnych do wyprodukowania materiału nadającego się do szkółkowania, n1 wydajność z 1 ara sadzonek nieszkółkowanych, l2 liczba lat produkcji sadzonek po zaszkółkowaniu, n2 liczba przesadek na powierzchni 1 ara (P, N, K, L jak w poprzednim wzorze). Zwykle K = l1 + l2. 9
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie Wyniki obliczeń dotyczące powierzchni zajętej każdego roku (pierwszy człon równań) najlepiej zaokrąglić do pełnych arów i pomnożyć przez L. Wyliczona w ten sposób powierzchnia całkowita obejmuje także, zgodnie z założeniami przyjętymi dla danego płodozmianu, powierzchnię ugoru zielonego i ewentualnie w razie potrzeby również ugoru czarnego. Ustaloną dla poszczególnych gatunków powierzchnię należy zsumować, aby otrzymać ogólną powierzchnię produkcyjną szkółki. Do tej powierzchni dobrze jest dodać powierzchnię rezerwową, wynoszącą do około 25% wyliczonej, dla umożliwienia pokrycia nieprzewidzianych potrzeb na materiał sadzeniowy. 10
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie Szerokość kwater, rozdzielonych wewnętrznymi drogami, powinna być wielokrotnością szerokości grzęd (zwykle 1 m), zajmowanych pod siew lub szkółkowanie wraz ze ścieżkami dla przejazdu kół ciągnika (razem około 1,5 m) oraz pasów zajętych ewentualnie przez instalację stałej deszczowni. Jeżeli kwatery nie dzieli się na grzędy, to jej szerokość jest wielokrotnością odstępów między rzędami lub taśmami siewnymi lub rzędami przesadek. 11
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie Całkowita szerokość działki, na której mają być produkowane sadzonki gatunków światłożądnych i mało wrażliwych na przymrozki, a więc nie wymagających osłony, nie powinna przekraczać 100 m. Przy produkcji w szkółce zespolonej sadzonek gatunków cienioznośnych, bardziej wrażliwych na wahania termiczne i wilgotnościowe, czyli wymagających osłony, należy brać pod uwagę to, że istotny wpływ otaczającego drzewostanu na warunki mikroklimatyczne i glebowe sięga najwyżej na odległość równą podwójnej wysokości drzew. 12
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie Długość działek produkcyjnych może dochodzić do 300 m. szerokość dróg 3 6 m, pasy nawrotu 8 10 m, powierzchnia objęta produkcją sadzonek wynosi 0,5, 1,0 lub 1,5 ha, powierzchnia grzędy 0,5 lub najlepiej 1 ar. Grzęda powinna być zajęta tylko przez sadzonki jednego gatunku o jednakowym symbolu produkcyjnym. Ułatwia to znacznie planowanie zabiegów uprawowych i płodozmianu. 13
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie W szkółkach o powierzchni produkcyjnej powyżej 3 ha należy przewidzieć: układ dróg łączących poszczególne działki, pomieszczenie socjalne, garaże lub wiaty na maszyny, podręczny warsztat, magazyny materiałów i chemikaliów, przechowalnie nasion i sadzonek, sortownię i pakownię sadzonek, kompostowanie, zbiornik wodny, urządzenia elektryczne, instalację deszczowni, stację meteorologiczną. 14
Powierzchnia szkółki, jej podział i zagospodarowanie Jeżeli produkcja sadzonek w szkółce prowadzona jest nie tylko w sposób tradycyjny na glebie mineralnej, lecz także w specjalnie przygotowanych podłożach na powierzchni odkrytej lub pod osłonami z folii lub szkła, należy przewidzieć powierzchnię pod odpowiednią lokalizację potrzebnych obiektów dodatkowych, jak np.: skład materiałów na podłoża, grzędy i skrzynie, niskie osłony i namioty foliowe, inspekty i szklarnie szkółkę kontenerową. Cały teren szkółki, na którym zlokalizowano działki produkcyjne i inne obiekty oraz pasy przylegającego do nich drzewostanu o szerokości co najmniej 30 50 m, powinien być ogrodzony. 15
Schemat organizacji produkcji w szkółce leśnej przy 4-letnim płodozmianie Na każdym z pól płodozmianu produkcja sadzonek przez 3 lata + 1 rok ugór zielony Do zakładania upraw potrzebne są corocznie sadzonki 5 gatunków w nstp. proporcjach: A-40%, B-10%, C-20%, D-10%, E-20%+ krzew F. Symbole produkcyjne dojrzałych sadzonek A i F-1/0, D-2/0, E-3/0, B-1/1, C-2/1 Wydajność siewek w szt.: A-n1, dla B, C, E i F-n2, dla D-n3, przy czym n1=2n2, n3=1/2n2 Siewki B1/0 i C2/0 mają być szkółkowane w więźbie: n4 (n4=1/2n2) 16
Zagospodarowanie szkółki Rodzaj rośliny Cel produkcji Sosna 1/1 2/1, 1/2 Świerk i jodła 2/1, 1/2 2/2, 2/3 Modrzew 1/1 1/2, 2/1 Jedlica 1/1 1/2, 2/1 Buk i dąb 1/1 2/1 2/2 25 25 25 25 25 25 Odległość rzędów (w cm) 25 33,3 25 25 33,3 Odstęp w rzędach (w cm) 7,5 lub 10 10 lub 15 10 10 lub 15 10 lub 15 15 10 lub 15 15 lub 20 10 10 lub 15 15 lub 20 Brzoza, olsza i osika 1/1 25 15 2667 Jawor, klon, jesion, wiąz i lipa 1/1 2/1 2/2 25 25 33,3 10 lub 15 15 20 Liściaste wyrostki 2/2/2 50 25 lub 30 - Krzewy liściaste 1/1 33,3 15 lub 20 - Liczba sadzonek na 1 ar 5333-4000 4000-2667 4000 4000-2667 4000-2667 2667 4000-2667 2002-1501 4000 4000-2667 2002-1501 4000-2667 2667 1501 17
W zmianowaniu przyjmuje się między innymi następujące zasady: należy się starać, aby na danej powierzchni uprawiać najpierw sadzonki najbardziej wymagające, a dopiero później coraz mniej wymagające. nie należy wprowadzać po sobie gatunków o zbliżonych wymaganiach pokarmowych np. liściaste po liściastych lub liściaste po wielolatkach iglastych, czy też odwrotnie, po gatunkach korzeniących się głębiej należy wprowadzać gatunki o płytszym systemie korzeniowym i odwrotnie, po gatunkach mało zacieniających glebę powinno się wprowadzać gatunki silnie ją zacieniające i odwrotnie. 18
Mikoryzacja sadzonek Mikoryzy spełniają u drzew wielorakie funkcje obejmujące przede wszystkim dostarczanie substancji pokarmowych z gleby (NPK i mikroelementów), wody oraz substancji wzrostowych, jak również zwiększają obronność korzeni przed działaniem czynników chorobotwórczych biotycznych i abiotycznych. Wpływ mikoryzy na fizjologię korzeni zaznacza się również w zwiększeniu dynamiki rozwojowej korzeni krótkich przez tworzenie się licznych rozgałęzień korzeni mikoryzowych oraz przedłużenie ich żywotności i funkcjonalności jako korzeni ssących. Wszystkie te walory współżycia mikoryzowego drzew obligują do uwzględniania tego czynnika biotycznego w zabiegach hodowlanych w leśnictwie. 19
Mikoryzacja sadzonek U drzew leśnych występują trzy typy mikoryz wyróżnianych na podstawie cech morfologiczno-anatomicznych: Ektomikoryzy (mikoryzy zewnętrzne) Endomikoryzy (mikoryzy wewnętrzne) Ektoendomikoryzy (mikoryzy pośrednie) 20
Rodzaje mikoryz Endomikoryzy (mikoryzy wewnętrzne) występują tylko u nielicznych drzew leśnych, jak np. klon, jesion, topola. Tworzą je grzyby z klasy pleśniaków (Phycomycetes). Endomikoryzy charakteryzują się wnikaniem strzępek grzyba do wnętrza komórek kory pierwotnej korzenia, gdzie zostają częściowo strawione; na zewnątrz korzeni brak opilśni i sieci Hartiga. 21
Rodzaje mikoryz Ektendomikoryzy (mikoryzy pośrednie) występują tylko u sadzonek sosny, modrzewia, rzadko świerka w szkółkach, ostatnio notowane u tych drzew w uprawach na glebach zdegradowanych. Tworzone są przez grzyby z klasy workowców (Ascomycetes). W swoich cechach anatomiczno-morfologicznych wykazują się brakiem lub bardzo słabo wykształconą opilśnią, występowaniem sieci Hartiga oraz okresowym wnikaniem strzępek do komórek kory pierwotnej, gdzie ulegają wchłonięciu (strawieniu) przez roślinę gospodarza. 22
Rodzaje mikoryz Ektomikoryzy (mikoryzy zewnętrzne) stanowią główny typ współżycia mikoryzowego naszych drzew leśnych. Tworzone są przede wszystkim przez grzyby z klasy podstawczaków (Basidiomycetes), przy mniej licznym udziale grzybów z klasy workowców (Ascomycetes). Zasadniczym elementem w budowie ektomikoryz jest opilśń grzybowa pokrywająca korzonki krótkie ssące, pozbawione włośników. Opilśń grzybowa w swojej budowie anatomicznej, strukturze powierzchniowej i barwie uzależniona jest od właściwości grzyba. Pozostaje ona anatomicznie złączona z korzeniem przez strzępki wnikające między ścianami komórkowymi w głąb kory pierwotnej, po endodermę, i tworzącymi tzw. sieć Hartiga. Strzępki lub sznury grzybniowe odchodzące od powierzchni opilśni przerastają otaczający mikoryzy substrat. Opilśń grzybowa z systemem strzępek tworzących sieć Hartiga i zespołem grzybni w glebie jest zasadniczym elementem ektomikoryz, warunkującym ich funkcjonowanie w całokształcie procesów fizjologicznych korzeni mikoryzowych drzewa z danym grzybem w danych warunkach środowiska. 23
24
25
Hebeloma crustuliniforme 26
Ektomikoryzy tworzone przez grzyb Hebeloma crustuliniforme 27
Laccaria laccata 28
Ektomikoryzy tworzone przez grzyb Laccaria laccata 29
Mikoryzacja zabieg polegający na przeniesieniu zbiorowiska grzybów mikoryzowych zasiedlających humus leśny do przygotowanego substratu hodowlanego (mikoryzacja naturalnego inokulum) lub wprowadzenie do substratu hodowlanego ściśle określonej ilości propagul zidentyfikowanego i znanego grzyba mikoryzowego (mikoryzacja sterowana). 30
Mikoryzacja Zainteresowanie szczepionkami mikoryzowymi, jakie wykazuje praktyka leśna, wynika z potrzeby zwiększenia udatności upraw: Zakładanych na gruntach porolnych na zdegradowanych glebach leśnych i nieleśnych nieużytkach poprzemysłowych zdegradowanych przez pożary wielkopowierzchniowe. Gleby te charakteryzują się brakiem populacji właściwych grzybów mikoryzowych, co odbija się niekorzystnie na kondycji zdrowotnej sadzonek, a tym samym zdolności ich przeżycia i wzrostu. Obecnie stało się oczywiste, że współżycie mikoryzowe warunkuje prawidłowy rozwój drzew szczególnie ważny w ich wieku młodocianym. Istnieje więc potrzeba zapewnienia rozwoju mikoryz w zabiegach hodowlanych w leśnictwie, m.in. przez sztuczną mikoryzację sadzonek. 31
Mikoryzacja Krajowe szkółki leśne wykorzystują szczepienie grzybami mikoryzowymi na dużą skalę w kontenerowej produkcji drzew. W tej dziedzinie Polska wraz z Francją należą do europejskiej czołówki. Obecnie Lasy Państwowe korzystają z dwóch biopreparatów francuskiego (grzybem Laccaria bicolor technologia jego produkcji oraz stosowania jest chroniona patentem) i polskiego (grzybem Hebeloma crustuliniforme). Autorem krajowej technologii mikoryzacji jest prof. dr hab. Stefan Kowalski z Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. 32
Mikoryzacja Polski biopreparat ma postać substratu torfowo-wermikulitowego, pakowanego po 3 litry do worków foliowych. Przechowywanie w temperaturze 5 10 C (w takich warunkach nie traci swoich właściwości co najmniej przez rok). Można go transportować w normalnej temperaturze, nawet w lecie. nie powinien przeschnąć ani ulec przemrożeniu. Po otwarciu opakowania zawartość należy zużyć w tym samym dniu. Preparat miesza się z podłożem do sadzenia roślin (zwykle 2,5 3% objętości, a w najmniejszych pojemnikach 5%). W leśnictwie używa się pojemników o małej objętości. Jest to wystarczające, gdyż po przesadzeniu roślin mikoryzowanych z małych pojemników do większych kontenerów grzyb szybko kolonizuje rozwijający się system korzeniowy oraz nowe podłoże. Zaletą polskiego biopreparatu jest to, że efekty jego użycia są widoczne gołym okiem obfita biała grzybnia szybko przerasta podłoże. 33
Mikoryzacja Biopreparat z grzybem H. crustuliniforme korzystnie wpływa na wzrost i rozwój sadzonek drzew iglastych i liściastych, zarówno w produkcji szkółkarskiej, jak i po wysadzeniu ich w uprawy, a w szczególności: Zwiększa liczbę korzeni bocznych, a zwłaszcza krótkich ostatniego rzędu, obficie wyposażonych w ektomikoryzy. Zwiększa powierzchnię chłonną korzeni poprzez obfitość grzybni ekstramatrykalnej przerastającej substrat hodowlany. 34
Mikoryzacja c.d. Poprawia zaopatrzenie sadzonek w wodę i zwiększa tolerancję na suszę. Poprawia bilans wykorzystywania składników pokarmowych z nawożenia mineralnego. Poprawia jakość handlową sadzonek, zwłaszcza ich wybarwienie. Zwiększa odporność sadzonek na choroby korzeniowe. Zmniejsza ryzyko zamierania korzeni drobnych przy przesadzaniu. Zwiększa przeżywalność sadzonek w uprawach. 35
36
Nawożenie mineralne szkółek leśnych 37
Wydajność siewek sosny i świerka 1/0 w uprawach polowych w 2005 roku tys. szt./ar 20 18 16 14 ZHL sosna ZHL świerk 12 10 8 6 4 2 0 Białystok Katowice Kraków Krosno Lublin Łódź Olsztyn Piła Poznań Szczecin Szczecinek Toruń Wrocław Zielona Góra Gdańsk Radom Warszawa wydajność sosny wydajność świerka ZHL sosna ZHL świerk 38
Wydajność siewek modrzewia 1/0 w uprawach polowych w 2005 roku tys. szt./ar 14 12 10 ZHL modrzew 8 6 4 2 0 Białystok Katowice Kraków Krosno Lublin Łódź Olsztyn Piła Poznań Szczecin Szczecinek Toruń Wrocław Zielona Góra Gdańsk Radom Warszawa 39
Wydajność siewek brzozy 1/0 w uprawach polowych w 2005 roku tys. szt./ar 18 16 14 12 10 ZHL brzoza 8 6 4 2 0 Białystok Katowice Kraków Krosno Lublin Łódź Olsztyn Piła Poznań Szczecin Szczecinek Toruń Wrocław Zielona Góra Gdańsk Radom Warszawa 40
Wydajność siewek dębu 1/0 w uprawach polowych w 2005 roku tys. szt/ar 11 10 9 8 7 ZHL dąb 6 5 4 3 2 1 0 Białystok Katowice Kraków Krosno Lublin Łódź Olsztyn Piła Poznań Szczecin Szczecinek Toruń Wrocław Zielona Góra Gdańsk Radom Warszawa 41
Metody dostarczania składników pokarmowych w szkółkach leśnych W teorii: (1) Nawożenie organiczne (komposty, ugory zielone, różne materiały pochodzenia organicznego), (2) Nawożenie mineralne startowe doglebowe, (3) Nawożenie mineralne pogłówne doglebowe, (4) Nawożenie mineralne pogłówne dolistne, (5) nawożenie nawozami wieloskładnikowymi o długim okresie działania. W praktyce: Polski Model Szkółkarstwa Leśnego = 1 + 2 + 3 + 4, Polecana metoda = 1 + 4, 1 + 5, Woda do deszczowania 42
Zmęczenie gleby to zakłócenie jej równowagi - chemicznej, - fizycznej, - biologicznej prowadzące do obniżenia planowania (jakościowego i ilościowego) na skutek prowadzonej produkcji szkółkarskiej w tym samym miejscu i przez wiele lat. 43
Zmęczenie gleby uwidacznia się w: zmniejszaniu się zasobności w składniki pokarmowe, ubytku substancji organicznej, zmianie odczynu, zmianie właściwości fizycznych, zmianie cech powietrzno-wodnych, nagromadzeniu się trudno rozkładalnych i toksycznych metabolitów uprawianych roślin i produktów ich rozkładu (allelopatia), kumulacji chorób i szkodników nie tylko uprawianych roślin, ale i ich symbiontów. 44
Sposoby ograniczania zmęczenia gleby Nawożenie organiczne, Nawożenie mineralne, Wapnowanie, Zakwaszanie, Zabiegi uprawowe, Zabiegi pielęgnacyjne, Zabiegi ochronne, Deszczowanie. 45
Źródłem składników pokarmowych w glebie są jej frakcje: Organiczna (uwalnia składniki pokarmowe w trakcie procesów rozkładu), Mineralna (uwalnia składniki pokarmowe w wyniku procesów wietrzenia). 47
Wszystkie składniki pobierane są przez sadzonki w formach jonowych. 48
Składniki pokarmowe utrzymuje w glebie kompleks sorpcyjny czyli koloidalne cząstki glebowe, mineralne i organiczne o średnicy < 0,002 mm. 49
Nadmiar jednego lub kilku jonów (przenawożenie) może prowadzić do zahamowania pobierania innych jonów. ANTAGONIZM Ca i K, Ca i Mg, Ca i NH 4, K i Mg, Mg i NH 4. 50
Ułatwienie pobierania jednego jonu przez inny jon. SYNERGIZM N i P, N i K, K i P. 51
Antagonizm i synergizm nasilają się w warunkach: nadmiaru składników pokarmowych, niedoboru składników pokarmowych, oraz na glebach: zbyt kwaśnych, zbyt zasadowych. 52
Sadzonki wzrastają i rozwijają się tylko w pewnym określonym przedziale ekologicznej tolerancji względem czynników środowiska. 53
Wykonanie oceny potrzeb nawożenia mineralnego opiera się na: określonych wymaganiach pokarmowych różnych gatunków zależnie od ich wieku; kontroli zasobności gleby w składniki pokarmowe, przede wszystkim w ich formy łatwo przyswajalne dla roślin i w próchnicę (C org ); kontroli odczynu gleby (ph KCl ); uwzględnianiu oddziaływań różnych czynników na wzrost i rozwój roślin w warunkach nawożenia. 54
Wyliczenie dawki nawozu przy znanej dawce w czystym składniku D = S/P gdzie: D szukana dawka nawozu w kg/ha, S dawka w czystym składniku (N, P 2 O 5, K 2 O, MgO) w kg/ha, P procentowa zawartość czystego składnika w nawozie. Wyliczone dawki nawozów w czystym składniku w kg/ha poniżej 10 kg dla N, P 2 O 5 i MgO oraz 15 kg dla K 2 O można POMINĄĆ przy nawożeniu. 55
Wskaźniki obliczania dawek azotu dla różnych gatunków, w zależności od zawartości azotu ogółem w nawozie organicznym w stosunku do poziomów docelowych azotu mineralnego w glebie I iglaste w pierwszym roku życia (oprócz So i Md), II- Liściaste w pierwszym roku życia (oprócz Tp i Js) So i Md w pierwszym roku życia ( Św w drugim roku nie nawozimy), iglaste w drugim roku życia, III Liściaste w drugim roku życia oraz Tp i Js w pierwszym roku życia, iglaste w drugim i dalszych latach, Md w drugim i dalszych latach, IV liściaste w drugim roku życia i dalszych latach, Tp i Js w drugim i dalszych latach. Poziomy docelowe azotu mineralnego (NH4 + NO3) w warstwie uprawnej gleby Procent azotu ogółem w nawozie organicznym Piaski słabogliniaste i gliniaste lekkie 16 mg/100 g gleby Piaski gliniaste mocne i gliny 20 mg/100g gleby I II III IV I II III IV Poniżej 1,2 (i gdy nie stosowano nawożenia organicznego) 4 6 8 10 4 6 8 10 1,2 1,8 2 4 6 8 2 4 6 8 Powyżej 1,8-2 4 6-2 4 6 Dawki maksymalne azotu [kg/ha] 2x20 2x30 2x40 2x50 2x30 2x40 2x50 2x60 56
Wskaźniki do wyliczenia dawek K 2 O dla różnych gatunków, w zależności od zawartości łatwo rozpuszczalnego K 2 O w nawozie organicznym w stosunku do poziomów docelowych w glebie A gatunki iglaste bez Md, B gatunki liściaste z Md Poziomy docelowe K 2 O w warstwie uprawnej gleby K 2 O [mg/100g] w nawozie organicznym Piaski słabogliniaste i gliniaste lekkie 14 mg/100 g gleby Piaski gliniaste mocne i gliny 16 mg/100g gleby A B A B Poniżej 50 (i gdy nie stosowano nawożenia organicznego) 8 10 8 10 50 100 6 8 6 8 Powyżej 100 4 6 4 6 Dawki maksymalne [kg K 2 O /ha] 120 140 160 180 57
Wskaźniki do wyliczenia dawek P 2 O 5 dla różnych gatunków, w zależności od zawartości łatwo rozpuszczalnego P 2 O 5 w nawozie organicznym w stosunku do poziomów docelowych w glebie A gatunki iglaste bez Md, B gatunki liściaste z Md P 2 O 5 [mg/100g] w nawozie organicznym Poziom docelowy P 2 O 5 w warstwie uprawnej gleby 5 mg/100 g gleby A B Poniżej 15 (i gdy nie stosowano nawożenia organicznego) 8 10 Powyżej 15 6 8 58
Wskaźniki do wyliczenia dawek MgO dla różnych gatunków, w zależności od zawartości wymiennego MgO w nawozie organicznym w stosunku do poziomów docelowych w glebie A gatunki iglaste bez Md, B gatunki liściaste z Md Poziomy docelowe MgO w warstwie uprawnej gleby K 2 O [mg/100g] w nawozie organicznym Piaski słabogliniaste i gliniaste lekkie 6 mg/100 g gleby Piaski gliniaste mocne i gliny 7 mg/100g gleby A B A B Poniżej 30 (i gdy nie stosowano nawożenia organicznego) 8 10 8 10 Powyżej 30 6 8 6 8 59
Zalecenia ogólne stosowania azotowych nawozów mineralnych: corocznie stosować nawożenie N, zmniejszyć dawki N (w stosunku do wyliczonej) o 20% w roku nawożenia organicznego (stosowanego również jesienią w roku poprzedzającym nawożenie mineralne), jeżeli z wyliczeń wychodzą dawki wyższe od maksymalnych należy zwiększyć nawożenie organiczne (dawki i częstotliwość), jesion można nawozić w razie potrzeby dawkami wyższymi o 30-50% (zwłaszcza w drugim roku życia) nie przekraczać jednak dawek maksymalnych, gatunki hodowane przez 3-4 lata (np. Db) można nawozić połową dawek wyliczonych (w pierwszym i drugim roku życia; w trzecim i czwartym można zaniechać nawożenia). 60
Zalecenia ogólne stosowania P 2 O 5, K 2 O, MgO : stosować zgodnie z wyliczeniami co dwa lata (raz na dwuletni cykl produkcyjny), stosować każdorazowo na powierzchnie przed szkółkowaniem, na trzyletnie cykle produkcyjne dawki podwyższyć o 50% (w stosunku do wyliczonych) nie przekraczać maksymalnych dawek K2O, na jednoletnie cykle można dawki zmniejszyć o 30% (np. sosna produkowana w cyklu jednorocznym), jesion można nawozić w razie potrzeby dawkami wyższymi o 30-50% (zwłaszcza w drugim roku życia) nie przekraczać jednak dawek maksymalnych K2O. 61
Przykład obliczania potrzeb nawozowych (dla sosny produkowanej w cyklu 1/0 i 2/0 piasek słabogliniasty) Wyniki: analiza gleby: Nmin 8 mg/100g P2O5 4 mg/100g K2O 5 mg/100g MgO 2 mg/100g Analiza nawozu organicznego Nog 0,6% K2O 35 mg/100g P2O5 9 mg/100g MgO 12 mg/100g Wyliczona dawka Cykl 1/0 (w praktyce kg/ha) Cykl 2/0 (w praktyce kg/ha) N (16-8=8; 8x6=48) = 48 kg N/ha P2O5 (5-4=1; 1x8=8) = 8 kg P2O5/ha K2O (14-5=9; 9x8=72) = 72 kg K2O/ha MgO (6-2=4; 4x8=32) = 32 kg MgO/ha N 40 (tj. 48-20%= 40=20+20 dwa terminy) P2O5 8 (dawka poniżej 10 pomijamy) K2O 50 (tj. 72-30%= 50 jednorazowo) MgO 20 (tj. 32-30%=20 jednorazowo) N w drugim roku życia bez nawożenia azotowego (w pierwszym roku 48 kg N/ha P2O5 8 (dawka poniżej 10 pomijamy) K2O 70 jednorazowo MgO 30 jednorazowo 62
Nawożenie mineralne stosuje się: doglebowo, pogłównie. Terminy wysiewu nawozów: Nawozy mineralne fosforowe, potasowe i magnezowe wysiewamy jesienią lub wiosną, co najmniej dwa tygodnie (co najmniej pół roku) przed wysiewem wapna, Nawozy azotowe wysiewa się w okresie wegetacyjnym w dwóch rzutach - od połowy maja do końca czerwca nie wcześniej niż po 3-4 tygodniach po wykiełkowaniu nasion (iglaste) i po wykształceniu liści (liściaste), Nawożenia azotowego nigdy nie stosować przedsiewnie ze względu na namnażanie się patogenów atakujących młode siewki, Nawożenie potasowe można stosować do końca okresu wegetacyjnego, Nawożenie przedsiewne wykonuje się dwa tygodnie przed wysiewem 63 nasion.
Nawożenia mineralnego NIE WOLNO łączyć z wysiewem wapna. 64
Nie wolno stosować wapnowania z nawożeniem organicznym bo: następuje nadmierne rozmnażanie się bakterii a nawet pożeranie grzybni grzybów mikoryzowych efekt: głód pokarmowy sadzonek rada: zabiegi musi dzielić minimum półroczny, a najlepiej roczny lub dłuższy okres 65
Nawożenie mineralne nie może obniżać lub podwyższać odczynu gleby poza zakres (ph w KCl): Dla gatunków iglastych 4,0 5,5 (optymalny 4,0-4,5), Dla gatunków liściastych 4,5 6,0 (optymalny 4,5-5,0). 66
Do nawożenia w szkółkach leśnych zaleca się: z nawozów azotowych mocznik, saletrzak, saletrę amonową, saletrę potasową (na gleby uboższe w potas), saletrę magnezową (na gleby ubogie w magnez) i siarczan amonu, na gleby kwaśne stosować mocznik i saletrzak podnoszą ph gleby, z nawozów fosforowych fosforan amonowy lub superfosfat lub siarczan potasowy (nie na gleby kwaśne), z nawozów magnezowych kizeryt lub siarczan magnezu, w przypadkach braku kompleksu minerałów w zależności od potrzeb można stosować nawozy wieloskładnikowe: azofoska, fructus 1, fructus 2, polifoska. 67
NIE WOLNO mieszać: Fosforanu z nawozem wieloskładnikowym i z superfosfatem, Superfosfatu z polifoską, Nawozów azotowych, z innymi nawozami mineralnymi w tym z innymi azotowymi. 68
Kontrola warunków żyznościowych kwater produkcyjnych szkółek leśnych. pobranie zbiorczych próbek glebowych warstwy uprawnej (0-20 cm) 8-10 miejsc po wymieszaniu próbka 0,5 kg. próbki pobiera się po zakończonych cyklach produkcyjnych co 2-3 lata. jeżeli obserwuje się przebarwienia i zmiany morfologiczne siewek pobranie próbek glebowych i organów asymilacyjnych (5 g s.m.) 69
Wartości progowe i optymalne N, P, K, Mg w organach asymilacyjnych sadzonek produkowanych w szkółkach leśnych. Składnik pokarmowy w % s. m. So 1l So 2l Św Md Brz Bk Db 1 i 2 -latki niedobór N 1,30 1,00 1,10 1,70 1,80 2,0 2,0 P 0,12 0,08 0,10 0,15 0,15 0,17 0,17 K 0,40 0,30 0,35 0,60 0,50 0,60 0,60 Mg 0,08 0,06 0,06 0,10 0,10 0,12 0,12 optimum N 1,50-2,00 1,40-1,60 1,40-1,80 1,80-2,20 1,90-2,30 2,20-2,50 2,20-2,60 P 0,15-0,25 0,12-0,18 0,12-0,20 0,17-0,27 0,18-0,28 0,20-0,35 0,22-0,37 K 0,70-1,50 0,50-1,00 0,50-1,10 0,80-1,50 0,70-1,60 0,80-1,80 0,90-2,00 Mg 0,10-0,15 0,08-0,13 0,08-0,13 0,12-0,20 0,15-0,25 0,17-0,30 0,18-0,35 70
Nawożenie mineralne a mikoryzy Bezpieczniej jest stosować niższe dawki nawożeniowe niż je przekraczać, Siewki obficie nawadniane posiadają mniej N w igłach i charakteryzują się większą ilością mikoryz niż siewki deszczowane według normy posiadające więcej azotu w igłach, Przy niewielkiej dawce azotu (10 kg N/ha) każda forma azotu (azotanowa, amonowa czy mocznik) jest dobrze przyswajalna przez mikoryzy, a nawet może lekko stymulować ich rozwój, W momencie przekroczenia dawki progowej (50 kg N/ha) negatywne oddziaływanie na mikoryzy powoduje mocznik, następnie forma amonowa, a najpóźniej azot w formie azotanowej. 71
Potrzeby nawozowe zależne są od: wymagań pokarmowych sadzonek, zawartości składników pokarmowych w formach dostępnych, 72
Na niedostępność składników pokarmowych wpływają: nakładające się na siebie cykle produkcyjne, wypłukiwanie składników pokarmowych do głębszych warstw gleby, uwstecznianie składników pokarmowych (przejście ich w formy nieprzyswajalne dla roślin), retrogradacja (fizyczne zablokowanie niektórych składników pokarmowych w kompleksie sorbcyjnym najczęściej potasu), zbiałczenie przejście do form organicznych najczęściej azotu, zróżnicowane czasowo zatrzymanie składników pokarmowych w ciałach mikroorganizmów glebowych głównie bakterii (niebezpieczne zwłaszcza przy równoległym wapnowaniu i nawożeniu organicznym), odczyn gleby, warunki wilgotnościowe i powietrzne w glebie itd. 73
Regulowanie odczynu gleb szkółek leśnych Gleby nadmiernie kwaśne wapnowanie wapnami węglanowymi (dolomit, wapniak mielony, kreda), Gleby obojętne i zasadowe zakwaszanie głównie siarką pylistą. 74
Optymalna wilgotność gleby kwater produkcyjnych szkółek leśnych Kwatery z gatunkami liściastymi 70% polowej pojemności wodnej, Kwatery z gatunkami iglastymi 50% polowej pojemności wodnej. Polowa pojemność wodna ilość objętościowa wody w glebie po odsiąknięciu wody grawitacyjnej utrzymuje się ona w glebie przez kilka dni po maksymalnym wysyceniu gleby wodą, np. po ulewnych deszczach. 75
Woda dostępna jest dla roślin: w piaskach luźnych przy około 3% w suchej masie gleby, w piaskach gliniastych 4-6%, w substratach organicznych 20 30%. Stąd wskazówka jak intensywnie deszczować 76
Nawożenie mineralne dolistne Uzupełnia niedobory pokarmowe w przypadku prawidłowo zastosowanego nawożenia doglebowego wiosennego, Jest korzystne w warunkach dużego zagęszczenia, Bazuje na użyciu wielokrotnie niskich dawek nawozów wieloskładnikowych, Powinno być stosowane szczególnie po popełnieniu błędu w wyliczeniu dawek przy nawożeniu wiosennym, Jest konieczne w przypadkach okresowego ograniczenia pobierania składników pokarmowych przez korzenie (np. przemarznięcie korzeni, silne przesuszenie gleby wiosną lub latem itp.), Zalecane przy uzupełnieniu substancji odżywczych po redukcji systemu korzeniowego, gdy sadzonki lub siewki są w trakcie wegetacji. 77
Do nawożenia dolistnego najlepsze są nawozy wieloskładnikowe, o stosunkowo niskiej zawartości azotu i odpowiedniej proporcji pozostałych składników pokarmowych. Nawozy powinny być wzbogacone mikroelementami, gdyż: Mikroelementy dostarczane dolistnie są wydajnie wykorzystywane przez sadzonki, Mikroelementy wprowadzone doglebowo ulegają w roztworze glebowym nadmiernemu rozcieńczeniu a zastosowane dolistnie są efektywniej wbudowywane, Optymalna zawartość niektórych mikroelementów w sadzonkach zwiększa ich odporność na czynniki stresowe w tym na mróz i suszę. 78
Optymalny udział procentowy (azot = 100%) ważniejszych składników pokarmowych roślin w nawozach mineralnych dla kilku gatunków produkowanych w szkółkach leśnych Składniki Sosna Świerk Modrzew Brzoza Buk N 100 100 100 100 100 P 14 16 20 13 32 K 45 50 60 65 70 Ca 6 5 5 7 11 Mg 6 5 8,5 8,5 10 S 9 9 9 9 9 Na 0,03 Fe 0,70 Mn 0,40 B 0,20 Cu 0,03 Zn 0,03 Mo 0,07 Udział pozostałych pierwiastków jak u sosny zwyczajnej Cl 0,03 79
Nawóz stosowany w formie nawożenia dolistnego w szkółce leśnej powinien: posiadać skład o proporcjach zbliżonych dla sadzonek modrzewia; charakteryzować się całkowitą rozpuszczalnością w wodzie; nie powodować zmian odczynu gleby bezpośrednio po wykonaniu zabiegu nawożenia dolistnego; zawierać składniki mineralne w połączeniu ze związkami organicznymi (kwasy huminowe, węglowodany, hydrolizaty białkowe), co wpływa na lepsze ich przyswajanie przez rośliny; mikroelementy muszą być schelatowane, najlepiej z naturalnymi kompleksonami, przede wszystkim aminokwasami; cechować się tak dobraną zawartością azotu w nawozie (stosunkowo niską), żeby po sezonie nawożenia jego koncentracja w aparacie asymilacyjnym sadzonek mieściła się w dolnej strefie optimum, przyjętego dla azotu. 80
AZOT Spośród podstawowych makroelementów azot jest kluczowym składnikiem strukturalnym ważnych biologicznie związków organicznych. Formy mineralne azotu (NH4+ i NO3 ) należą do bardzo szybko przemieszczających się w roślinie i dlatego jego działanie następuje już po dwóch godzinach od podania nawozu w formie oprysku. Konieczność uzupełniania azotu zalecana jest w przypadku długotrwałych opadów atmosferycznych, kiedy następuje wypłukiwanie tego składnika w głębsze warstwy gleby. Proces ten obserwuje się szczególnie w lżejszych glebach, które przeważają w szkółkach leśnych. Jeżeli dolistnie nie podajemy azotu w formie nawozu wieloskładnikowego, to wskazane jest nawożenie mocznikiem. Rozluźnia on tkanki liści i wykazuje silniejsze właściwości przyczepne w porównaniu z innymi nawozami azotowymi. Ponadto powoduje znacznie mniejsze uszkodzenia aparatu asymilacyjnego roślin niż roztwory innych nawozów azotowych. Saletra amonowa lub siarczan amonowy zawierają amoniak przyczyniający się do silnych uszkodzeń tkanek roślinnych. Efektywność azotu dostarczonego dolistnie może być około 2,5 razy większa w porównaniu z azotowym nawożeniem doglebowym. 81
FOSFOR W celu nawożenia dolistnego fosforem zaleca się stosowanie fosforanu amonu lub superfosfatu potrójnego ze względu na ich dobrą rozpuszczalność w wodzie. Przy uzupełnianiu fosforu do poziomu stężenia optymalnego w przypadku niedoborów należy pamiętać, że pobieranie tego składnika przez liście jest bardzo powolne. Po pięciu dniach jedynie około 50% zastosowanego fosforu jest przyswajane przez sadzonki. 82
POTAS Symptomy braku potasu mogą występować w przypadku długotrwałej suszy lub długiej chłodnej wiosny, ponieważ sadzonki okresowo nie mogą pobierać tego składnika z gleby. Potas stosunkowo szybko przemieszcza się w roślinie i dlatego wykorzystywany jest w znacznej części już po dziesięciu godzinach od wykonania oprysku. Najkorzystniejszą formą nawozu potasowego w dolistnym nawożeniu w szkółce jest siarczanu potasu. 83
MAGNEZ Magnez bardzo ważny składnik chlorofilu należy, podobnie jak potas, do szybko przemieszczających się pierwiastków w roślinie. Przy nawożeniu dolistnym zaleca się stosowanie siarczanu magnezu. Występuje on w dwóch formach: siedmiowodny siarczan magnezu (MgSO4 x 7H2O) zawierający 16% MgO oraz jednowodny siarczan magnezu (MgSO4 x H2O) o zawartości 26% MgO. Uzupełnienie w roślinie magnezu poprzez opryskiwanie wymaga często kilkakrotnego zastosowania zabiegu. W celu dolistnego dokarmiania nie należy stosować kizerytu, ponieważ zawiera on, poza siarczanem magnezu jednowodnego, domieszki innych soli (np. siarczanu wapnia) i z tego powodu nie rozpuszcza się w całości w zimnej wodzie. 84
MIKROELEMENTY Najbardziej bezpieczną formą uzupełniania potrzeb pokarmowych sadzonek w mikroelementy jest stosowanie nawozów wieloskładnikowych, które w swoim składzie zawierają schelatowane (poza borem) mikropierwiastki. W zasadzie, przy utrzymywaniu w szkółce właściwego odczynu gleby (najlepiej ph 5,4 6,0) nie ograniczamy dostępności mikroelementów dla sadzonek. Nawożenie mikroelementowe przed wprowadzeniem poszczególnych składników powinno być poprzedzone wykonaniem analiz glebowych. Przy wyraźnym braku któregokolwiek mikropierwiastka należy jego niedobór uzupełnić poprzez kilkakrotne zastosowanie oprysku, przestrzegając ściśle poziomu stężenia podanego w instrukcji stosowania nawozów. 85
BOR Bor praktycznie nie przemieszcza się z organów asymilacyjnych roślin, gdzie jest wykorzystywany, stąd nawożenie doglebowe jest najważniejsze. Z części opryskiwanego roztworu docierającego bezpośrednio do gleby, pierwiastek ten jest wykorzystywany przez korzenie roślin. Zaleca się opryski Boraksem o stężeniu nie przekraczającym 0,4%. Można wykorzystać także inne nawozy zawierające bor: Bortrak, Indol B, Wuxal Folibor itp., zgodnie z wielkością dawek i określonym stężeniem podanym w instrukcjach. 86
CYNK Formą aktywną cynku dla roślin jest kation Zn++, a także połączenia chelatowe z niskocząsteczkowymi kwasami organicznymi. Spełnia on ważne funkcje katalityczne i strukturalne w reakcjach enzymatycznych. W glebach szkółek leśnych występują sporadycznie niedobory tego pierwiastka. Pobieranie cynku może być ograniczone w glebach o wysokim ph oraz w glebach bardzo zasobnych w fosfor. Opryskiwanie dolistne skutecznie zwiększa zawartość cynku w roślinach. Nadmiar tego składnika bywa bardzo szkodliwy i dlatego powinien być wprowadzany w niskich dawkach. Zaleca się stosowanie w formie dolistnej siedmiowodnego siarczanu cynku (ZnSO4 x 7 H2O) o stężeniu 0,2%. Spośród innych nawozów zawierających cynk może być wykorzystywany ZN-EDTA, Zintrak lub Indol Zn. 87
ŻELAZO Pierwiastek ten bierze czynny udział w fotosyntezie i oddychaniu tkankowym roślin. Objawy niedoboru żelaza mogą występować w zasadzie tylko na glebach węglanowych (lub przewapnowanych), co w szkółkach nie powinno się zdarzać. Przyczyną niedoboru tego składnika w sadzonkach jest wówczas uwstecznienie form aktywnych żelaza w glebie wskutek nadmiaru wapnia. W związku z tym analizy glebowe i badania aparatu asymilacyjnego nie dają w przypadku żelaza pełnej informacji, wskazując najczęściej na optimum zawartości tego składnika. Jest to jednak żelazo niedostępne dla roślin. Zaleca się uzupełnienie żelaza poprzez zastosowanie chelatów mikroelementowych: Fe-EDDHA, Fe-EDTA, Indol-Fe, Mikrovit Fe. Mniej skutecznym nawozem mikroelementowym, lecz tańszym, jest siarczan żelaza o stężeniu 0,3%. 88
MANGAN Przyswajalność manganu (podobnie jak większości mikrelementów) maleje ze wzrostem ph gleby. Nawożenie dolistne jest znacznie efektywniejsze w porównaniu z nawożeniem doglebowym i dlatego zaleca się uzupełnianie dolistne manganu poprzez jedno- lub dwukrotne opryski siedmiowodnym siarczanem manganu (MnSO4 x 7 H2O) o stężeniu 0,2% lub następującymi chelatami mikroelementowymi: Insol Mn względnie Mantrac o stężeniu według instrukcji. 89
MIEDŹ Przyswajalność miedzi w glebie jest ograniczana przez wysokie ph i wysoką zawartość fosforu. W szkółkach, gdzie jest stosowany Miedzian fungicyd oparty na związkach miedzi, nie obserwuje się objawów niedoboru tego pierwiastka. W przypadku ewidentnego braku miedzi zaleca się oprysk siarczanem miedzi o stężeniu 0,1%. 90
Zawartość składników mineralnych (makroelementów i mikroelementów) w aparacie asymilacyjnym sadzonek zależy od: występowania ich form przyswajalnych w roztworze glebowym, zdolności systemu korzeniowego do pobierania i transportu poszczególnych pierwiastków do części nadziemnych roślin, stopnia pobrania składników z nawożenia dolistnego, wpływu czynników zewnętrznych, szczególnie wilgotności, przepuszczalności i odczynu gleby, warunków atmosferycznych w trakcie i bezpośrednio po wykonaniu opryskiwania nawozem. 91
NAWOŻENIE NAWOZAMI JEDNOSKŁADNIKOWYMI (NAWOŻENIE RATUNKOWE ) Zasady ogólne Ze względu na ryzyko uszkodzenia tkanki roślinnej należy zwracać szczególną uwagę na stężenie nawozów stosowanych dolistnie. W zależności od rodzaju składników pokarmowych w nawozach jednoskładnikowych lub w mieszankach nawozowych używanych do wykonania zabiegu, zakres stosowanych roztworów w przypadku mikroelementów waha się od 0,05 do 0,50 %. Natomiast w odniesieniu do makroelementów wahania te wynoszą od 0,25% do maksymalnie 5%. Gatunki iglaste tolerują wyższe stężenia roztworów nawozowych niż gatunki liściaste. Ilość składnika pokarmowego wchłanianego przez liście zależy w dużym stopniu od czasu jego zwilżenia roztworem nawozu. Lepsze wyniki w przenikaniu składników pokarmowych wprowadzanych dolistnie osiąga się po pokryciu powierzchni blaszki liściowej cienką warstwą cieczy, którą uzyskuje się dzięki silnemu rozpyleniu podczas dwukrotnego przejazdu ciągnika. 92
NAWOŻENIE NAWOZAMI JEDNOSKŁADNIKOWYMI (NAWOŻENIE RATUNKOWE ) Zasady ogólne cd. Po wykonaniu nawożenia dolistnego nie należy przez trzy dni stosować deszczowania, a w wariantach z fosforem, jeżeli to możliwe, przez okres pięciu dni. Zabieg dolistnego nawożenia należy przeprowadzać w dzień pochmurny lub wcześnie rano względnie wieczorem, przy ograniczonej prędkości wiatru i temperaturze 10-20 C. Nie zaleca się stosowania nawożenia dolistnego w czasie dni upalnych i bezchmurnych, ponieważ w tych warunkach następuje szybkie odparowywanie wody, co prowadzi do zwiększenia stężenia nawozu i w konsekwencji do uszkodzenia tkanek sadzonek. Decyzję o nawożeniu dolistnym, które ma na celu szybkie uzupełnienie brakujących składników (nawożenie ratunkowe ), powinno się podejmować przede wszystkim na podstawie wyników analiz chemicznych warstwy uprawianej gleby (0-20 cm), a także w oparciu o morfologiczną ocenę wzrostu i wyglądu siewek oraz sadzonek. Szczególnie zaleca się podejmowanie decyzji o nawożeniu dolistnym na podstawie posiadanych wyników chemicznej analizy igieł i liści. 93
Przygotowanie cieczy użytkowej Roztwory wodne przygotowuje się zalewając określoną ilość nawozu mineralnego wodą. Po rozpuszczeniu nawozu uzupełnia się ilość wody do 400 litrów (pojemność zbiornika najczęściej używanych w szkółkach opryskiwaczy ciągnikowych). Przygotowany roztwór wystarcza na powierzchnię 1 ha. Przygotowując roztwory należy je dobrze wymieszać, aż do całkowitego rozpuszczenia. Mikroelementy, jeżeli wprowadza się osobno, przed dodaniem do wodnego roztworu nawozu (nawozów) należy rozpuścić w wodzie, w oddzielnym pojemniku, a następnie dodajemy do pozostałych składników cieczy i uzupełniamy do wymaganej objętości, przy stale włączonym mieszadle. Ciecz użytkową należy przygotować bezpośrednio przed zastosowaniem, żeby nie zachodziły w niej niepożądane reakcje chemiczne, zwłaszcza w przypadku przygotowywania mieszaniny dwóch nawozów. Do rozpuszczania nawozów używa się tej samej czystej wody, którą używamy do deszczowania. 94
Współczynniki przeliczeniowe form tlenkowych na pierwiastki oraz pierwiastków na formy tlenkowe P 2 O 5 x 0,436 = P P x 2,291= P 2 O 5 K 2 O x 0,830 = K MgO x 0,603 = Mg K x 1,204 = K 2 O Mg x 1,658 = MgO CaO x 0,715 = Ca Ca x 1,399 = CaO 95
Jednorazowe dawki nawozów dolistnych jednoskładnikowych na powierzchnię 1 ha Wyszczególnienie danych Nawozy mineralne Ilość nawozu w kg na 400 l roztworu Ilość składnika w kg/ha w 400 l cieczy użytkowej IGLASTE Azot 3,0 % roztwór mocznika 12,0 5,52 N Fosfor 0,5 % roztwór fosforanu amonowego 1% roztwór superfosfatu potrójnego (granulowanego) 2,0 4,0 0,92 P 2 O 5 i 0,36 N 1,52 P 2 O 5 Potas 0,5% roztwór siarczanu potasowego 2,0 1,00 K 2 O Magnez 1 % roztwór siedmiowodnego siarczanu magnezu 0,6 % roztwór jednowodnego siarczanu magnezu LIŚCIASTE 4,0 2,4 0,64 MgO 0,62 MgO Azot 2,0 % roztwór mocznika 8,0 3,68 N Fosfor 0,25 % roztwór fosforanu amonowego 0,5 % roztwór superfosfatu potrójnego (granulowanego) 1,0 2,0 0,46 P 2 O 5 i 0,18 N 0,76 P 2 O 5 Potas 0,25 % roztwór siarczanu potasowego 0,5 0,5 K 2 O Magnez 0,5% roztwór siedmiowodnego siarczanu magnezu 0,3 % roztwór jednowodnego siarczanu magnezu 2,0 1,2 0,32 MgO 0,31 MgO 96
NAWOŻENIE DOLISTNE NAWOZAMI JEDNOSKŁADNIKOWYMI Zasady szczegółowe Nawozy powinny dobrze rozpuszczać się w zimnej wodzie. Szczególnie przy przygotowywaniu cieczy użytkowej z fosforanu amonu lub superfosfatu potrójnego należy zwrócić uwagę, żeby cały nawóz został rozpuszczony. Nawozy wymienione w tabeli można łączyć ze sobą, za wyjątkiem fosforowych i magnezowych, ponieważ wytrącają się fosforany. Dawki wyżej wymienionych nawozów należy powtarzać w odstępach około 10 dni w okresie od początku maja do końca czerwca. Po tym terminie zaleca się nawożenie dolistne nawozami wieloskładnikowymi. W trakcie nawożenia dolistnego należy przestrzegać prawidłowego ustawienia belki opryskiwacza tak, żeby opryski nie nakładały się na siebie, a belka podczas opryskiwania znajdowała się na wysokości 40-60 cm od opryskiwanej powierzchni roślin. W przypadku silniejszego wiatru i konieczności wykonania dolistnego zabiegu nawożeniowego, opryski powinny odbywać się w kierunku zgodnym z wiatrem. Przy wyższych stężeniach nawozu zaleca się sprawdzenie konduktywności wymieszanego roztworu. Jeżeli zmierzona konduktywność roztworu przekracza 1,5 ms, wtedy należy postępować szczególnie ostrożnie. 97
NAWOŻENIE DOLISTNE NAWOZAMI WIELOSKŁADNIKOWYMI Dawki i częstotliwość stosowania Zaleca się stosowanie nawozu wieloskładnikowego o 1% stężeniu dla gatunków iglastych i o 0,5% stężeniu dla gatunków liściastych. W warunkach szkółki dysponujemy najczęściej opryskiwaczem o pojemności zbiornika 400 l i wtedy przygotowujemy roztwór nawozu 1% poprzez zmieszanie 4 litrów nawozu z 400 l wody na powierzchnię 1 ha kwatery szkółki. Najlepsze efekty uzyskujemy poprzez dwukrotny przejazd ciągnika z opryskiwaczem na tej samej kwaterze. W przypadku gatunków liściastych postępujemy podobnie, zmniejszając dawkę nawozu o połowę (0,5%). Taki sposób nawożenia (dwukrotnie, niskimi stężeniami) daje najkorzystniejsze efekty. Stosowanie nawozu wieloskładnikowego o stężeniu powyżej 2% jest szkodliwe dla sadzonek. Największe zapotrzebowanie na składniki pokarmowe u sadzonek występuje w okresie od połowy maja do końca czerwca. W tym okresie częstotliwość dokarmiania dolistnego nie powinna być niższa niż 1 x na 10 dni. 98
NAWOŻENIE DOLISTNE NAWOZAMI WIELOSKŁADNIKOWYMI Dawki i częstotliwość stosowania cd. W przypadku niekorzystnych warunków (zimna wiosna, długotrwałe opady, szkody po przymrozkach) lub gdy nasza wizualna ocena sadzonek wskazuje na niedożywienie, należy stosować nawożenie dolistne jeden raz w tygodniu. W okresie od początku lipca do końca sierpnia zmniejszamy częstotliwość nawożenia dolistnego do dwóch razy w miesiącu. Zaleca się zmniejszenie dawki nawozowej w sierpniu do 0,5 % stężenia podstawowego. Nie należy rezygnować z nawożenia dolistnego sadzonek 2-letnich oraz 3- letnich. Sadzonki nawożone dolistnie dobrym nawozem w drugim i trzecim roku produkcji są bardziej proporcjonalne grubsze w szyi korzeniowej. W przypadku starszych sadzonek wystarcza jednokrotny przejazd na kwaterze. Jeżeli sadzonki sosny zwyczajnej w drugim roku, po kwietniowym podcięciu korzeni, przyrastają zbyt mocno na wysokość (np. przy zbyt wysokiej zawartości azotu w glebie lub bardzo intensywnych opadach w maju i czerwcu), należy zmniejszyć częstotliwość stosowania nawozu wieloskładnikowego. 99
NAWOŻENIE POPRZEZ DESZCZOWNIĘ Z ZASTOSWANIEM DOZOWNIKA Nawożenie rozpoczyna się w 18-21 dniu po wysiewie w szkółce kontenerowej i po około 30 dniach w szkółkach otwartych. Stosuje się niskie, fizjologiczne koncentracje nawozów w każdym podlewaniu. Dla So, Św i Md (gatunki iglaste) 100 mg azotu/l (konduktywność 0,6 0,7 ms/cm) w pierwszych trzech tygodniach i 130-150 mg azotu/l (konduktywność 0,8 0,9 ms/cm) w nawożeniu późniejszym, które stosujemy do końca sierpnia. Należy jednak pamiętać, że od końca lipca dawki nawozów ponownie zmniejszamy do poziomu konduktywności 0,7 ms/cm. Maksymalnie można stosować dawki nie przekraczające około 1,0 ms/cm dla sadzonek poza namiotem. Dla gatunków liściastych utrzymuje się dawki w granicach 70-90 mg azotu/l (0,6 ms/cm). Konduktywność roztworu dla gatunków liściastych nie powinna przekroczyć 0,8 ms/cm. 100
NAWOŻENIE POPRZEZ DESZCZOWNIĘ Z ZASTOSWANIEM DOZOWNIKA cd. Gwarancją podawania właściwych stężeń będzie stosowanie dozownika i sprawdzenie konduktywności wypływającej z dyszy wody poprzez konduktometr. W szkółkach otwartych, w namiotach foliowych przy produkcji w substracie bez kontenerów i w inspektach nawozimy nie częściej jak 1 raz w tygodniu, przy założeniu, że wcześniej uzupełniliśmy nawozy doglebowo. Wydajność deszczowania wraz z nawożeniem poprzez dozownik podlega ogólnym zasadą przyjętym przy stosowaniu deszczowni w szkółkach. Kontrolowane warunki nawożenia dolistnego (dozownik działający na zasadzie podciśnienia i konduktometr) dają zdecydowanie korzystniejsze efekty, przy ograniczeniu ryzyka popełnienia błędów w nawożeniu praktycznie do zera i przy jednocześnie zdecydowanie mniejszym nakładzie pracy. Dlatego w przypadku namiotów foliowych i inspektów podawanie nawozów (a także koniecznych fungicydów) przez dozownik powinno być regułą. Przy nowszych typach deszczowni, dodatkowe wyposażenie szkółkarza w elektrozawory i zegar czasowy (konieczna energia elektryczna) pozwala na podlewanie i dawkowanie nawozów bez stałej kontroli tych czynności. 101
STOSOWANIE NAWOZÓW WIELOSKŁADNIKOWYCH O DŁUGOTRWAŁYM DZIAŁANIU W przypadku stosowania wieloskładnikowych nawozów mineralnych o długim okresie rozkładu w szkółkach kontenerowych lub namiotach foliowych, zaleca się stosować wariant z najkrótszym okresem rozkładu, tzn. 3-4 miesiące. Zalecana dawka tego nawozu nie powinna przekraczać 2 kg, maksymalnie 3 kg na 1 mp substratu. Konieczne uzupełnienie składników pokarmowych wykonujemy poprzez nawożenie dolistne, które zaczynamy stosować od połowy czerwca, nawozem ze stosunkowo małą zawartością azotu (do 10%). W okresie bardzo zimnych wiosen nawozy zostają uwalniane z otoczki zbyt późno i w takich przypadkach dodatkowe nawożenie jest konieczne już od początku czerwca. Zastosowanie nawozów wieloskładnikowych o długim okresie działania ma przede wszystkim duży wpływ na zawartość azotu jesienią w aparacie asymilacyjnym. Wykorzystanie nawozu o dłuższym niż 3-4 miesiące działaniu powoduje, szczególnie przy długiej i ciepłej jesieni, że składniki nawozu uwalniają się z otoczki w okresie przystosowywania się sadzonek do zimy. Duża zawartość azotu ma wpływ na intensywniejszy wzrost sadzonek w tym okresie, co stanowi zagrożenie, że sadzonki nie zdążą się zahartować do sezonu zimowego. Zdarza się także, że bardzo wysokie temperatury na początku lata powodują szybsze uwalnianie związków mineralnych. Stosując takie nawozy nie mamy możliwości ich kontroli i ewentualnej naszej reakcji w przypadku niekorzystnych warunków zewnętrznych. 102
ZASOLENIE GLEBY Miarą zasolenia gleby jest pomiar przewodnictwa elektrycznego wyrażanego w milisimensach (ms). Nie jest to pomiar niezbędnie wymagany, stanowi jednak dodatkowe źródło informacji o środowisku glebowym, szczególnie w przypadkach stosowania nawozów w dużych stężeniach (5%). Pomiar taki w szkółkach wyposażonych w konduktometry może być przeprowadzony we własnym zakresie przy wykorzystaniu specjalnej elektrody. W rezultacie nagromadzenia w glebie nadmiernych ilości anionów (chlorkowych, azotanowych i siarczanowych) oraz kationów (sodowych, potasowych, amonowych, magnezowych i glinowych) zasolenie gleb w szkółce, zwykle wynoszące 0,1-0,5 ms, może przekroczyć wartość progową 1,0 ms. Świadczyć to będzie o nadmiernej zawartości soli w glebie. 103
Nawożenie organiczne szkółek 104
Substancja organiczna jest składnikiem gleb decydującym o ich przydatności pod produkcję szkółkarską. Skutkiem procesów biologicznych i chemicznych zachodzących bezustannie w glebach ilość zawartych w nich związków organicznych systematycznie maleje, zmniejsza się tym samym ich żyzność. Dlatego niezbędnym warunkiem zachowania wysokiej produkcyjności gleb w szkółkach jest dostarczanie im nawozów organicznych. 105
Nawozy organiczne służą nie tylko jako źródło wzbogacania gleby w składniki mineralne. Ich ważną funkcją jest również wpływanie na utrzymywanie w glebie swoistych warunków kształtujących klimat glebowy. Za optymalny stan gleby w szkółkach pod względem aktywności biologicznej uważa się taki, w którym stosunek węgla do azotu w warstwie ornej wynosi ok. 10 (za wartość graniczną przyjmuje się liczbę 15). Wielkość C: N w glebach szkółek należy badać laboratoryjnie. Zbyt dużą rozpiętość tego stosunku reguluje się przez nawożenie organiczne czynnymi biologicznie nawozami. Warunki powietrzne Warunki wodne Klimat gleby Warunki termiczne 106
Próchnica stanowi naturalną mieszaninę (kompleks) różnych substancji organicznych i mineralnoorganicznych (pochodzenia roślinnego i zwierzęcego) gromadzących się w glebie oraz na jej powierzchni i będących w różnych stadiach naturalnego przetworzenia (humifikacji). Próchnica jest związkiem wpływającym bardzo wyraźnie na właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleb. Nadaje ona spójność glebom piaszczystym (chroniąc przed erozją) oraz pulchność i kruchość glebom zlewnym. W próchnicy zawarte są znaczne ilości składników mineralnych, które w wyniku procesów mineralizacji przechodzą do roztworu glebowego, skąd mogą być pobierane przez rośliny. Dużą rolę we właściwym rozwoju roślin spełniają również bezpośrednio niektóre związki organiczne zawarte w próchnicy, jak np. enzymy, auksyny, antybiotyki. Nawozy organiczne Działanie mikroorganizmów glebowych Próchnica 107
Tempo mineralizacji próchnicy zależy w dużej mierze od warunków istniejących w środowisku glebowym, głównie od: temperatury, wilgotności, przewiewności odczynu gleby. Przez zabiegi uprawowe i pielęgnacyjne procesy mineralizacji można znacznie przyśpieszyć. Zabiegi wapnowania i nawożenia mineralnego, wzmagające rozwój mikroorganizmów glebowych, również przyśpieszają mineralizację próchnicy. Zbyt szybki przebieg mineralizacji nie zawsze jest jednak pożądany, ponieważ może powodować znaczne ubytki próchnicy w glebie. Zbyt powolne tempo tych procesów może być również niekorzystne z powodu niedostatecznych ilości składników pokarmowych dla roślin. 108
Wyższe potrzeby w zakresie nawożenia organicznego występują w szkółkach o glebach piaszczystych, z natury ubogich w próchnicę. Nawożenie organiczne jest niezbędne jednak również w szkółkach na glebach gliniastych, lecz mało zasobnych w związki próchniczne. Bez nawożenia organicznego takie gleby po obfitych deszczach stają się zlewne i bezstrukturalne, co uniemożliwia osiąganie w uprawie sadzonek dobrych efektów jakościowych. Według Krüssmanna (1981) zawartość próchnicy w lekkich i ciężkich glebach szkółek powinna wynosić 6%, a w średnich 3 4%. Jest to zawartość dość duża. Przyjmuje się bowiem, iż gleby średnio próchniczne zawierają 2 5% próchnicy, a gleby silnie próchniczne 5 10%. 109
Możliwości wzbogacania gleb w próchnicę Nawozy organiczne Surowy torf kora Stosowane najczęściej w praktyce szkółkarskiej nawozy organiczne obornik Kompost Nawozy zielone kompost Nawozy zielone 110
Nawożenie zielone szkółek Do nawożenia zielonego przeznacza się rośliny dające wysoki plon zielonej masy i korzeni zasobny w azot i inne składniki mineralne. Rośliny te po przyoraniu wzbogacają warstwę orną gleby w substancję organiczną i składniki pokarmowe, wywierając jednocześnie bardzo korzystny wpływ na jej właściwości fizykochemiczne i biologiczne. Nawozy zielone należą do tzw. nawozów pełnych, ponieważ zawierają wszystkie składniki niezbędne dla życia roślin. Spełniają one również rolę regulatorów zniekształconych stosunków chemicznych w glebie, gdyż w pewnym stopniu oddziałują neutralizująco na powstałe w glebie w czasie uprawy sadzonek związki toksyczne dla roślin. 111
Nawożenie zielone szkółek Przyorana masa nawozów zielonych rozkładana jest przez drobnoustroje i mezofaunę glebową, dla których stanowi źródło pokarmów. Szybkość rozkładu zależy od stadium rozwojowego przyoranej rośliny oraz od jej zasobności w składniki mineralne. Znacznie szybciej rozkładane są rośliny młode, nie zdrewniałe. 112
Nawożenie zielone szkółek Dodatnie oddziaływanie nawozów zielonych jest stosunkowo krótkie. Ma to związek z szybkim rozkładem zielonej masy po przyoraniu. Pewna ilość próchnicy z nawozów zielonych należy jednak do związków bardziej trwałych, tak więc systematyczne nawożenie nawozami zielonymi odgrywa korzystną rolę we wzbogacaniu gleb w próchnicę. W nawożeniu zielonym szkółek stosuje się głównie rośliny z rodziny motylkowatych. Duża wartość tych roślin wynika m.in. z ich zdolności wiązania za pośrednictwem bakterii brodawkowatych azotu atmosferycznego, niektóre mają ponadto zdolność pobierania z gleby składników mineralnych będących w związkach niedostępnych dla innych roślin. Większość wykształca głęboki i rozległy system korzeniowy umożliwiający dobry rozwój tych roślin nawet w warunkach gleb ubogich i suchych. Głęboki system korzeniowy niektórych motylkowatych umożliwia także przenoszenie wmytych w głąb składników pokarmowych do warstw górnych. Najbardziej rozpowszechnione są łubiny, peluszka, seradela i wyka siewna. 113
Łubiny W szkółkarstwie sieje się na przyoranie zwykle łubin żółty oraz łubin wąskolistny. Pierwszy z nich nadaje się bardziej na gleby lżejsze, piaszczyste i suche, o kwaśnym odczynie. Dobrze się rozwija przy ph 4 6. Łubin wąskolistny, o kwiatach niebieskich (rzadziej różowych lub białych), nadaje się bardziej do nawożenia gleb zwięźlejszych, o korzystniejszych warunkach wilgotnościowych i nieco mniej zakwaszonych. Łubiny są dość odporne na przymrozki. Spadek temperatury do 3 C nie szkodzi łubinowi żółtemu, a łubin wąskolistny wykazuje pod tym względem jeszcze wyższą tolerancję. Łubiny reagują bardzo wyraźnie na nawożenie potasowo-fosforowe. W korzystnych warunkach dają wysoki plon zielonej masy. Po wzejściu i wytworzeniu pierwszych liścieni wzrost łodygi nadziemnej łubinów zostaje na pewien okres zahamowany. W tym czasie rozwija się intensywnie ich system korzeniowy. W warunkach zachwaszczenia gleby okres ten jest więc dla łubinów niebezpieczny, ponieważ chwasty mogą je opanować i przerosnąć. Z tego względu łubiny należy wysiewać w glebę dokładnie odchwaszczoną. 114
Peluszka Daje dość wysokie plony zielonej masy nawet na glebach piaszczystych, jednakże niezbyt kwaśnych. Znosi ona bardzo dobrze nawet większe przymrozki. Po wzejściu rośnie szybko i w przeciwieństwie do łubinów nie grozi jej zagłuszenie przez chwasty. Bardzo dodatnio reaguje na nawożenie potasowo-fosforowe. 115
Seradela Udaje się najlepiej na glebach piaszczystych, lecz wilgotnych. Na ubogich i suchych piaskach wymaga nawożenia fosforowo-potasowego, a w przypadku małej ilości opadów często zawodzi. Dobrze udaje się również na glebach zwięźlejszych, lecz odpowiednio wilgotnych. Kwaśny odczyn gleby jest dla seradeli najodpowiedniejszy pod tym względem ma zbliżone wymagania do łubinów. Seradela w pierwszym okresie po wzejściu rośnie wolno i na glebach zachwaszczonych jest łatwo zagłuszana przez chwasty. 116
Wyka siewna Ma ona dość duże wymagania glebowe. Przy nawożeniu fosforowo-potasowym udaje się jednak już na glebach średnich o odczynie lekko kwaśnym. Rozwija ona dość słaby system korzeniowy i daje stosunkowo niewielkie plony zielonej masy. W związku z tym na zielony nawóz bywa stosowana częściej w zmieszaniu z innymi roślinami. Działanie nawozowe wyki jest jednak dość duże. Znosi ona bardzo dobrze nawet większe przymrozki i może być wysiewana wczesną wiosną. 117
Rośliny niemotylkowate Rośliny niemotylkowate w postaci monokultur są rzadko wysiewane na zielony ugór. Często natomiast przeznaczane są na ten cel w zmieszaniu z motylkowatymi. Mieszanki takie dają również bardzo dobre efekty nawożeniowe i są uzasadnione także ze względów na wysokie ceny nasion roślin motylkowatych. Z roślin niemotylkowatych stosuje się najczęściej gorczycę i grykę, a niekiedy rzepak, rzepik, żyto i inne. Gryka jest wrażliwa na przymrozki i nie powinna być zbyt wcześnie wysiewana. Zarówno gryka, jak i gorczyca mają zdolność pobierania Fosforu z połączeń trudno dostępnych dla innych roślin. 118
Nawożenie kompostem szkółek Nawożenie kompostem należy stosować nie rzadziej niż co 2 lub 3 lata, przy czym częstsze nawroty zalecane są szczególnie w szkółkach o glebach lżejszych. Dawki kompostu na 1 ha wynoszą 200 300 m3. Należy podkreślić, że niższe dawki kompostu dobrze przefermentowanego oraz zasobnego w składniki mineralne mogą mieć większe znaczenie niż dawki wyższe, lecz kompostu gorszej jakości. 119
Nawożenie kompostem szkółek Najwłaściwszą porą nawożenia kompostem jest jesień. Nie zawsze jednak jest ono możliwe z powodu braku w tym okresie powierzchni wolnych do uprawy. Najłatwiej i najbardziej równomiernie wykonuje się rozsiew kompostu rozrzutnikiem obornika wyposażonym w specjalny adapter do kompostu. Nawożąc kompostem nie należy dopuszczać do jego przesuszenia. Nawóz ten powinien być wprowadzany do gleby w stanie wilgotnym i dobrze z nią wymieszany. Zadanie to z dość dobrym skutkiem osiąga się przy stosowaniu kultywatora. Lepiej jednak, szczególnie przy stosowaniu wyższych dawek kompostu, jest podzielić dawkę na dwie części. Rozsiać pierwszą część i przyorać na głębokość ok. 15 cm, a następnie drugą i wymieszać ją z glebą kultywatorem albo ciężkimi bronami. Niedokładne wymieszanie kompostu z glebą lub płytkie jego przykrycie jest błędem. 120
Przygotowanie kompostów Kompost otrzymywany jest w wyniku rozkładu tlenowego substancji organicznej przez drobnoustroje, głównie przez bakterie tlenowe. Procesy kompostowania przebiegają prawidłowo, jeżeli w stosie kompostowym zachowane są odpowiednie warunki rozwojowe dla tych bakterii. Korzystne warunki są zapewnione, jeżeli kompostuje się masę zasobną w składniki mineralne o odpowiednim odczynie i wilgotności, i jeżeli jest ona ułożona w sposób umożliwiający wnikanie do jej wnętrza powietrza atmosferycznego. 121
Przygotowanie kompostów Działalność drobnoustrojów przebiega energicznie w dodatnich temperaturach otoczenia, w okresie zimy więc prawie zupełnie ustaje. Procesom kompostowania można w zasadzie poddawać każdą substancję organiczną z tym, że jedne materiały rozkładają się łatwiej i szybciej, inne natomiast trudno i powoli. Zależność ta narzuca konieczność odpowiedniego sortowania materiałów i oddzielnego ich kompostowania, a zbyt wolno rozkładających się, np. kawałków drewna, kości itp. nie należy przeznaczać do kompostowania. 122
Przygotowanie kompostów W krótkim, 3-6-miesięcznym, okresie kompostowania można otrzymać kompost z takich materiałów, jak np. z soczystych i nie zdrewniałych roślin, z liści, torfu niskiego, dłuższego natomiast okresu wymaga kompostowanie krzewinek wrzosu, borówki, kory, torfu wysokiego i innych. Oczywiście na szybkość rozkładu duży wpływ ma stopień rozdrobnienia kompostowanych materiałów, ich zasobność w łatwo rozkładające się węglowodany, białka oraz w fosfor, wapń i inne składniki, a także sposób i częstotliwość przerabiania stosów. Kompostowanie materiałów ubogich w te składniki wymaga odpowiedniego wzbogacania przez dodawanie bardziej zasobnych komponentów, jak np. obornik, łubin w stanie zielonym, nawozy mineralne. 123
Przygotowanie kompostów Duże zakwaszenie kompostowanego materiału hamuje lub całkowicie uniemożliwia rozwój drobnoustrojów tlenowych. Z tego względu odczyn kompostowanej masy należy sprawdzać przynajmniej kwasomierzem polowym. W przypadku ph niższego od 6 materiał wymaga alkalizowania (stosowanie nawozu wapniowego, sody itp.). Przy niedostatecznej wilgotności procesy fermentacji przebiegają wolno. Najwłaściwsza wilgotność kompostowanego materiału występuje przy 70-75% zawartości wody. Warunek ten zmusza do odpowiedniego zabezpieczania stosów kompostowych przed nadmiernym parowaniem przez właściwe ich lokalizowanie, a ponadto osłanianie ziemią, torfem lub innym materiałem. Często zachodzi również konieczność sztucznego uzupełnienia ubytków wody w stosie. 124
Przygotowanie kompostów Saprofityczne bakterie tlenowe podczas procesu fermentacji powodują znaczne podwyższenie temperatury przetwarzanej substancji organicznej. W miarę wyczerpywania się składników niezbędnych dla życia bakterii spada ich liczebność, a jednocześnie obniża się temperatura wnętrza stosu. Przy mniejszych stratach ciepła (np. przy osłoniętym stosie) temperatura kompostowanej masy w okresie fermentacji może dochodzić nawet do 75 st. C. Badania wykazały, że zarówno temperatury zbyt niskie (poniżej 28 st. C), jak i zbyt wysokie (powyżej 55 st. C nie są korzystne dla procesów kompostowania. Przyczyną zbyt niskich temperatur może być niedostateczny dopływ tlenu do kompostowanego materiału, nadmierna lub niedostateczna jego wilgotność, zbyt mała zasobność w azot i inne składniki. 125
Przygotowanie kompostów Temperatury powyżej 45 st. C wpływają zabójczo na wiele drobnoustrojów chorobotwórczych, na nasiona chwastów, poczwarki, jaja owadów itp. niepożądane domieszki w stosie. Dlatego właściwy przebieg procesów kompostowania ma bardzo duże znaczenie dla wartości otrzymywanego nawozu. Zaleca się formowanie stosów kompostowych o następujących wymiarach: szerokość u podstawy 3 m, wysokość 1,5 m, długość w zależności od potrzeb. Warstwy pierwszą (spodnią) oraz wierzchnią stosu, o grubości 30 cm, powinien zawsze stanowić torf. Zarówno torf, jak i komponenty wzbogacające układa się luźno, aby powietrze mogło łatwo przenikać do wnętrza. Tylko z zewnątrz stos po ułożeniu lekko się oklepuje w celu zabezpieczenia przed osypaniem materiału. 126
1,5 m Przygotowanie kompostów 3 m 127