JANUARY LECH MIKULSKI doc. dr hab. inż. elektryk. Jest wieloletnim pracownikiem Instytutu Energetyki (IEn) i Centralnego Instytutu Ochrony Pracy Państwowego Instytutu Badawczego (CIOP-PIB) w Warszawie. W IEn pełni funkcję kierownika Zakładu Wysokich Napięć, natomiast w CIOP-PIB jest zatrudniony na stanowisku konsultanta. Ponadto w latach 1996 2001 równocześnie pełnił funkcję kierownika Zakładu Bezpieczeństwa Pracy IEn w Gliwicach, do czasu jego rozwiązania. Podstawowymi tematami jego pracy w IEn aktualnie są zagadnienia dotyczące: badań układów izolacyjnych sieci wysokich napięć (110 400 kv); analiz i ocen koordynacji izolacji w tych sieciach; badań systemów światłowodowych stosowanych jako przewody OPGW w liniach napowietrznych oraz jako samoistne w żyłach powrotnych kabli wysokich napięć; badań wszelkiego rodzaju sprzętu BHP stosowanego w sieciach elektroenergetycznych wysokiego napięcia. W Laboratorium Wysokich napięć posiadającym akredytację Polskiego Centrum Akredytacji wchodzącym w skład Zakładu Wysokich Napięć jest prowadzenie oswajania elektromonterów przy przechodzeniu ich na potencjał w pracach pod napięciem. 1
JANUARY LECH MIKULSKI ZASADY KWALIFIKACJI PRAC O SZCZEGÓLNYM CHARAKTERZE PRZY PRODUKCJI I DYSTRYBUCJI ENERGII ELEKTRYCZNEJ I CIEPLNEJ ZGODNIE Z USTAWĄ Z DNIA 19 GRUDNIA 2008 R. O EMERYTURACH POMOSTOWYCH (Dz. U. Nr 237, poz. 1656 z dnia 31 grudnia 2008 r.) 1. WSTĘP Prace o szczególnym charakterze uprawniające do uzyskania emerytur pomostowych są to prace wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej oraz związane ze szczególną odpowiedzialnością. Możliwość należytego wykonywania tych prac w sposób nie zagrażający bezpieczeństwu publicznemu oraz zdrowiu i życiu własnym wykonawców oraz innych osób zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia się sprawności psychofizycznej związanej z procesem starzenia. W elektroenergetyce do prac o szczególnym charakterze należy zaliczyć: prace przy bezpośrednim sterowaniu procesami technicznymi mogącymi stwarzać awarię techniczną z poważnymi skutkami dla bezpieczeństwa publicznego; prace bezpośrednio przy sterowaniu blokami energetycznymi wytwarzającymi energię elektryczną i cieplną; prace elektromonterów bezpośrednio przy usuwaniu awarii oraz eksploatacji napowietrznych sieci elektroenergetycznych w warunkach prac pod napięciem. Wymienione powyżej rodzaje prac uprawniają w myśl Ustawy do emerytury pomostowej pod warunkiem, że jednocześnie będą spełnione następujące, określone w Ustawie kryteria: zawarte w definicji prac o szczególnym charakterze (art. 3, ust.3); związane z wiekiem i stażem pracy (art. 4); związane z wymiarem czasu pracy (art. 3, ust.5). 2
PRAC 2. CHARAKTERYSTYKA OBCIĄŻEŃ ZWIĄZANYCH Z RODZAJAMI O SZCZEGÓLNYM CHARAKTERZE W ELEKTROENERGETYCE Szczegółowa sprawność psychofizyczna konieczna do wykonywania w elektroenergetyce prac o szczególnym charakterze to zespół cech niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa wykonywania pracy szczególnie w warunkach stresu. Są to cechy krytyczne odnoszące się do sprawności intelektualnej i sensomotorycznej, zdolności oraz cech temperamentu. Prace o szczególnym charakterze w elektroenergetyce są też związane ze szczególną odpowiedzialnością przez co należy rozumieć, że ich niewłaściwe wykonywanie może spowodować bezpośrednie zagrożenie bezpieczeństwa publicznego, w tym zdrowia lub życia własnego pracownika i innych osób, a pracownik je wykonywujący jest świadomy konsekwencji niewłaściwej realizacji powierzonych zadań. W pracach o szczególnym charakterze w elektroenergetyce sprawność intelektualna dotyczy: umiejętności dokonywania trafnej oceny; samodzielności i trafności w podejmowaniu decyzji w związku z uprzednio dokonaną oceną sytuacji; logiki myślenia i umiejętności przewidywania. Cechy powyższe są ściśle skorelowane z procesem starzenia się pracownika. Sprawność sensomotoryczna w pracach o szczególnym charakterze w elektroenergetyce jest związana z funkcjonowaniem narządów zmysłu. Do najważniejszych w tych pracach cech tej sprawności należy zaliczyć: koordynację wzrokowo-ruchową polegającą na współdziałaniu narządu wzroku i ruchu; szybki refleks prowadzący do bezzwłocznego podejmowania działań pod wpływem pojawiających się bodźców; zręczności rąk dotyczącą sprawnego i szybkiego wykonywania różnych czynności, w tym precyzyjnych, z użyciem obu rąk; właściwy wzrok (ostrość i inne parametry) umożliwiający widzenie o zmroku, niewrażliwość na olśnienie oraz pełne odróżnianie odcieni barw; zmysł równowagi dotyczący odczuwania pozycji i ruchu ciała. 3
Cechy powyższe co jest oczywiste ulegają osłabieniu w procesie starzenia się organizmu pracownika, a szczególnie w pobliżu osiągania wieku emerytalnego. W pracach o szczególnym charakterze w elektroenergetyce istotną rolę odgrywają ponadto zdolności oraz temperament pracowników. Cechy te są wrodzonymi cechami pracownika, które sprawiają, że przy jednakowym przygotowaniu i w podobnych warunkach poszczególni pracownicy osiągają różne efekty w działaniu. Do najistotniejszych z cech zdolności istotnych w warunkach prac o szczególnym charakterze należy zaliczyć: koncentrację i podzielność uwagi wiążące się z umiejętnością skupienia uwagi na tym samym problemie, a jednocześnie zdolność do równoczesnego zajmowania się kilkoma problemami; rozumowanie logiczne i dobrą pamięć tj. umiejętność dostrzegania związków przyczynowo-skutkowych oraz ich zapamiętywania; wyobraźnię przestrzenną dotyczącą przede wszystkim manipulowania przestrzennego elementami. Natomiast do istotnych cech temperamentu pracownika w pracach o szczególnym charakterze w elektroenergetyce należy zaliczyć: umiejętność pracy w szybkim tempie; łatwość przerzucania się z jednej czynności na drugą; wytrzymałość na długotrwały wysiłek. Wszystkie ww. cechy związane ze zdolnością i temperamentem pracownika, tak jak poprzednie cechy dotyczące sprawności intelektualnej i sensomotorycznej ulega zdecydowanemu osłabieniu w procesie starzenia się, a zwłaszcza w pobliżu osiągania wieku emerytalnego. 3. CHARAKTERYSTYKA PRAC O SZCZEGÓLNYM CHARAKTERZE W ELEKTROENERGETYCE 3.1. Prace przy bezpośrednim sterowaniu procesami technicznymi mogącymi stwarzać awarię techniczną z poważnymi skutkami dla bezpieczeństwa publicznego W elektroenergetyce do prac przy bezpośrednim sterowaniu procesami technicznymi mogącymi stwarzać awarie techniczne z poważnymi skutkami dla bezpieczeństwa publicznego zaliczyć należy przede wszystkim prace wykonywane na stanowiskach 4
dyżurnych w dyspozycjach mocy od Rejonu Energetycznego, aż do Krajowej Dyspozycji Mocy. Powstające zakłócenia lub nienormalne stany w pracy systemu elektroenergetycznego objętego nadzorem mogą bowiem w wyniku niewłaściwego postępowania doprowadzić do awarii technicznej z poważnymi skutkami dla bezpieczeństwa publicznego. To samo w przypadku elektroenergetyki dotyczy stanu wychodzenia z awarii tego systemu. Niewłaściwe postępowania dyżurnych może wówczas doprowadzić do dalszego utrzymywania się stanu awaryjnego lub nawet zwiększenia zakresu awarii poprzez brak zapewnienia dostawy energii elektrycznej i związanym z nią zagrożeniem bezpieczeństwa publicznego. Do wykonywania prac przy bezpośrednim sterowaniu procesami technicznymi mogącymi stwarzać awarię techniczną w elektroenergetyce z poważnymi skutkami dla bezpieczeństwa technicznego niezbędna jest szczególna sprawność psychofizyczna, a szczególnie: sprawność intelektualna w zakresie trafnej oceny sytuacji oraz podejmowania decyzji; sprawność sensomotoryczna w zakresie spostrzegawczości; zdolności w zakresie koncentracji uwagi i jej podzielności. Wymienione wyżej sprawności ulegają znacznemu obniżeniu w procesie starzenia się, a zwłaszcza w pobliżu osiągania wieku emerytalnego. 3.2. Prace bezpośrednio przy sterowaniu blokami energetycznymi wytwarzającymi energię elektryczną lub cieplną Blok energetyczny w rozumieniu prac o szczególnym charakterze obejmuje zespół urządzeń współpracujących z kotłem parowym wraz z systemami dostarczania do kotła paliwa i powietrza, odprowadzania spalin i popiołu oraz wyprowadzania energii elektrycznej i cieplnej. Pod pojęciem prace bezpośrednio przy sterowaniu blokami energetycznymi przyjmuje się, że są to prace wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej niezbędnej do zapewnienia pełnej kontroli parametrów pracy tych bloków i które są związane ze szczególną odpowiedzialnością. Dotyczy to pracowników, których zadaniem jest reagowanie na występujące odchylenia parametrów bloku energetycznego jeszcze przed zadziałaniem stosownej automatyki sygnalizacyjnej i zabezpieczeniowej, tak aby nie dopuścić do wystąpienia poważnej awarii tego bloku. 5
Prace o szczególnym charakterze przy bezpośrednim sterowaniu blokami energetycznymi obejmują następujące czynności: ciągły nadzór nad parametrami pracy bloku energetycznego; bezzwłoczne inicjowanie akcji awaryjnej w razie stwierdzenia przekroczenia wartości niedopuszczalnych lub granicznych jakiegokolwiek z parametrów; sprawdzania poprawności wskazań układów sygnalizacyjnych i pomiarowych oraz usuwanie przyczyn nieprawidłowości lub wyłączanie bloku. Pracownicy wykonujący prace bezpośrednio przy sterowaniu blokami energetycznymi powinni charakteryzować się nie tylko szczególną sprawnością psychofizyczną, ale też poczuciem szczególnej odpowiedzialności, zwłaszcza w zakresie spowodowania zagrożenia zdrowia i życia innych pracowników pracujących przy obsłudze bloku energetycznego. Do najważniejszych sprawności, które powinny charakteryzować tych pracowników należą: w zakresie sprawności intelektualnej umiejętność dokonywania trafnej oceny sytuacji i podejmowania trafnej decyzji; w zakresie sprawności sensomotorycznej: szybki refleks i ostrość wzroku dla prawidłowej oceny stanów sygnalizacji; w zakresie zdolności i temperamentu: koncentracja uwagi i jej podzielność oraz dobrą pamięć, a także umiejętność pracy w szybkim tempie i łatwość przerzucania się z jednej czynności w drugą. Jak łatwo zauważyć są to sprawności ulegające znacznemu obniżeniu w procesie starzenia się. A ich istotne ograniczenie występuje w pobliżu osiągania przez pracownika wieku emerytalnego. 3.3. Prace elektromonterów bezpośrednio przy usuwaniu awarii oraz eksploatacji napowietrznych sieci elektroenergetycznych w warunkach prac pod napięciem Prace bezpośrednio przy usuwaniu awarii sieci elektroenergetycznych są wykonywane przez pracowników pogotowia energetycznego w ekstremalnie niekorzystnych warunkach i przy znacznej presji i czasu, ponieważ brak dostawy energii może stanowić zagrożenie o charakterze publicznym (szpitale, duże obiekty użyteczności publicznej itp.). Trudne warunki to: usytuowanie często tras linii napowietrznych na terenach trudno dostępnych; 6
prace są często wykonywane w nocy, w trudnych warunkach pogodowych, zwłaszcza jesienią i zimą; prace są wykonywane w różnych, często wymuszonych, skrajnie niewygodnych pozycjach. Prace pod napięciem w sieciach elektroenergetycznych zarówno te prowadzone z odległości za pomocą odpowiedniego sprzętu jak i te tzw. na potencjale wykonuje się co prawda w ściśle określonych warunkach pogodowych dużo lepszych niż często występujące ekstremalne. Jednak ich wykonywanie, wymaga świadomego i rygorystycznego przestrzegania instrukcji dla poszczególnych czynności, co stwarza znaczące napięcie psychofizyczne pracownika je wykonującego. Ponadto samo przechodzenie pracownika na potencjał, mimo wcześniejszego go oswajania w warunkach laboratoryjnych, stanowi istotne obciążenie psychofizyczne. Należy tu dodać, że uprawnienia do emerytur pomostowych nie dotyczą prac przy eksploatacji sieci elektroenergetycznych prowadzonych przy wyłączonym napięciu nawet w przypadku obecności napięcia w pobliżu miejsca pracy. Prace takie są bowiem wykonywane wg procedur i pod odpowiednim nadzorem zapewniającym bezpieczeństwo pracownikom. Obecność napięcia w pobliżu miejsca pracy wymaga przy tym zachowania odpowiednich odległości zbliżenia do obwodów pod napięciem lub zastosowania odpowiednich do nich osłon oraz zapoznania pracowników wykonujących takie prace w warunkach ich prowadzenia i zastosowanych zabezpieczeniach. Prace zarówno te związane bezpośrednio przy usuwaniu awarii jak i te dotyczące eksploatacji napowietrznych sieci elektroenergetycznych w warunkach prac pod napięciem wiążą się ze szczególną odpowiedzialnością. Niewłaściwe wykonywanie poszczególnych czynności lub tylko ich dokonanie z opóźnieniem może spowodować bezpośrednie zagrożenie bezpieczeństwa publicznego, a także bezpieczeństwa współpracowników i własnego. Prowadzenie prac bezpośrednio przy usuwaniu awarii oraz eksploatacji napowietrznych sieci elektroenergetycznych w warunkach prac pod napięciem wymaga od wykonujących je pracowników szczególnej sprawności psychofizycznej. Dotyczy to zwłaszcza sprawności z zakresu sprawności intelektualnej, sensomotorycznej oraz cech temperamentu, a mianowicie: umiejętności dokonywania trafnej oceny sytuacji i podejmowania trafnych decyzji; 7
koordynacji wzrokowo-ruchowej i szybkiego refleksu; podzielności uwagi i wyobraźni przestrzennej oraz odporności na długotrwały wysiłek. Wszystkie te sprawności ulegają osłabieniu wraz z wiekiem pracownika. 4. PODSUMOWANIE W referacie omówiono charakterystyki rodzajów prac o szczególnym charakterze prowadzonych w elektroenergetyce. Dotyczą one prac: przy bezpośrednim sterowaniu procesami technicznymi; bezpośrednio przy sterowaniu blokami energetycznymi wytwarzającymi energię elektryczną lub cieplną; bezpośrednio przy usuwaniu awarii oraz eksploatacji napowietrznych sieci elektroenergetycznych w warunkach prac pod napięciem; mogących podczas ich wykonywania spowodować bezpośrednie zagrożenie bezpieczeństwa publicznego. Prace te wymagają zatem szczególnej odpowiedzialności. W referacie wskazano przy tym na sprawności psychofizyczne z zakresu sprawności intelektualnej sensomotorycznej oraz zdolności i cech temperamentu istotnych w każdym z ww. 3 rodzajów prac o szczególnym charakterze istotnych do ich właściwego wykonywania. Sprawności te ulegają osłabieniu wg wiedzy medycznej w procesie starzenia się, a zwłaszcza w pobliżu osiągania przez pracownika wieku emerytalnego. Uzasadnia to przyznanie pracownikom wykonującym takie prace uprawnień do emerytur pomostowych w oparciu o wymagania zawarte w Ustawie z dnia 19 grudnia 2008 r. (Dz. U. Nr 237, poz.1656 z dnia 31 grudnia 2008 r.). Materiał ujęty w niniejszym referacie wskazuje zatem zasady kwalifikacji prac wykonywanych w elektroenergetyce do prac o szczególnym charakterze spełniających wymagania do uzyskiwania emerytur pomostowych wg Ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. Rolą kierownictwa poszczególnych jednostek organizacyjnych w elektroenergetyce jest szczegółowe przeanalizowanie o powyższe zasady właściwości występujących w tych jednostkach stanowisk pracy i zakwalifikowanie ich jako spełniających wymogi Ustawy o emeryturach pomostowych. 8