INSTYTUT ZOOLOGICZNY. Tom IX Warszawa, 15 XII 1961 Nr 10. Przemysław T r o ja n. Łowiki (D iptera, AsUidae) stanowisk kserotermicznych Polski

P O L S K A A K A D E M I A N A U K INSTYTUT ZOOLOGICZNY F R A G M E N T A F A U N I S T I C A Tom IX Warszawa, 15 XII 1961 Nr 10 Przemysław T r o ja n Łowiki (D iptera, AsUidae) stanowisk kserotermicznych Polski K r u p u (D ip tera, AsUidae) K cepotepm uueck ux ctaiiuii b Ilojibme Raubfliegen (D ip tera, AsUidae) von xerotherm ischen Fundorten in Polen [Z 1 tab elą w tekście] Celem mniejszej pracy jest zestawienie wyników badań faunistycznych dotyczących łowików Polski na terenach kserotermicznych oraz wykazanie gatunków pontyjsko-m edyterańskich z obszaru naszego kraju. W Polsce znajdują się liczne stanowiska kserotermiczne, rozmieszczone od Winnej Góry pod Przemyślem na południowym wschodzie po Bielinek nad Odrą na północnym zachodzie. Obszerne zestawienie tych stanowisk podaje J a r o s z (1954). Najliczniej zgrupowane są one w południowej części Polski., Na Wyżynie Lubelskiej znajdują się w licznych wąwozach oraz dolinach rzek, szczególnie w okolicy Kazimierza Dolnego. Większość tych środowisk kserotermicznych powstała w wyniku działalności gospodarczej człowieka ( F i j a ł k o w s k i, 1954). Liczne gatunki ciepłolubne występują w Pieninach. Bogato rozwinięta jest fauna kserotermiczna na skałkach wapiennych Jury Krakowsko- Wieluńskiej. %Duży i całkiem specyficzny kompleks stanowisk stepowych znajduje się w dolinie Nidy oraz częściowo w powiecie miechowskim. Swoistą wyspę fauny kserotermicznej stanowią Góry Pieprzowe pod Sandomierzem. Szereg środowisk tego typu opisano również na Śląsku (P a x, 1921). W Krainie Wielkich Dolin typowe środowiska o charakterze stepowym nie występują. Nieliczne stanowiska gatunków termofilnych spotykam y tu na wydmach piaszczystych. W północnej części Polski główny pas środowisk kserotermicznych ciągnie się wzdłuż Doliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Stan zbadania Asilidae w faunie Polski, a szczególnie na stanowiskach kserotermicznych nie jest zadowalający. Asilidae okolic Przemyśla badał K. B o b e k (1894). Pieniny są właściwie pod tym względem nie zbadane. Z okolic

1 1 0 i P. Trojan 2 Krakowa szereg gatunków wymieniają M. N o w ic k i (1873) i K. B o b e k (1893). Zestawienie gatunków z Gór Pieprzowych i analizę zoogeograficzną elementów pontyjsko-medyterańskich w Polsce podał N o s k ie w ic z (1953). Opracowania faunistyczne Dolnego Śląska ukazały się w pracach P. C. Z e l l e k a (1840) i H. S c h o l z a (1851). Dane odnośnie do występowania kilku gatunków kserotermicznych w Polsce środkowej podali H. L o e w (1840) i J. S z n a b l (1881). Najsłabiej zbadany pod tym względem jest pas stanowisk północnych, a dane opublikowane przez E. H. R u b s a a m e n a (1901) dla Borów Tucholskich wskazują n a możliwość występowania tam wielu form kserotermicznych. Materiały, na których opiera się niniejsza praca, pochodzą w większości z badań własnych przeprowadzonych w dolinie Nidy, paśmie Krakowsko- Wieluńskim oraz w Kazimierzu Dolnym koło Puław. Ponadto opracowano Asilidae zebrane w okolicy Puław ze zbiorów byłego PIN G W oraz inne m a teriały zebrane w dolinie Nidy i w innych częściach Polski południowej przez pracowników In sty tu tu Zoologicznego PAN. W większości m ateriały te odnoszą się do stanowisk stepowych i zbierane były w latach 1951 1958 w znanych powszechnie rezerwatach stepowych. W faunie Polski stwierdzono dotychczas występowanie 77 gatunków A silidae. Odpowiednie dane porównawcze z innych krajów pozwolą ocenić zarówno stan zbadania, jak i ogólne rozmieszczenie Asilidae w Europie. Z e t t e r s t e d t, 1840 L aponia 8 gatunków Z e t t e r s t e d t, 1842 Skandynaw ia 33 gatunki S z t a k e l b e r g, 1954 F inlandia 34 gatunki S z t a k e l b e r g, 1954 obwód Leningradzki 34 gatunki L d n d b e c k, 1908 D ania 28 gatunków E n g e l, 1932 Niem cy 78 gatunków 1959 P olska 77 gatunków J a r o s z e w s k i j, 1862 okolice Charkow a 35 gatunków S c h i n e r, 1862 A ustro-w ęgry 117 gatueków S ź g u y, 1927 F ra n cja 141 gatunków Powyższy wykaz nie uwzględnia oczywiście ani wielkości, ani zróżnicowania obszaru, pozwala jednak stwierdzić zmniejszanie się liczby gatunków z południa ku północy. Asilidae Polski pod względem liczby i składu gatunków zbliżają się najbardziej do fauny Niemiec. Brak u nas typowych gatunków borealnych, które ze Skandynawii dochodzą na południe do obwodu Leningradzkiego. Gatunki o zasięgu borealno-alpejskim występują głównie w górach i na Pomorzu, ich liczba jest zresztą bardzo niewielka. Dużo lepiej rozwinięty jest w faunie Polski element kserotermiczny, n a który składają się gatunki o rozmieszczeniu pontyjskim, względnie pontyjsko-medyterańskim oraz niektóre gatunki występujące w Europie środkowej, ale w specjalnie ciepłych środowiskach. Z wykazanych dotąd z Polski 77 gatunków 25 jest w mniejszym lub większym stopniu kserotermicznych, co stanowi ponad 32%. Jeżeli od ogólnej liczby wykazanych gatunków odejmiemy borealno-alpejskie i takie, które

3 Asilidae stanow isk kseroterm icznych Polski 111 mają obszar występowania nie określony, bądź znane są z jednego lub niewielu stanowisk w Europie, a pod uwagę weźmiemy tylko te gatunki, których w ystępowanie zostało stwierdzone na stanowiskach kserotermicznych, a jest ich 60, to typowe gatunki kserotermiczne stanowią wśród nich 41%. Analizę zoogeograficzną występowania elementów kserotermicznych wśród Asilidae Polski przeprowadził J. N o s k ie w t c z (1953) przy opracowywaniu fauny Gór Pieprzowych. Wymienia on 9 gatunków o rozmieszczeniu pontyjskim lub pontyjsko-medyterańskim oraz cztery, dla których zaproponował nazwę południowopolskich. Po uzupełnieniu danych z piśmiennictwa wynikami moich własnych badań spis ten ulega znacznemu powiększeniu. Nie wyróżniam tu jako elementu zoogeograficznego gatunków południowopolskich, ponieważ ich rozmieszczenie w żadnym przypadku nie ogranicza się do Polski południowej, występują bowiem one w całej południowej części Europy. Stanowią one element pontyjsko-medyterański. Zasadniczą trudnością w określeniu zasięgów geograficznych Asilidae jest brak spisów obejmujących obszary stepowe ZSRR. S z t a k e l b e r g (1950) wymienia szereg gatunków należących do tej rodziny, ale tylko przykładowo, a zestawienie J a r o s z e w s k ie g o (1862) obejmuje 35 gatunków Asilidae, nie jest więc pełne. Braki te utrudniają również w większości przypadków szczegółowe zaklasyfikowanie zasięgów. Rozmieszczenie gatunku łowika w Polsce, czy przebieg północnej granicy rozmieszczenia przez Polskę jest w zasadzie obojętny dla określenia pochodzenia gatunku. Ważne jest jego występowanie na stanowiskach typowo kserotermicznych, które rozmieszczone są na północ, jak wiadomo, do południowej Szwecji. Tę specyficzność występowania kserotermicznych gatunków Asilidae w Europie ujął właśnie w ten sposób najlepiej sam J. N o s k ie w ic z (1953). Po uwzględnieniu powyższych zastrzeżeń listę gatunków kserotermicznych o zasięgu pontyjsko-m edyterańskim w Polsce można zestawić w sposób następujący: D ysm achw bifurcus ( L o e w ) Stenopogon callosus ( P a l l.) D ysm achw fuscipennis (M e i g.) Dioctria flavipennis M e i g. D ysm achw praemorsus (M e i G.) Dioctria humeralis Z e l l. D ysm achw stylifer ( L o e w ) Dioctria lateralis M e i g. Eutolmus 8inuatu8 L o e w Dioctria longicornis M e i g. Machimu8 annulipes ( B k u l l ź ) Holopogon dimitiatus (M e i g.) Machimu8 atripes ( L o e w ) Kolopogon fum ipennis (M e i g.) Maehimu8 chrysitis (M e i g.) Holopogon nigripennis (M e i g.) M achimus poecilogaster ( L o e w ) Holopogon priscus (M e i g.) M acłiim w pyragra ( Z e l l.) Stichopogon albofasciatus (M e i g. M achim w setibarbus L o e w Selidopogon diadema ( F a b r.) M achim us setulosus (Z e l l.) Dasypogoń teutonus ( L.) Laphria fuliginosa ( P a n z.) Łowiki na stanowiskach kserotermicznych pojawiają się od m aja do września. Jednak żaden z występujących tu gatunków nie lata przez cały okres [tab. I]. Stosunkowo najdłużej występują Neoitamus cyanurus (L o e w ) i Machimus rusticus (M e i g.). G atunki te spotyka się od drugiej połowy m aja do

112 P. Trojan 4 połowy sierpnia, więc przez niecałe trzy miesią<ce, Zwykle jednak lot gatunku nie przekracza dwóch miesięcy, a w wielu przypadkach zamyka się w okresie jednego miesiąca czy krótszym. Takie ograniczenie czasu lotu może stanowić o względnej rzadkości lub pospolitości pewnych gatunków. Grupa form wiosennych, do których należą na tym obszarze Dioctńa atricapilla M e i g., Dysmachus trigonus (M e i g.), Echthistus rufinervis ( W i e d.), Lasiopogon cinctus ( F a b k.) oraz Pamponerus germanicus (L.), rozpoczyna lot w maju, a kończy w czerwcu. Gatunki wiosenno-letnie, takie jak Dioctńa cothurnata M e i g., Eolopogon priscus (M e i g.) i Machimus arthriticus (Z e l l.), rozpoczynają również swój lot w maju, lecz ciągnie się on zwykle do drugiej połowy lipca. Do grupy form letnich należą Antipalus varipes (M e i g.) oraz większość gatunków z rodzaju Dioctńa M e i g. i Leptogaster L a t b. Do form jesienno-letnich zaliczyć można Asilus crabroniformis L., Machimus setulosus (Z e l l.) oraz częściowo Selidopogon diadema ( F a b k.), k tó ry najliczniejszy jest w sierpniu. Poszczególne gatunki na zbadanym obszarze nie występują w sposób ciągły. Form ubikwistycznych, k tóre można spotkać we wszystkich środowiskach, również i kserotermicznych, znanych jest bardzo niewiele. Należą do nich Leptogaster cylindńca (D e g.), gatunek związany z trawami, który unika jednak miejsc silnie wyschniętych i np. na polanie leśnej w lesie Dębina koło Kołkowa nie występuje wcale. Lasiopogon cinctus ( F a b k.), Dioctńa cothurnata M e i g., D. hyalipennis ( F a b k.), Philonicus albiceps (M e i g.), Neoitamus cyanurus ( L o e w ) czy Machimus atńcapillus Ł o e w tworzą grupę gatunków wszędobylskich i w okresie występowania można je spotkać zarówno w środowiskach leśnych, jak i stepowych, nie brak ich również na wilgotnych łąkach. O drębną grupę ekologiczną stanowią gatunki związane z piaskami. Do n ajbardziej charakterystycznych form występujących w tym środowisku należą Selidopogon diadema ( F a b r.), Asilus crabroniformis (L.), Echthistus rufinervis (W i e d.) i Nusa atra (L.). Jedynie dwa pierwsze z nich występują na stanowiskach kserotermicznych doliny Nidy. Pozostałe złowione zostały w środowiskach innych. Podobnie m a się rzecz z występowaniem gatunków leśnych, należących do rodzaju Laphria M e i g. W YKAZ A S I L I D A E ZEBRANYCH W D O L IN IE N ID Y I INN Y CH K SER O TERM IC ZN Y CH ŚRODOW ISKACH PO L SK I Leptogaster cylindńca (D e g.). W ystępuje pospolicie na łąkach w całej Europie. Pospolity w całej Polsce. W dobnie Nidy występuje w czerwcu i bpcu na następujących stanowiskach: Grabowiec, Krzyżanowice, Czerwony Chotel, Skotniki Górne. Poza ty m spotyka się go w okobcach Puław. Z Polski południowej podał go N o w ic k i (1873). W okobcach Krakowa łowił go B o b e k (1893). Leptogaster guttiventris (Z e t t.). W ystępuje od południowej Szwecji do Austrb. We wszystkich częściach swego zasięgu rzadki. Znany z Pomorza

5 Asilidae stanow isk kseroterm icznych Polski 113 zachodniego ( R i e d e l, 1901; S c h r o e d e r, 1910; K a r l, 1935), Chodcza (S z n a b l, 1881) i Dolnego Śląska (S c h o l z, 1851). 1 złowiłem 12 Y I I 1958 w Kazimierzu Dolnym koło Puław. Nusa atra (L.). Gatunek szeroko rozprzestrzeniony w całej Europie. Znany z całej Polski. Pospolity na obszarach piaszczystych. Kie został dotąd znaleziony w dolinie Kidy. Liczne okazy pochodzą z okolic Puław. Laphria fuliginosa ( P a n z.). Gatunek ten w południowej części Europy jest dość pospolity. W części zachodniej północna granica jego zasięgu przebiega przez Francję: Maine-et-Loire (S e g u y, 1927) i Kiemcy południowe ( E n g e l, 1932). We wschodniej części sięga on daleko na północ: Mińsk (S z n a b l, 1881), Leningrad (S z t a k e l b e r g, 1954), Finlandia (F r e y, 1911). Z Czechosłowacji podają go z kilku miejscowości Moraw i Słowacji M o u c h a i H r a d s k y (1955). Z Polski z Pomorza zachodniego wymieniają go R ie d e l (1901) i S c h r o e d e r (1910) oraz z Dolnego Śląska S c h o l z (1851). Dwa okazy tego gatunku złowiono w lipcu w okolicy Puław. 1 $ w lipcu w Pieninach. Laphria marginata (L.). Występuje w całej Europie. Znany ze wszystkich dzielnic Polski. Z terenów kserotermicznych znany z doliny Kidy: Las W i niarski, lipiec, oraz z Pienin, wrzesień. Laphria ephippium (F a b r.). Występuje w całej Europie. W Polsce gatunek ten należy do dość rzadkich. Spotykano go dotychczas na Pomorzu i w Polsce południowej. W zbiorach znajduje się 1 $, złowiona 19 V I 1931, prawdopodobnie w okolicy Puław. Laphria ignea (M e i g.). Gatunek ten występuje powszechnie w Europie środkowej i północnej. W Polsce spotyka się go pospolicie w lasach sosnowych. 1 $ złowiono w lasach nadleśnictwa Łobodno koło Częstochowy. K a kserotermicznych terenach bezleśnych nie występuje. Laphria gilva (L.). W ystępuje pospolicie w lasach Europy, wymieniana również ze wszystkich leśnych okolic Polski. W czerwcu i lipcu spotyka się ją w lasach w okolicy Puław. Laphria gibbosa (L.). Gatunek ten zamieszkuje lasy Europy, pospolity jest w całej Polsce. Złowiony w czerwcu i lipcu w okolicy Puław (las Paskiewicza) i na Bukowej Górze koło Kielc. Laphria flava (L.). Występuje razem z poprzednim gatunkiem. Liczne okazy łowiono w m aju i czerwcu w okolicach Puław. Dasypogon łeutonus (L.). Występuje w południowej Europie, w Europie środkowej sięga na północ do Belgii i Danii, jednak zawsze występuje tu na izolowanych stanowiskach i je st rzadki. W Polsce znane są następujące stanowiska tego gatunku: Kalwaria koło Krakowa w lipcu (B o b e k, 1893), Wielowieś Średnia koło Sycowa i Głogów na Dolnym Śląsku (S c h o l z, 1851) oraz kotlina Sądecka (G r z e g o r z e k, 1873). Selidopogon diadema ( F a b r.). W ystępuje w Europie południowej i środkowej. K a północ dochodzi do Belgii i Brandenburgii. Z Polski znany jest z Po

1X4 P. Trojan 6 morza zachodniego (S c h r o e d e r, 1910), Miłosny koło Warszawy (S z n a b l, 1881), Puszczy Kampinoskiej pod Warszawą, Gór Pieprzowych ( N o s k ie w ic z, 1953). W dolinie Kidy gatunek ten występuje na wzgórzu krzyżanowickim. Isopogon vitripennis (M e i g.). Znany dotychczas z kilku stanowisk w Europie. W Polsce stwierdzony w Tatrach. W dolinie Nidy gatunek ten złowiono w lasach w okolicy Bogucic w czerwcu i lipcu 1957. Stenopogon callosus (P a l l.). Gatunek ten występuje na stepach południowowschodniej części Europy. N o s k ie w ic z (1953) podaje go z dwu stanowisk: Góry Wiśniowej koło Równego oraz Gór Pieprzowych pod Sandomierzem. W tej ostatniej miejscowości złowiono jednego <$ 20 V I 1954. (Stichopogon dziedziclcii S z n a b l ) = Stichopogon albofasciatus (M e ig.). Gatunek ten złowiony został w Warszawie i Ciechocinku (S z n a b l, 1881). Lasiopogon cinctus ( F a b r.). W ystępuje w całej Europie, w Polsce pospolity. W m aju i czerwcu spotyka się go w Jurze Krakowsko-Wieluńskiej, w dolinie N idy oraz w Kazimierzu Dolnym koło Puław. Holopogon dimidiatus (M e i g.). W ystępuje w Europie środkowej i południowej. Znany ze stanowisk kserotermicznych koło Módling w Austrii (S c h in e r, 1862). Z Polski wymienia go N o s k ie w ic z (1953) z Gór Pieprzowych. Liczne okazy tego gatunku w ystępują na wzgórzu gipsowym koło Krzyżanowic w czerwcu i lipcu. Jeden okaz złowiono również w Sandomierzu. Holopogon fum ipennis (M e i g.). W ystępuje w Europie środkowej i południowej. Znany z Tyrolu, Węgier, Francji i Brandenburgii. W Polsce stwierdzili go w okolicach Poznania L o e w (1840), na Dolnym Śląsku S c h o l z (1851), w Górach Pieprzowych N o s k ie w ic z (1953) oraz w Polsce południowej N o w ic k i (1873), jednak bez podania miejscowości. Holopogon nigripennis (M e i g.). W ystępuje w środkowej i południowej Europie. W Polsce w okolicach Poznania ( L o e w, 1840), w Górach Pieprzowych ( N o s k ie w ic z, 1953). W Jurze Krakowsko-Wieluńskiej stwierdziłem występowanie tego gatunku na Skałach Kroczyckieh koło Żarek, w dobnie Nidy w rezerwacie Grabowiec i w Skorocicach. Jednego tego gatunku złowiono w Kazimierzu Dolnym koło Puław. W ystępuje od początku czerwca do końca sierpnia. Holopogon prisons L o e w. Rozprzestrzeniony w Europie środkowej i południowej. Z Polski znany z następujących miejscowości: Poznań wzgórza piaszczyste ( L o e w, 1840), Ciechocinek (S z n a b l, 1881), Dolny Śląsk tereny piaszczyste słabo porośnięte traw ą (S c h o l z, 1951). Występuje też w Puszczy Kampinoskiej koło Warszawy. W Dobnie Nidy pospobcie występuje w maju i czerwcu w Skowronnie. W paśmie Krakowsko-Wieluńskim stwierdziłem jego występowanie na Skałach Kroczyckieh koło Żarek w czerwcu. W Bochotnicy koło Puław w bpcu, z tego samego miesiąca pochodzą materiały złowione w Sułowie koło Mihcza. Dioctria atricapilla M e i g. W ystępuje w całej Europie. W Polsce pospobty, jednak na terenach w ybitnie kseroterm icznych rzadki, w dolinie N idy zło

7 Asilidae stanow isk kseroterm icznych Polski 115 wiono dotąd 2 $$ tego gatunku w rezerwacie Grabowiec. Pospolicie w ystępuje w okolicy Puław w m aju i czerwcu. Dioctria cothurnata M e i g. G atunek pospolity w Europie środkowej i północnej. Stwierdzono jego występowanie w dolinie Nidy: w Młodzawach, K rzyżanowicach, w lesie Dębina; poza tym w okolicy Puław. Dioctria flavipennis M e i g. Gatunek ten w Europie środkowej stwierdzono dotąd w Czechosłowacji, na Węgrzech i w południowej części Niemiec; nadto w okolicach Konstantynopola. W Polsce złowiono dotąd dwa okazy: 1 23 Y I I 1956 w Czerwonym Chotlu w dobnie Nidy i 1 9 w okobcy Puław. Dioctria humeralis Z e l l. Gatunek ten znany jest z niebcznych stanowisk Europy środkowej i południowej. Z Polski wymienia go z okobc Głogowa S c h o l z (1850) i z Gór Pieprzowych N o s k ie w ic z (1953). Występuje na kseroterm icznych stanowiskach w dobnie N idy: Skorocice i Czerwony Chotel, czerwiec; poza tym w Bochotnicy koło Puław i w Górach Pieprzowych. Dioctria hydlipennis ( F a b r.). Występuje w całej Europie i północnej części Afryki. W czerwcu i bpcu pospobty we wszystkich dzielnicach Polski. W dobnie Nidy stwierdzony w rezerwacie Grabowiec, w Krzyżanowicach, Grochowiskach, Kołkowie. W okobcy Puław w Bochotnicy, Kazimierzu oraz Żyżynie. Koło Tomaszowa Lubelskiego w Hatczyskach. Dioctria lateralis M e i g. W ystępuje w Afryce północnej, Europie południowej. W Europie środkowej zwykle na cieplejszych stanowiskach. W Polsce północnej rzadki. W okobcy Gardźca złowił go S c h r o e d e r (1913), koło Poznania L o e w (1840), w Warszawie S z n a b l (1881), w Polsce południowej N o w i c k i (1873), w dobnie Sądeckiej G r z e g o r z e k (1873), na Dolnym Śląsku S c h o l z (1851). W dobnie Nidy występuje w rezerwacie Grabowiec i na wzgórzu w Krzyżanowicach. W okobcy Puław w Bochotnicy i Kazimierzu Dolnym. Z Gór Pieprzowych wymienia go N o s k ie w ic z (1953), z Ojcowa S z n a b l (1881) i z Sikornika pod Krakowem B o b e k (1893). Dioctria linearis ( F a b r.). Gatunek pospobtszy w południowej części Europy. W Danii i Wielkiej Brytami rzadki, a na południu Szwecji złowiony dotąd tylko jeden raz. W Polsce występowanie jego stwierdzono dotychczas na czterech stanowiskach, w okobcach Szczecina (S c h r o e d e r, 1913), w Warszawie i Ciechocinku (S z n a b l, 1881) oraz na Dolnym Śląsku koło Wrocławia (S o h o l z, 1851). W dobnie Nidy występuje w Podplebanku. W okobcach Puław w Bochotnicy i Kazimierzu. Dioctria longicornis M e i g. Występowanie ograniczone do Europy południowej. Na północ sięga łuku K arpat. Dalej na północ stwierdzono jego występowanie w Brandenburgii (N e u h a u s, 1886), nie potwierdza go jednak E n g e l (1932). W Polsce gatunek ten złowił B o b e k (1894) w czerwcu w okobcy Przemyśla. Dioctria oelandica (L.). W ystępuje w całej Europie. W Polsce często spotykany na Pomorzu i na Pojezierzu Mazurskim oraz na Dolnym Śląsku. W innych okobcach rzadki. W Jurze Krakowsko-Wieluńskiej występuje koło

l i c P. Trojan 8 Częstochowy (Zielona Góra), w dolinie Nidy w lasach koło Bogucic. Pod K rakowem złowił go N o w ic k i (1873). Dioctria rufipes M e ig. W ystępuje w Europie. W całej Polsce pospolity. W dolinie Nidy w rezerwacie Grabowiec, na wzgórzu w Krzyżanowicach oraz na wzgórzu kolo wsi Skowronno. Asilus crabroniformis L. W ystępuje w całej Europie. W Polsce pospolity jesienią, jednak głównie na terenach piaszczystych. W dolinie Nidy rzadki, stwierdzono go w Krzyżanowicach, Podplebanku i Pińczowie. 1 i 1 $ tego gatunku złowiono również w okolicy Puław. Antipalus varipes (M e ig.). Znany z całej Europy. W Polsce dość rzadki. Wymieniany dotąd z różnych części Polski północnej, z Głogowa na Dolnym Śląsku oraz z Gór Pieprzowych. W dobnie Nidy złowiono dotąd 1 $ należącą do tego gatunku w lesie Dębina oraz poza tym dwa okazy w Kazimierzu Dolnym koło Puław. Pamponerus germanicus (L.). W Europie i całej Polsce dość pospobty. Na stanowiskach kserotermicznych w dobnie Nidy należy jednak do rzadkości. N a polanie w lesie Dębina złowiono 1 $ i 3 15 V I 1951. W okobcach Puław pospobty. 1 $ złowiono w Dwikozach koło Sandomierza. Echthistus rufinervis (W i e d.). G atunek ten występuje na ciepłych stanowiskach w Europie środkowej. Znany z niemal całej Polski. W dobnie Nidy 1 ę złowiono w rezerwacie na wzgórzu koło wsi Skowronno. W Puławach i Bochotnicy spotyka się go dość często. Philonicus albiceps (Me i g.). W ystępuje w niemal całej Palearktyce. W Polsce pospobty wszędzie, również na stanowiskach kserotermicznych w dobnie Nidy, w Jurze Krakowsko-Wieluńskiej, czy w okobcy Kazimierza Dolnego koło Puław. Ehadiurgus variabilis (Z e t t.). Rozprzestrzeniony w północnej części Palearktyki. W Europie środkowej rzadki. W Polsce stwierdzony dotąd na Pomorzu zachodnim (K a rl, 1935). W maju i czerwcu występuje w Jędrzejowie oraz w okobcy Puław. Neomochtherus pallipes (M e ig.). W ystępuje w Europie. Znany z bcznych miejscowości w Polsce. N a stanowiskach kserotermicznych w okobcach Głogowa (S c h o lz, 1 8 5 1 ) i w Bochotnicy kolo Puław. Neoitamus cothurnatus (M e ig.). Gatunek znany z całej Europy środkowej. Stwierdzony na bcznych stanowiskach w Polsce. W dobnie Nidy rzadki, 1 złowiony 16 V I 1957 w wąwozie w lesie koło Kołkowa. W okobcy Puław 1 $ 31 V I 1912. Neoitamus cyanurus (L o e w ). Rozmieszczony jak poprzedni le cz dużo pospobtszy. Znany z całej Polski. W ystępuje na wszystkich stanowiskach kser o term iczny ch. Neoitamus socius (L o e w ). Gatunek ten niesłusznie uznano za identyczny z N. cyanurus (L o e w ), dzięki czemu jego rozmieszczenie w Europie nie jest. dokładnie znane. P etjs (1954) podał dokładne rozróżnienie obu gatunków

9 Asilidae stanow isk kseroterm icznych Polski 117 w oparciu o budowę aparatów kopulacyjnych samców. W Polsce rozprzestrzeniony bardzo szeroko. Z okolic Puław znam 1 i 1? złowione w czerwcu. Bysmachus bifurcus ( L o e w ). Gatunek znany dotąd z Węgier, A ustrii i południowej części Niemiec. Jedyne wątpliwe stanowisko jego w Polsce n a P o morzu zachodnim podał S c h r o e d e r (1910), według danych T r i e p k e g o, brak jest jednak okazów, które umożliwiłyby sprawdzenie poprawności oznaczeń. Bysmachus fuscipennis (M e i g.). W ystępuje w całej Europie i Azji Mniejszej. W Polsce stwierdzono go w kilku miejscach. W Jurze Krakowsko-Wieluńskiej znany z Ojcowa, w dolinie Nidy ze Skowronna, lasu Dębina i Czerwonego Chotla. 1 $ złowiono w czerwcu w Kazimierzu Dolnym koło Puław. Bysmachus picipes (M e i g.). Występuje w całej Europie. W Polsce n ie stwierdzony dotąd w Krainie Wielkich Dolin. W dolinie Nidy znaleziono go w lesie Dębina, Krzyżanowicach, Skowronnie, Grabowcu, Skorocicach i Chrobrzu. W paśmie Krakowsko-Wieluńskim w Ojcowie. Bysmachus praemorsus ( L o e w ). N a północ dociera do Niemiec południowych. R u b s a a m e n (1901) wymienia go z Borów Tucholskich. Bysmachus trigonus (M e i g.). Pospolity w całej Europie. Związany z terenami piaszczystymi, gdzie występuje licznie. Nie znaleziono go dotychczas w dolinie Nidy. Kilka okazów złowionych w maju i czerwcu pochodzi z okolic Puław. Bysmachus stylifer ( L o e w ). W ystępuje w Europie południowej i środkowej. Z Polski podaw any z Dolnego Śląska (B e c k e r, 1923). Eutolmus rufibarbis (M e i g.). Występuje w całej Europie. Znany z całej Polski, lecz tylko z terenów piaszczystych. W dolinie Nidy dotychczas nie stwierdzony. W okolicy Puław znaleziony w Kazimierzu Dolnym w lipcu. Eutolmus sinuatus L o e w. W ystępuje we wschodniej części Europy. W y kazany z Austrii (S c h in e r, 1862). W Polsce stwierdzony w okolicach Krakowa (Droginia, B o b e k, 1893). W dolinie Nidy 1 d tego gatunku złowiony został w Chrobrzu; w ystępuje również koło Sandomierza w Dwikozach. Machinus annulipes (B r t jł l e ). Eozmieszczenie tego gatunku w Europie poznane jest bardzo niedokładnie. Znany z Węgier (S c h in e r, 1862) i Charkowa ( J a r o s z e w s k ij, 1878). Z Polski wykazał go S z n a b l (1881) z Warszawy, Chodcza i Ciechocinka. Machimus arthriticus (Z ell.). Występuje w Europie środkowej. W Polsce dośó rzadki. Z Pojezierza Mazurskiego podaje go S e g it y (1927), z Warszawy i Skierniewic S z n a b l (1881). Znany z okolicy Głogowa (S c h o l z, 1851) i R ybnika. W dolinie Nidy 1 $ złowiono 29 Y II na wzgórzu Krzyżanowickim i 1 $ w rezerwacie Grabowiec 30 YII. Od maja do końca lipca pospolity w okolicach Puław i w Kazimierzu Dolnym. Machimus atricapillus ( F a l l.). Cała Europa. Pospolity w całej Polsce. Znany ze wszystkich stanowisk kserotermicznych doliny N idy i okolic Puław. Machimus atripes (L o e w ). Występuje w Europie południowej i w Japonii. W Europie środkowej rzadki. Z Polski wymieniany z Borów Tucholskich

118 P. Trojan 10 ( R u b s a a m e n, 1901), Ojcowa (S z n a b l, 1881), Dolnego Śląska (S c h in e k, 1862) i T atr (N o w ic k i, 1873). Machimus chrysitis (M e i g.). W ystępuje w Europie środkowej i południowej. W Polsce złowiony w okolicy Głogowa na Dolnym Śląsku (S c h o l z, 1851) i w Słubicach nad Odrą. Machimus cingulatus ( F a b r.). W ystępuje w całej Europie. W Polsce pospolity. W dolinie Nidy nie spotkałem go na stanowiskach kserotermicznych, lecz Tabela I. Czas w ystępow ania pospolitszych gatunków A silidae n a stanow iskach kseroterm icznych G a t u n e k M ie s ią c e V VI V II V III IX A ntipalus varipes (M e i g.) Asilu8 crabroniformis L. Dioctria atricapilla M e i g. cothurnata M e i g. humerali8 Z e l l. hyalipennis ( F a b r.) linearis ( F a b r.) lateralis M e i g. rufipe8 M e i g. Dysmachus fuscipennis (M e i g.) picipe8 (M e i g.) l i i l j i i l j j j j i i i trigonus (M e i g.) Echthi8tu8 rufinervis ( W i e d.) Holopogon dim idiatus (M e i g.) i i: i i nigripennis (M e i g.) priscus (M e i g.) Lasiopogon cinctus ( F a b r.) Leptogaster cylindrica ( D e g.) M achimus arthriticus ( Z e l l.) atricapillu8 ( F a l l.) cingulatus ( F a b r.) ru8ticu8 (M e i g.) setulosus ( Z e l l.) Pamponeru8 germanicus (L.) Philonicu8 albiceps (M e i g.) Selidopogon diadema ( F a b r.) i j h i i i n H H l i l i l i i

11 Asilidae stanow isk kseroterm icznyeh Polski 119 w miejscach wilgotniejszych, na łąkach w Krzyżanowicach oraz w Młodzawach. W ystępuje również w okolicy Puław. Machimus gonatistes (Ze l l.). Występuje w Europie. W Polsce pospolity na terenach piaszczystych. W dolinie Nidy złowiony dotąd 1 $ 18 V I 1956, w Dwikozach koło Sandomierza 1 $ 9 V I I I 1954. Machimus poecilogaster (L o e w ). Rozmieszczony w bardziej południowych częściach Europy. Jego stanowisko w okolicach Krakowa (N o w ic k i, 1873) jest pierwszym w Europie wysuniętym poza łańcuch K arpat. Machimus pyragra (Ze l l.). Pospolitszy w Europie południowej, w środkowej rozprzestrzeniony szeroko lecz rzadki. Z Polski nie znany dotąd z całej części północnej. W paśmie Krakowsko-Wieluńskim 1 $ znaleziono w Złotym Potoku, w dolinie Nidy 1 $ i 1 $ w Młodzawach. Machimus rusticus (M e ig.). W ystępuje w Europie środkowej i południowej oraz na Kaukazie. Występuje na stanowiskach stepowych (N o sk lew icz, 1949). W Polsce dość rzadki. W dolinie Nidy bardzo pospolity, stwierdzono go w Krzyżanowicach, Grabowcu, Czerwonym Chotlu, Skowronnie, Skorocicach. Znany z Gór Pieprzowych i okolic Puław. Machimus setibarbus L o e w. N a północ dochodzi do południowych Niemiec. W Polsce znane jedno stanowisko w Borach Tucholskich (R u b s a a m e n, 1901). Machimus setulosus (Z e l l.). Występuje w Europie środkowej. W Polsce głównie na stanowiskach kserotermicznyeh. Z Poznania wymienia go L o e w (1840), ze Skierniewic i Chodcza S z n a b l (1881), z Głogowa na Dolnym Śląsku S cholz (1851), z Gór Pieprzowych N o sk iew ic z (1953). W dolinie Nidy spotyka się go na wzgórzu gipsowym koło Krzyżanowic w sierpniu i we wrześniu. W lipeu złowiony w Sandomierzu i na Górach Pieprzowych. PIŚM IEN N ICTW O B e c k e r Th. 1923. Neue D ipteren meiner Sam m lung; Konowia, W ien, 2, p p. 15 24, 1 7 1-1 7 9. B o b e k K. 1893. Przyczynek do fauny muchówek Krakowskiego okręgu; Spraw. Kom. Fiz., Kraków, 28, p p. 8 28. B o b e k K. 1894. Przyczynek do fauny muchówek Przem yśla; Spraw. Kom. Fiz., Kraków, 29, p. 114. E n g e l E. O. 1932. Raubfliegen, Asilidae; in F. D a h l,,die Tierwelt D eutschlands, 26, Jena, 204 pp., 57 fig. F i j a ł k o w s k i D. 1954. Szata roślinna wąwozów okolic Lublina na tle niektórych w arunków siedliskow ych; Ann. UMCS, B, Lublin, 9, 4, pp. 125 215, 4 tabl. F r e t R. 1911. Zur K enntnis der D ipterenfauna Finnlands. I. Stratiomyidae, Xylophagidae, Leptidae, Tabanidae, Cyrtidae, Asilidae, Bombyliidae, Therevidae, Scenopinidae; A cta soc. F aun a e t F lora F enn., Helsingfors, 34, pp. 1 59. G r z e g o r z e k A. 1873. U ebersicht der bis je tzt in der Sandezer Gegend W est-galiziens gesam m elteh D ipteren; Yerh. zool.-bot. Ges., W ien, 23, pp. 1 12.

120 P. Trojan 12 J a r o s z S. 1954. K r a jo b ra z y P o ls k i i ic h p ie rw o tn e e le m e n ty ; P o z n a ń, 444 s tr., 375 fo t., 1 m a p a. J a r o s z e w s k i j W. A. 1877. Spisok dw ukryłych nasiekom ych sobrannych preimuszczestwienno w Charkowie i jego okrestnostiach; Tr. Obszcz. Isp. P rir. Chark. Uniw., Charków, 10, pp. 1-4 9. J a r o s z e w s k i j W. A. 1878. Dopołnienije k spisku dw ukryłych nasiekom ych Charkowa i jego o krestn o stiej; Tr. Obszcz. Isp. P rir. Chark. Uniw., Charków, 11, pp. 317 442. J a r o s z e w s k i j W. A. 1883. Czietw iertoje dopołnienije k spisku dw ukryłych nasiekom ych (Diptera) Charkow a; Tr. Obszcz. Isp. Prir. Chark. Uniw., Charków, 17, pp. 448 526. J a r o s z e w s k i j W. A. 1884. P iatoje dopołnienije k spisku dw ukryłych nasiekom ych (Diptera) C harkow a; Tr. Obszcz. Isp. P rir. Chark. Uniw., Charków, 17, pp. 297 331. J a r o s z e w s k i j W. A. 1887. Siedmoje dopołnienije k spisku dw ukryłych nasiekom ych (Diptera) Charkow a; T r. Obszcz. Isp. P rir. Chark. Uniw., Charków, 20, pp. 111 150. K a r l 0. 1935. Die Fliegenfauna Pom m erns. Diptera Brachycera; S tett. E n t. Zeit., S tettin, 96, pp. 1 0 6-1 3 0. L oew H. 1840. Bem erkungen iiber die in der Posener Gegend einheimischen A rten mehrerer Zw eiflugler-g attungen; Poznań, 40 pp., 63 fig. L tjn d b e c k W. 1908. Diptera D anica I I ; Copenhagen, 163 pp., 48 fig. M o t j c h a J., H r a d s k t M. 1955. Podćeled Laphriinae (Dipt., Asilidae) v Ceskoslovensbu; A cta E nt. Mus. N at., P ra h a, 30, pp. 221 234, 14 fig. N e u h a u s G. H. 1886. Diptera M archica; Berlin, 371 pp., 57 fig. N o s k i e w i c z J. 1949. K ilka uw ag o M achimus rusticus M e i g. i M. gonatistes Z e l l e r (Dipt.); Pol. Pism o E n t., W rocław, 19, pp. 92 96. N o s k i e w i c z J. 1953. F au n a łow ikow atych (Asilidae, Diptera) Gór Pieprzowych pod Sandomierzem; Pol. Pism o E n t., W rocław, 23, pp. 145 164. N o w i c k i M. 1873. B eitrage zur K enntnis der D ipterenfauna G aliziens; Kraków, 35 p p. P a x F. 1921. Die Tierw elt Schlesiens; Je n a, 342 pp. P e u s F. 1954. Zur K enntnis der Raubfliegen D eutschlands (Diptera, Asilidae); Deutsche E n t. Zeitschr. N. F., Berlin, 1, pp. 125 137, 13 fig. R i e d e l M. P. 1901. B eitrage zur K enntnis der D ipterenfauna H interpom m erns. I I ; Allg. Zeitschr. E n t., N eudam m, 6, pp. 151 153. R u b s a a m e n E. H. 1901. B ericht iiber m eine Reise durch die Tucheler Heide in den Jahren 1896 und 1897; Schr. N aturg. Ges., Danzig, 10, pp. 1 70. S c h i n e r J. R. 1862. F au n a A ustriaca. Die Fliegen. I. W ien, 34 -f 647 pp., 2 tt. S c h o l z H. 1851. B eitrage zur K unde schlesischer Zweifliigler; Zeitschr. f. E nt., Breslau. 5, pp. 4 1-4 8. S c h r o e d e r G. 1910, 1913. B eitrage zur D ipterenfauna Pom m erns. II, V; S tett. E n t. Zeit., S tettin, 71, pp. 383 396; 74, pp. 156 173. Sź g u y E. 1927. D iptóres (Brachycóres) (Asilidae); in F au n e de F rance, 17, Paris, 190 pp., 384 fig. S z n a b l J. 1881. Spis owadów dw uskrzydłych zebranych w Królestwie Polskim i gubernii M ińskiej; P am. Fiz., W arszaw a, 1, pp. 357 390. S z t a k e l b e r g A. A. 1950. D w ukryłyje Diptera; in Żiw otnyj Mir SSSR, 3, M oskwa L eningrad, pp. 162 213, fig. 112 143. S z t a k e l b e r g A. A. 1954. M ateriały p o faunie dw ukryłych Leningradskoj obłasti. II. Diptera Brachycera; T rudy Zooł. In st. A. N. SSSR, L eningrad, 15, p p. 199 229. Z e l l e r P. C. 1840. B eitrag zur K enntnis der D ipteren aus den Fam ilien Bom bylier, A nthracier und A siliden; Isis, Leipzig, 1, pp. 10 77. Z e t t e r s t e d t J. W. 1842 1859. D iptera Scandinaviae deposita e t descripta, I X IV ; L und, 6609 pp. Z e t t e r s t e d t J. W. 1840. Insecta L apponica descripta; Lipsiae, 1138 pp.

13 A silidae stanow isk kseroterm icznych Polski 1 2 1 PE3IOME A b t o p g a e T C B O g n y 6 0 b h r o b c em eftct B a Asilidae (Biptera), B C T p en a io - m n x c H b r i o j i t i u e H a K c e p o T e p M H ie c K H x C T an n H X h j i h b p a f to H a x p a c n p o c T p a - HeHHH HOHTHilCKO-CpeflH3eMHOMOpCKOft < >ayhhi. 3TOT loro-boctohhhft 3JieM eht b cem eitc TB e Asilidae n p e g C T a B Jie H H a T e p p u T o p H H II o jib m n MHoroHHCJieHHHMH B H jtam H, K O T o p tie coct ab JiH io T 3 2 % b h r o b a T o r o cem eftct B a, 3 a p e rh C T p H p o B a - h h b i x b n p e g e j i a x C T pah bi. J J ji h p n g a b h h o b ab T o p o M n p H B O h h t c h g a H H b ie, OTHOCHUlMeCH K ycjiobhhm, B KBKHX OHH BCTpeHaJOTCH, a TaK JK e K HX < >e- HOJIOrHH. ZUSAMMENFASSUNG Der Verfasser gibt eine Zusammenstellung von 6 0 Arten von Asilidae (Biptera) aus Polen, die in xerothermischen Fundorten auftreten, oder einen pontisch-mediterranischen Bereich aufweisen. Dieses siid-óstliclie Element ist unter den Asilidae Polens zahlreich reprasentiert und bildet 3 2 % der im Lande nacbgewiesenen Arten. Fiir eine Beihe Arten werden ausserdem Angaben iiber Charakter des Yorkommens und Phanologie angefiihrt.

R edaktor p racy prof. d r T. Jaczew ski Państwowe W ydawnictwo Naukowe Warszawa 1961 Nakład 1550 + 125 egz. Ark. wyd. 1,25, druk. /,. Papier druk. sat. ki. III. 80 g B I. Cena zł 10, Nr zam. 93/61 Wrocławska Drukarnia Naukowa T-2