Przemysław T e o j a n. Ślepaki (Diptera, Tabanidae) Niecki Nidziańskiej. Tabanidae (D iptera) of the Nida Valley

Transkrypt

1 P O L S K A A K A D E M I A N A U K INSTYTUT ZOOLOGICZNY FRAGMENTA FAUNISTICA Tom VIII Warszawa, 10 I 1960 Nr 18 Przemysław T e o j a n Ślepaki (Diptera, Tabanidae) Niecki Nidziańskiej C jie n H H (Diptera, Tabanidae) a o j i m h b i p c k m H m ^ u Tabanidae (D iptera) of the Nida Valley N iecka N idziańska, położona w dolnym biegu rzeki N idy, w połu d niowej części Polski, obejm uje szereg środowisk o charakterze kseroterm icznym. N a obszarze ty m skupia się duża ilość stanowisk zespołów roślinnych o charakterze stepow ym (M e d w e c k a - K o r n a ś, 1952). B adania faunistyczne ( K o s t r o w i c k i, 1953) w skazują, że w środowiskach tych spotykam y reliktow e stanow iska wielu form ciepłolubnych rozmieszczonych obecnie na stepach czarnom orskich, czy w okolicach M orza Śródziemnego. Muchówki nie były tam dotychczas badane i niniejsze opracow anie je st pierwsze z cyklu prac o dw uskrzydłych tego teren u przy go to w yw anych przez pracownię Diptera In sty tu tu Zoologicznego Polskiej Akadem ii N auk w W arszawie. M ateriał do niniejszej pracy zbierali w latach pracow nicy In sty tu tu, przy czym główną część m ateriałów zebrał autor. P onadto włączono do opracowania niewielkie m ateriały zebrade w latach 1951 i Główną m etodą połowu była pułapka Skufjina, model składany oraz łowienie samic atakujących człowieka i samców żerujących na kw iatach. Stanowiska kserotermiczne Niecki Nidziańskiej ograniczają się obecnie do małych skrawków terenu położonych zw y kle na południowych stokach wzgórz. Właściwości tych środowisk mają małe znaczenie ekologiczne dla Tabanidae, mogą one wpływać jedynie na występowanie gatunków, których rozwój larwalny odbywa się w glebie. Wśród krajowych Tabanidae takich form jest niewiele. Larwy większości gatunków żyją

2 286 P. Trojan 2 w środowiskach wodnych lub bagiennych. W Niecce Nidziańskiej środowiska te występują głównie w pobliżu rzeki, na sam ym dnie doliny, zajętym przez zespoły łąkowe oraz w bagnistych olszynach. Duże znaczenie dla rozwoju ślepaków ma również szereg stawów rybnych położonych w pobliżu rzeki, jak również wilgotniejsze części lasów. Środowiska te stanowią główne miejsce rozwoju Tabanidae na tych obszarach i z tych środowisk odbywa się zasiedlanie innych. Jedynym wyjątkiem jest tu Tabanus (Tabanus) quatuornotatus Me ig., który w ystępuje w suchszych częściach Niecki Nidziańskiej, między innymi na polanie w lesie Dębina, gdzie samice tego gatunku składają jaja na roślinach zielnych. Z tych względów fauna Tabanidae Niecki Nidziańskiej w y kazuje duże podobieństwo do fauny Wielkich Dolin (L o e w, 1840; S z n a b l, 1881; T r o j a n, 1955), a główne różnice są następujące : 1. Mała liczba gatunków tajgowych i tajgowo-leśnych w D o linie Nidy; są to Tabanus (Tylostypia) distinguendus Y e r r., T. (T.) fulvicornis M e ig., T. (T.) solstitialis S c h in., T. (T.) tropicus P a n z., T, (Tabanus) maculicornis Z e t t. Trzeba dodać, że gatunki te występują głównie w kompleksach leśnych obrzeżających od południa i północy dolinę Nidy. Z gatunków tych dalekie wypady na obszary pozbawione lasu i wody przeprowadza jedynie Tabanus (Tylostypia) fulvicornis M e ig. Według obserwacji prowadzonych w Jurze Częstochowskiej (Skały Kroczyckie) w r gatunek ten dość licznie odwiedza tereny odległe od wody o około 2 km, nawet przy bardzo silnym wietrze. 2. Najliczniej reprezentowane są w Dobnie Nidy gatunki Tabanidae o szerokim zasięgu geograficznym i dużym wachlarzu możbwości środowiskowych (ponad 50 /0). 3. Elem ent ciepłolubny w faunie Niecki Nidziańskiej stanowią Tabanus (Tabanus) cordiger M e ig., T. (T.) quatuornotatus M e i g., Chrysops (Chrysops) parallelogrammus Z e l l. oraz Chrysozona hispanica (S z il.). Gatunki należące do podrodzaju Ochrops S z il. nie występują na tych terenach dość hcznie. Granica północna zasięgu Tabanus (Tabanus) quatuornotatus M e ig. w Polsce przebiega prawdopodobnie wzdłuż północnej krawędzi W yżyny Małopolskiej. Stanowiska z Polski północnej oparte

3 3 Ślepaki Nieoki Nidziańskiej 287 są na pojedynczych osobnikach i to złowionych tylko jeden raz (S c h r o e d e r, 1910). Jeżeli nawet nie mamy tu do czynienia z zawleczeniem tego gatunku, to jego mała liczebność świadczy o niesprzyjających warunkach ekologicznych. Podobnie przedstawia się rozmieszczenie Tabanus (Tabanus) cordiger M e ig., który na północ sięga poprzez Leningrad aż do Finlandii (Ols o u f e v, 1937). Pospolity jest on jedynie w lasach liściastych południowego Uralu. W Polsce gatunek ten występuje pospolicie w części południowej kraju (S ch o lz, 1850; L o e w, 1870; G r z e g o r z e k, 1873; N o w ic k i, 1873). Natomiast z części środkowej i północnej znany jest z dwu jedynie stanowisk: z Tucholi (R c b s a a m e n, 1901) i z Darłowa (K a r l, 1935). 4. Poza omówionymi stosunkami daje się zauważyć różnica w występowaniu ilościowym poszczególnych gatunków. Np. w rodzaju Chrysops M e ig., w krainie Wielkich Dolin najbardziej liczny jest Ch. relictus M e ig., mniej liczny Ch. pictus Me ig., Ch. caecutiens (L.) reprezentowany jest słabo. W Niecce Nidziańskiej najpospolitszy jest Ch. caecutiens (L.), drugie miejsce zajmuje Ch. pictus M e ig.; zaś Ch. relictus M e ig. znany jest stąd zaledwie z czterech okazów. Poniższy spis obejmuje 23 gatunki Tabanidae, których w y stępowanie stwierdzono w Niecce Nidziańskiej. Zbiór, który stanowi podstawę niniejszego opracowania, znajduje się w In stytucie Zoologicznym Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Chrysops rufipes M e ig. Gatunek bagienny, występujący w pobliżu wody. Samice składają jaja na liściach Sagitta sagittifolia L. w charakterystycznych, podłużnych pasmach. Młodzawy, olszynka, 16 VI 1957, 4 i 2 $?. Znany z całej Polski. Chrysops caecutiens (L.). Samce i samice łowiono od 12 VI do 28 V III pospolicie w następujących miejscowościach: Młodzawy; Grabowiec; Kołków, wąwóz; Bogucice, Zakamień; D ę bina, polana; Krzyżanowice; Wiślica. Znany z całej Polski. Chrysops pictus Me ig. Samice tego gatunku złowiono w czerwcu w następujących miejscach: Kołków, wąwóz; Dębina, polana w lesie; Młodzawy, olszyna; Krzyżanowice. Znany z całej Polski. Chrysops parallelogrammus Z e l l. Gatunek ten występuje w środkowej i południowej Europie, jednak tylko w stepowej części ZSRR jest pospolitszy. W Europie w części środkowej

4 288 P. Trojan 4 występuje tylko na rozproszonych stanowiskach (L e c l e r q, 1957). W Polsce znane są następujące stanowiska: Krzyżanowice, wzgórze gipsowe, 15 VI 1956, 1 $; Puławy, 1 $ i 4 $?, V-VI; Kazimierz Dolny, pow. Puławy, 17 Y II 1951, 1 leg. A. R i e d e l ; Józefów koło Otwocka, 2 V III 1955, 1 1 1?> leg. A. M o ń k o. Wymieniany był z Ciechocinka (S z n a b l, 1881), Białowieży (S a c k, 1925), Rzeszowa ( N o w ic k i, 1869), okolic Krakowa ( B o b e k, 1893), Doliny Sądeckiej (G r z e g o r z e k, 1873), byłej Galicji ( N o w ic k i, 1873), Dolnego Śląska (S cholz, 1850). Chrysops relictus M e ig. W Niecce Nidziańskiej złowiony w sierpniu: Wiślica, 2 $$; Krzyżanowice, wzgórze gipsowe, 2 Młodzawy, 1 $. W całej Polsce pospolity. Heptatoma pellucens ( F a b r.)..1 $ należącą do tego gatunku złowiono 12 V I 1956 na polanie w lesie Dębina. W Polsce w y stępowanie tego gatunku stwierdzono dotychczas w następujących okolicach: Pomorze Szczecińskie (cztery miejscowości), okolice Słupska ( K a r l, 1935), okolice Krakowa, Kotlina Sądecka ( N o w ic k i, 1873). Chrysozona crassicornis (W a iil b.). Krzyżanowice, 11 VI 1956, 1?. W ystępuje w całej Polsce. Chrysozona hispanica (S z il.). W Niecce Nidziańskiej pospolita. Znajdowano ją w czerwcu w Bogucicach, lesie Dębina, Krzyżanowicach i Młodzawach. Rozmieszczenie tego gatunku w Polsce opracowuje W. M ik o ł a jc z y k. Chrysozona pluvialis (L.). Pospolita w czerwcu w częściach Niecki położonych bliżej wody. Gatunek znany z całej Polski. Chrysozona italica (Me ig.). 10 $$ złowiono w lesie Dębina na polanie,,ks< rotermicznej 15 V I Gatunek pospolitszy jedynie w Polsce południowej i środkowej, na Pomorzu znane tylko jedno jego stanowisko w okolicach Szczecina ( T r o j a n, 1955). Tabanus (T ylostypia) solstitialis S c h in. W ystępuje w czerwcu w Grabowcu, Młodzawach, w lesie i na polanie Dębina. Znany z całej Polski. Tabanus (Tylostypia) tropicus P a n z. Jedyne stanowisko tego gatunku z Niecki Nidziańskiej znane jest w dolinie Nidy w lesie Dębina, gdzie złowiony był w czerwcu 1956 r. Pospolity w leśnych okolicach Polski wiosną i na początku lata. Tabanus (Tylostypia) distinguendus V e r r. 1 $ złowiono w Bogucicach 14 V I Obok okolic Słupska i Puszczy Kam

5 5 Ślepaki Niecki Nidziańskiej 289 pinoskiej jest to trzecie znane w Polsce stanowisko tego tajgowego gatunku. Tabanus (Tylostypia) fulvicornis M e ig. W czerwcu pospolity w całej Dolinie Nidy. Znany z całej Polski. Tabanus (Ocbrops) fulvus M e ig. W czerwcu spotkano go w Bogucicach, Skowronnie, Grabowcu i lesie Dębina. W ymieniany z całej Polski. Tabanus (Ochrops) rusticus L. Znaleziono go w czerwcu w Grabowcu, Krzyżanowicach i Młodzawach. W ystępuje w całej Polsce. Tabanus (Tabanus) autumnalis L. W Niecce Nidziańskiej dość rzadki. W czerwcu złowiono go w losie Dębina, w itfłodzawach i Krzyżanowicach. W Polsce pospolity. Tabanus (Tabanus) bovinus L. Stwierdzony w Niecce N i dziańskiej w czerwcu w następujących miejscowościach: B o gucice, Zakamień; Kołków, wąwóz; Dębina, las; Krzyżanowice. Znany z całej Polski. Tabanus (Tabanus) bromius L. W Dolinie Nidy gatunek ten jest dość rzadki i występuje nielicznie, stwierdzono jego w ystępowanie w następujących miejscach: Kołków, wąwóz leśny; Dębina, na polanie w lesie w czerwcu. W Polsce w lecie pospolity wszędzie. Tabanus (Tabanus) m iki B r a u. Nad Nidą złowiono w wąwozie leśnym koło Kołkowa 16 VI $ oraz w lesie koło Bogucic 14 VI ?. Z Polski znane stanowiska w Ustce (S c h r o e d e r, 1913) i Puszczy Kampinoskiej (T r o j a n, 1958). Tabanus (Tabanus) maculicornis Z e t t. Złowiony w czerwcu w lesistym wąwozie koło Kołkowa, na polanie w lesie Dębina, w olszynce koło Młodzaw oraz w Bogucicach. Znany z całej Polski. Tabanus (Tabanus) quatuornotatus M e ig. Spotykany w czerwcu w południowej części Niecki Nidziańskiej (leśne wąwozy koło Kołkowa) oraz na polanie w lesie Dębina. Tabanus (Tabanus) cordiger M e ig. W Niecce Nidziańskiej łowiony na dwu stanowiskach: Krzyżanowice, 14 VI 1954, 1 $ i Grochowiska, 27 V III 1956, 1 $.

6 290 P. Trojan 6 PIŚM IEN N IC TW O B o b e k K Przyczynek do fau ny m uchówek Krakow skiego okręgu. Spraw. K om. Fizj., K raków, 28, pp G h z e g o r z e k A U ebersicht der bis je tz t in der Sandezer Gegend W est-galiziens gesam m elten D ipteren. Veih. Zool.-Bot. Ges., Wien, 23, pp K a r l O Die F liegenfauna Pom m erns. Diptera Brachycera. E n t. Zeit., S tettin, 96, 1, pp K o s t r o w ic k i A. S S tudia nad fauną m otyli wzgórz kseroterm icznycli n ad dolną Nidą. Fragm. F aun. Mus. Zool. Pol., W arszawa, 6, pp , tt. I I- II I, 61 ff., 13 tab. L e c l e r q M Revision system atique e t biogeografique des Tabanidae (Dipt.) de France. Ann. P ar. H um. Comp., P aris, 32, pp , Loew H Bomorkungon liber die in dor Posoner Gegond oinhoimischon Arton m ehrorer Zweifltiglor-Gattungon. Schulpr. K ais. Fried. Gym n., Posen, 4, pp L o e w H O dypterach n a galicyjskich stokach T a tr spostrzeżonych. Roczn. Tow. N auk. K rak., K raków, 52, pp M e d w e c k a - K o r n a ś A R ezerw aty stepowe nad dolną Nidą. Chr. P rzyr. Ojcz., K raków, 8, pp. 3-20, 14 ff. N o w i c k i M Zapiski faunicze. Spraw. Kom. Fizj., K raków, 3, p p N o w i c k i M B eitrage zur D ipterenfauna Galiziens. K rakau, 35 pp. O l s o u f k v N. G Slepni (Tabanidae). F au n a SSSR, D vukrylye, 7, 2, L eningrad, 434 p p., 216 ff. R d b s a a m e n E. H B ericht uber meine Reise durch die Tucheler Heide in den Ja h re n 1896 u n d Schr. N aturf. Ges., Danzig, 10, pp S a c k P Die Zwoifliigler des U rw aldes von Bialowies. Abh. N aturli. A bt. B ayer. A kad. W iss., Munich, Suppl., pp S c h o l z H B eitrage zur K unde schlesichen Zweifliigler. Zeitschr. E n t., Breslau, 4, pp S c h r o e d e r G B eitrage zur D ipterenfauna Pom m erns, II. S tett. E n t. Zeit., S tettin, 71, pp S c h r o e d e r G B eitrage zur D ipterenfauna Pom m erns, I II. S tett. E n t. Zeit., S tettin, 72, pp S c h r o e d e r G B eitrage zur D ipterenfauna Pom m erns, IV. S tett. E n t. Zeit., S tettin, 73, pp S c h r o e d e r G B eitrage zur D ipterenfauna Pom m erns, V. S tett. E n t. Zeit., S tettin, 74, pp S z n a b l J Spis owadów dw uskrzydłych K rólestw a Polskiego i Gubernii M ińskiej. P am. F izj., W arszaw a, 1, pp T r o j a n P Tabanidae o k o lic W arszawy (Diptera). Fragm. Faun., W arszaw a, 7, pp

7 7 Ślepaki Niecki Nidziańskioj 291 T r o j a n P Nisze ekologiczne kilku gatunków ślepaków (Diptera, Tabanidae) w Puszczy Kam pinoskiej kolo W arszawy. Ekol. Pol. A, W arszaw a, 6, pp PE3IOME B HOjiHHe Hhuh, rjje HMeeTca MHOro KcepoTepMHuecKHx Ghotoiiob, HaftaeHO 23 BHjta Tabanidae. (Dayua Tabanidae go- JIHHLI Hw^bl H nojiocbl BeJIHKHX XtoJIHH (nocjiejieflhhkobhe nojihhbi B hcjiu, Ogpbi, JTaSbi) HMeioT Mnoro pogctbenhbix uept. EojIbUIHHCTBO HaXOHHMHX B AOJIHHe HHJlbl BIIflOB HMeeT UIHpoKHfl reorpaijwheckm apean. Bhhm TaeiKHbie h TaejKiionec- Hbie HeMnoroHHCJieHHbi n BCTpeuaioTca TOjibKO b necax, OKań- MJiHiomnx aojihhbi c cebepa h c iora. TennonioduBbie ajieiiehtbi npehctabaehbi Tamne cjiado, nphhagjieikat k hum uethipe Buga: Tabanus (Tabanus) cordiger M e ig., T. (T.) quatuornotatus M e ig., Chrysops (Chrysops) parallelogrammus Z e l l. h Chrysozona hispanica (S z il.). TaaBHoe pa3jmhhe (jiayhbi Tabanidae aojihhm Hugbi h noaoebi BeaHKHx flo am i 3aKawaaeTCH b Ko.iH'iecTBeHHbix OTHOUieHHHX OTffeJIbHbIX BHgOB. SUMMARY In the Nida Valley, characterized by many xerothermal stations, 23 species of Tabanidae have been found. The Tabanidae of the Nida Valley resemble closely the Tabanidae of the Central Lowlands. The majority of the species found here have a wide geographical distribution. Taiga and forest species are few and occur in the forests on the north and south of the N ida Valley. Thermophilous elements are also poorly represented by only four species: Tabanus (Tabanus) cordiger M e i g., T. (T.) quatuornotatus M e i g., Chrysops (Chrysops) parallelogrammus Z e l l, and Chrysozona hispanica (S z il.). The main faunal differences between the Nida Valley and the zone of the Central Lowlands are found in other quantitative rations between the species.

8 Redaktor pracy mgr M. Mroczkowski Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa i960 Nakład egz. Ark. wyd. 0,5, druk. 0,5. Papier diuk. sat. kl. III, 80 g BI G n» zl 6. Nr z«m L-1I Wrocławska Drukarnia Naukowa