Leszek Zając - Dyrektor Departamentu Warunków Pracy w Głównym Inspektoracie Pracy Ochrona pracy osób niepełnosprawnych w świetle kontroli Państwowej Inspekcji Pracy Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych /Dz.U. nr 123, poz. 176, z pózn. zmianami/ określa szczególne obowiązki Państwowej Inspekcji Pracy związane z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych w zakładach pracy. Stosownie do zapisów w niej zawartych organy Państwowej Inspekcji Pracy mają obowiązek opiniowania warunków pracy osób niepełnosprawnych zatrudnianych w zakładach ubiegających się o status zakładu aktywności zawodowej i zakładu pracy chronionej, posiadających status ale tworzących nowe oddziały lub stanowiska dla osób niepełnosprawnych, oraz stanowisk pracy tworzonych (obecnie przystosowywanych) dla osób niepełnosprawnych przez inne zakłady pracy ubiegające się o zwrot kosztów. Ponadto, po ostatniej nowelizacji ustawy, od 1 lutego 2003 r. inspekcja pracy ma obowiązek opiniowania stanowisk przystosowywanych dla osób niepełnosprawnych ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności na swobodnym rynku pracy oraz przeprowadzania, nie rzadziej niż co trzy lata, kontroli w zakładach pracy chronionej i w zakładach aktywności zawodowej. Nowelizacja ta, wprowadzona w Europejskim Roku Osób Niepełnosprawnych, stwarza niezbędne ramy prawne do pełniejszej integracji społecznej i zawodowej pracowników niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. będą w tym nowym podejściu wzorem krajów Unii Europejskiej bazą do przygotowania pracowników niepełnosprawnych do wejścia na swobodny rynek pracy. Niezależnie od wprowadzonego ostatnio obowiązku ukierunkowane, planowane kontrole warunków pracy w zakładach pracy zatrudniających osoby niepełnosprawne, w tym w zakładach pracy chronionej, były prowadzone od wielu lat na podstawie zapisów ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy zobowiązujących nasz urząd do nadzoru i kontroli zatrudniania osób niepełnosprawnych, stanowiących grupę pracowników obok kobiet i młodocianych podlegającą szczególnej ochronie. W 2002 r. przeprowadzono ogółem 6.935 kontroli w zakładach zatrudniających 214 270 osób, w tym kobiet 81 780. Osoby niepełnosprawne w liczbie 98 880, w tym 39 830 kobiet, stanowiły ok. 46% ogółu zatrudnionych. W zakładach posiadających status zakładu pracy chronionej przeprowadzono 1145 kontroli. Skala i rodzaj stwierdzonych nieprawidłowości uzasadniały skierowanie 3 wniosków do wojewodów, które spowodowały utratę statusu przez 2 (brak informacji wojewody o sposobie rozpatrzenia trzeciego wniosku) zakłady pracy chronionej (w 2001 r przeprowadzono 1081 kontroli w wyniku wniosków do wojewodów 8 zakładów utraciło status). Zaniedbania polegały na niedotrzymaniu warunków technicznych wynikających z przepisów budowlanych przede wszystkim na występowaniu barier architektonicznych, niespełnianiu wymagań kubaturowo powierzchniowych przez pomieszczenia pracy i pomieszczenia higienicznosanitarne, braku przystosowania pomieszczeń higienicznosanitarnych do korzystania z nich przez osoby niepełnosprawne, braku wentylacji grawitacyjnej w pomieszczeniach, występowaniu progów na drogach komunikacyjnych, złym stanie technicznym instalacji i urządzeń elektroenergetycznych. Nieprawidłowości, które wpłynęły na pogorszenie warunków pracy w zakładach pracy chronionej, wynikały ze zmiany lokalizacji pomieszczeń zakładu (bez zgłoszenia do organów PIP), przebudowywania pomieszczeń lub z braku remontów pomieszczeń, instalacji, maszyn i urządzeń technicznych. W ramach działalności kontrolnej związanej z wydawaniem opinii na podstawie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych inspektorzy pracy w 2002 r. przeprowadzili: 678 kontroli w zakładach ubiegających się o nadanie statusu zakładu pracy chronionej w 57 przypadkach wydali opinie negatywne, 745 kontroli w zakładach posiadających już status, ale tworzących nowe oddziały w 82 przypadkach wydali opinie negatywne, 535 kontroli w zakładach posiadających już status i tworzących dla osób niepełnosprawnych nowe stanowiska pracy wydali opinie negatywne w 13 przypadkach, 2495 kontroli w zakładach nieposiadających statusu i nieubiegających się o jego nadanie, ale tworzących dla osób niepełnosprawnych stanowiska pracy wydali 85 opinii negatywnych. Przeprowadzono również kontrole w 5 zakładach, które zwróciły się do okręgowych inspektoratów pracy o wydanie opinii do wniosków o przyznanie statusu zakładu aktywności zawodowej. Wydano opinie pozytywne. Podczas kontroli szczególną uwagę zwracano na spełnianie wymogów architektonicznobudowlanych i likwidację występujących tzw. barier architektonicznych, zapewnienie właściwego oprzyrządowania stanowisk pracy oraz przestrzeganie uprawnień nadanych osobom niepełnosprawnym w zakresie zatrudnienia (m.in. czas pracy, urlopy dodatkowe). 1
Nieprawidłowości z zakresu technicznego bezpieczeństwa pracy stwierdzane najczęściej podczas kontroli przeprowadzanych w zakładach zatrudniających osoby niepełnosprawne w latach 2000-2002 przedstawiono na wykresie. W skontrolowanych w roku 2002 zakładach pracy nieprawidłowości wynikające z niewłaściwej Wentylacja grawitacyjna lub mechaniczna Oświetlenie pomieszczeń pracy światłem dziennym lub elektrycznym Podstawowe nieprawidłowości w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy stwierdzane w zakładach pracy zatrudniających osoby niepełnosprawne (w %) - na podstawie wyników kontroli PIP w latach 2000-2002 niepełnosprawnych. 2000 niepełnosprawnych. 2001 niepełnosprawnych. 2002 2000 Pomieszczenia higieniczno sanitarne 2001 Bariery archtektoniczne 2002 Budynki i pomieszczenia pracy Maszyny i urządzenia techniczne Eksploatacja instalacji i urządzeń elektrycznych 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Odsetek kontrolowanych zakładów eksploatacji urządzeń elektrycznych dotyczyły ok. 7000 osób. Polegały one m.in. na braku ochrony przed dotykiem bezpośrednim, braku pomiarów skuteczności działania środków ochrony przeciwporażeniowej lub eksploatacji urządzeń o nieskutecznej ochronie potwierdzonej pomiarami, braku zabezpieczenia przewodów przed uszkodzeniem mechanicznym. Nieprawidłowości w zakresie eksploatacji maszyn i urządzeń dotyczyły ok. 4000 osób. Brak było osłon elementów ruchomych maszyn, użytkowano niesprawne maszyny i urządzenia, nie prowadzono bieżących przeglądów i napraw, brak było dokumentacji eksploatacyjnych oraz 2
aktualnych instrukcji bezpiecznej i higienicznej pracy dotyczących obsługi maszyn i innych urządzeń technicznych. W budynkach i pomieszczeniach pracy o niewłaściwym stanie technicznym lub niezgodnych z wymaganiami przepisów techniczno-budowlanych pracowało ok. 9500 osób. Stwierdzono nierówne, zniszczone lub śliskie powierzchnie schodów oraz posadzki w pomieszczeniach pracy i na drogach komunikacyjnych, zbyt duży spadek pochylni dla osób niepełnosprawnych, brak poręczy przy schodach lub pochylniach, brudne, nieodnowione powierzchnie ścian. Ponadto ok. 7000 osób niepełnosprawnych mało utrudniony dostęp do obiektów i pomieszczeń pracy z uwagi na występowanie barier architektonicznych progi w drzwiach wejściowych do obiektów lub pomieszczeń, zbyt wąskie drzwi do pomieszczeń lub kabin dźwigów osobowych, brak pochylni. Nieprawidłowości związane z organizacją pomieszczeń higienicznosanitarnych dotyczyły 5000 osób. Najczęściej stwierdzano brak pochwytów przy urządzeniach higienicznosanitarnych i zbyt małe powierzchnie pomieszczeń w stosunku do wymagań przepisów. W warunkach niewłaściwego oświetlenia pomieszczeń i stanowisk pracy było zatrudnionych ok. 5000 osób. Najczęściej występowało niedostateczne oświetlenie światłem elektrycznym stanowisk pracy osób niepełnosprawnych. Brak właściwej wymiany powietrza w pomieszczeniach i instalacji wentylacji mechanicznej wychwytującej pary, gazy i pyły z miejsca ich powstawania dotyczył ok. 4.500 osób. Stwierdzano przede wszystkim zatrudnianie pracowników w pomieszczeniach pracy niewyposażonych w wentylację grawitacyjną. Podstawowe nieprawidłowości w zakresie prawnej ochrony pracy stwierdzane w zakładach pracy chronionej (w %) - na podstawie wyników kontroli PIP w latach 2000-2002 Badania lekarskie - brak badań Szkolenie w zakresie BHP - brak szkoleń 2000 2001 2002 Urlopy Praca w godzinach nadliczbowych 0 10 20 30 40 Odsetek kontrolowanych zakładów. Zagadnienia prawnej ochrony pracy badane były w zakładach pracy chronionej. Z ustaleń dokonanych przez inspektorów pracy wynika, że w roku 2002 w godzinach nadliczbowych ponad dopuszczalny limit pracowało ok. 3500 osób. Znaczący wzrost nieprawidłowości w stosunku do lat ubiegłych odnotowano w zakresie urlopów. Wyniki kontroli wskazują, że zaległe urlopy wypoczynkowe i dodatkowe miało ok. 450 osób niepełnosprawnych. Największy wzrost nieprawidłowości w roku 2002 nastąpił w zakresie szkoleń w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. Brak lub niewłaściwe szkolenia stwierdzono u ok. 2000 osób niepełnosprawnych. Ponadto ok. 400 osób nie miało badań lekarskich wstępnych, okresowych lub kontrolnych. W wyniku kontroli w zakładach pracy zatrudniających osoby niepełnosprawne wydano 23 096 decyzji nakazowych, regulując w ten sposób nieprawidłowości z zakresu technicznego 3
bezpieczeństwa pracy, w tej liczbie 212 decyzji nakazywało wstrzymanie prac wykonywanych w warunkach bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia i życia oraz 57 decyzji kierowało do innych prac pracowników zatrudnionych wbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych. Problematykę z zakresu prawnej ochrony pracy uregulowano poprzez skierowanie do pracodawców wystąpień zawierających 6 194 wnioski. W stosunku do osób winnych popełnienia wykroczeń przeciwko prawom pracownika sporządzono 69 wniosków o ukaranie do sądów grodzkich. Ponadto 690 osób ukarano mandatami karnymi na kwotę 104 540 zł. Zastosowane środki prawne spowodowały ograniczenie lub likwidację wielu zagrożeń i nieprawidłowości, a w konsekwencji uzyskanie poprawy warunków pracy dla około 32 tys. pracowników. Między innymi: poprawiono stan techniczny budynków i pomieszczeń pracy, zapewniono właściwe powierzchnie, kubatury pomieszczeń i ich wysokość, wentylację, ogrzewanie oraz zniesiono bariery architektoniczne w 920 zakładach (poprawa warunków pracy dla ok. 10.000 pracowników), zapewniono odpowiednie pomieszczenia i urządzenia higienicznosanitarne oraz odpowiednią ich liczbę w 410 zakładach (poprawa warunków pracy ok. 4.000 pracowników), poprawiono zabezpieczenia elementów obrotowych maszyn i urządzeń, przekładni pasowych i oprzyrządowania w 340 zakładach (zwiększenie bezpieczeństwa pracy dla ok. 3.000 pracowników), na badania lekarskie wstępne skierowano 230 osób, na okresowe 120 osób. Ponadto inspektorzy pracy wyegzekwowali dla osób niepełnosprawnych: wypłatę wynagrodzeń należnych za pracę w godzinach nadliczbowych dla 3.600 pracowników, udzielenie zaległych urlopów wypoczynkowych i dodatkowych dla 650 osób. Wyniki kontroli wskazują, że o ile w latach ubiegłych większy odsetek nieprawidłowości występował w zakładach ubiegających się o nadanie statusu i w zakładach tworzących stanowiska niepełnosprawnych, to w roku 2002 nastąpił wzrost nieprawidłowości w zakładach pracy chronionej. Większość nieprawidłowości wynika z zaniedbań pracodawców, którzy w zakładach już istniejących albo zmieniają usytuowanie stanowisk pracy, albo modernizują pomieszczenia pracy bez uwzględnienia potrzeb osób niepełnosprawnych. Samowolnie dokonywane przebudowy układu pomieszczeń pracy często są niezgodne z obowiązującymi przepisami techniczno-budowlanymi i prowadza do pogorszenia warunków pracy zatrudnionych. Zdarza się również tak, że pracodawcy tworzą nowe oddziały lub stanowiska pracy w obiektach i pomieszczeniach niespełniających wymagań przepisów techniczno-budowlanych. Zwiększający się na przestrzeni ostatnich lat odsetek nieprawidłowości stwierdzanych w zakładach pracy chronionej świadczy również o pogarszającej się kondycji tych zakładów. W ocenie pracodawców tłumaczy się to nie najlepszą sytuacją finansową zakładów. Zatrudniając osoby niepełnosprawne coraz trudniej radzą sobie z konkurencją na rynku pracy. Także stosowane ulgi i subwencje nie rekompensują podwyższonych kosztów zatrudniania pracowników niepełnosprawnych (tj. w szczególności nakładów na przystosowanie środowiska pracy, kosztów związanych z obniżoną wydajnością i produktywnością z uwagi na ustawowe przywileje i często niski poziom przygotowania zawodowego). W efekcie powoduje to znaczne ograniczenie wydatków na poprawę warunków bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracodawcy oszczędzają nie tylko na inwestycjach w obiekty i pomieszczenia pracy oraz urządzenia techniczne i technologię. Oszczędzają również na wynagrodzeniach za pracę, szkoleniach pracowników, a w celu poprawy efektywności pracy zatrudniają pracowników w godzinach nadliczbowych ponad dopuszczalny limit lub dopuszczają do zaległości w urlopach wypoczynkowych i dodatkowych. Innym zjawiskiem obserwowanym przez inspektorów pracy, związanym z sytuacją ekonomiczną, jest zmniejszanie zatrudnienia w działach produkcyjnych zakładów pracy chronionej, a wzrost w jednostkach nieprodukcyjnych usługowych, głównie w dozorze mienia, przy sprzątaniu, w handlu. Oprócz przyczyn ekonomicznych, inspektorzy pracy wskazują również przyczyny organizacyjno techniczne pogarszających się warunków pracy w zakładach zatrudniających osoby niepełnosprawne. Są to przede wszystkim: niedostateczna wiedza pracodawców, głównie tworzących stanowiska niepełnosprawnych lub ubiegających się o uzyskanie statusu zakładu pracy chronionej, o wymogach przepisów w zakresie dostosowania obiektów i pomieszczeń pracy, maszyn i urządzeń technicznych oraz ich dodatkowego oprzyrządowania do potrzeb wynikających z rodzaju niepełnosprawności pracownika, tolerowanie przez pracodawców niezgodnego z przepisami stanu bezpieczeństwa pracy w zakładzie oraz odstępstw od zasad bezpiecznej pracy lekceważenie przepisów, niechęć pracodawców do inwestowania w obiekty budowlane dzierżawione od innego właściciela, nie zawsze wyrażającego zgodę na ich modernizację, 4
niedostateczna wiedza pracodawców lub lekceważenie przepisów prawa w zakresie szczególnych uprawnień osób niepełnosprawnych, jak np. skrócony czas pracy, dodatkowy urlop wypoczynkowy. W zakładach kontrolowanych w roku 2002 inspektorzy pracy przeanalizowali 715 wypadków, którym uległy osoby niepełnosprawne. Były to głównie wypadki lekkie (tylko 9 wypadków było ciężkich). Do większości wypadków doszło w wyniku upadku, potknięcia lub poślizgnięcia się pracownika na płaszczyźnie (35%). Duża liczba wypadków związana jest również z obsługą maszyn i urządzeń technicznych (20%) oraz pracami transportowymi (15%). Wyniki kontroli przeprowadzanych przez inspektorów pracy, a także analiza porad i zgłaszanych problemów, wskazują na potrzebę: opracowania przepisów lub wytycznych do projektowania stanowisk pracy oraz ich oprzyrządowania w zależności od rodzaju niepełnosprawności zatrudnianych osób. Chodzi tu przede wszystkim o określenie podstawowych parametrów dla stanowisk pracy, na których będą zatrudniane osoby niepełnosprawne, jak np. określenie wolnej powierzchni podłogi, niezajętej przez maszyny i urządzenia, przypadającej na jednego pracownika niepełnosprawnego, określenie krotności wymian powietrza na stanowisku pracy osoby z niewydolnością układu oddechowego lub wykonania instalacji wentylacji miejscowej na stanowisku pracy, określenie natężenia światła na stanowisku pracy osoby niedowidzącej itd. (w tej sprawie Państwowe Inspekcja Pracy wielokrotnie występowała do Pełnomocnika do spraw Osób Niepełnosprawnych w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, ostatnio w czerwcu 2001 r.), prowadzenia szerokiej akcji informacyjnej wśród pracodawców, którzy utworzyli lub zamierzają utworzyć stanowiska niepełnosprawnych, w zakresie wymogów, jakie powinien spełniać zakład zatrudniający osoby niepełnosprawne (potrzeby w tym zakresie przekraczają możliwości samej inspekcji pracy), ścisłej współpracy inspektorów pracy kontrolujących zakłady zatrudniające osoby niepełnosprawne ze służbą medycyny pracy w celu właściwego ustalenia potrzeb osób niepełnosprawnych w zakresie dostosowania stanowisk pracy, kontynuowania i rozwijania współpracy, na szczeblu okręgowych inspektorów pracy, z organizacjami pracodawców i pracowników oraz jednostek powiatowych zainteresowanych problematyką osób niepełnosprawnych, w celu popularyzacji wyników i wniosków wynikających z kontroli zakładów zatrudniających osoby niepełnosprawne. Tylko ścisła, skoordynowana współpraca wszystkich zainteresowanych stron może dać oczekiwane efekty w zakresie poprawy warunków pracy oraz przestrzegania praworządności stosunkach pracy osób niepełnosprawnych. Przełamaniu stereotypów oraz podniesieniu wiedzy o potrzebach pracowników niepełnosprawnych powinny posłużyć inicjatywy podejmowane w ramach Europejskiego Roku Osób Niepełnosprawnych. 5