W POSZUKIWANIU INTENCJI PRAWODAWCY Zygmunt Tobor Warszawa 2013
Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Fundację Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego Facultas Iuridica Recenzent Prof. dr hab. Tomasz Gizbert-Studnicki Wydawca Dominika Leszczyńska Redaktor prowadzący Adam Choiński Opracowanie redakcyjne Anna Łubińska-Bujak Łamanie Wolters Kluwer Polska Układ typograficzny Marta Baranowska Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN 978-83-264-4200-1 ISSN 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl
Pamięci Profesora Józefa Nowackiego
Spis treści Wykaz skrótów / 9 Rozdział I Intencja prawodawcy / 13 1. Pojęcie interpretacji / 13 2. Interpretacja a konstrukcja / 16 3. Rozumienie a interpretacja / 20 4. Nie tylko interpretacja (Interpreting vs Rewriting in Law) / 36 5. Interpretacja jako ustalanie intencji / 39 5.1. Intencja prawodawcy indywidualnego / 44 5.2. Intencja kolektywna / 46 5.3. Modele intencji / 53 5.4. Intencja prawodawcy w ujęciu J. Raza / 60 5.5. Hermes i Herkules / 65 5.6. Rozumienie intencji w orzecznictwie / 71 6. Rodzaje intencji / 79 7. Spór o intencjonalizm / 82 7.1. Argumenty przeciw / 82 7.2. Argumenty za / 94 8. Intencjonalizm umiarkowany / 101 Rozdział II Przełamanie znaczenia literalnego / 107 1. Pojmowanie znaczenia literalnego / 107 1.1. Literatura / 109 1.2. Orzecznictwo / 113 2. Pierwszeństwo wykładni językowej / 122 3. Argumenty za przełamaniem znaczenia literalnego / 134 4. Błędy prawodawcy / 136 7
Spis treści 5. Litera prawa czy intencja prawodawcy? / 149 Rozdział III Wieloznaczność / 153 1. Pojęcie wieloznaczności / 153 2. Wieloznaczność semantyczna / 157 3. Wieloznaczność syntaktyczna / 166 4. Wieloznaczność a intencja prawodawcy / 179 Rozdział IV Nieostrość / 189 1. Uwagi wstępne / 189 2. Rodzaje nieostrości według A. Marmora / 192 3. Sposoby podejścia do nieostrości / 195 3.1. Literatura / 195 3.2. Orzecznictwo / 199 4. Przykłady nieostrości w orzecznictwie / 203 5. Nieostrość a intencja prawodawcy / 209 Rozdział V Klasyfikacja / 213 1. Uwagi ogólne / 213 2. Interpretacja zorientowana na tekst / 215 3. Interpretacja zorientowana na fakty / 217 Rozdział VI Sposoby ustalania intencji / 224 1. Co robimy ustalając intencję? / 224 2. Modele intencji a sposoby jej ustalania / 229 2.1. Model większościowy / 229 2.2. Model agencyjny / 258 Bibliografia / 279 Orzecznictwo / 295
Wykaz skrótów 1. Akty prawne Konstytucja RP k.c. k.k. k.p.k. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) 2. Czasopisma i oficjalne publikatory Apel.-W-wa CBOSA Dz. U. EPS KPP KZS M.P.Pr. Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych Dziennik Ustaw Europejski Przegląd Sądowy Kwartalnik Prawa Prywatnego Krakowskie Zeszyty Sądowe. Orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Krakowie w sprawach karnych Monitor Prawa Pracy 9
Wykaz skrótów ONSAiWSA OSA OSNC OSNC-ZD OSNKW OSNP OSNwSK OSP OTK OTK-A OTK-B PiP Pr. Gosp. Prok. i Pr.-wkł. Prz. Sejm. POP PS RPEiS St. Praw. St. Pr.-Ek. ZNSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i wojewódzkich sądów administracyjnych Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Zbiór Dodatkowy Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego; zbiór urzędowy, Seria B Państwo i Prawo Prawo Gospodarcze Prokuratura i Prawo wkładka Przegląd Sejmowy Przegląd Orzecznictwa Podatkowego Przegląd Sądowy Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Prawnicze Studia Prawno-Ekonomiczne Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego 10
Wykaz skrótów 3. Inne AIT NSA SA SN TK TSUE WSA (ang. Authoritative Intention Thesis, teza o intencji autorytatywnej) Naczelny Sąd Administracyjny sąd apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej wojewódzki sąd administracyjny 11
Rozdział I Intencja prawodawcy The intention of the author... is the answer to everything S. Fish 1. Pojęcie interpretacji Termin interpretacja jest używany w różnych kontekstach, dla określenia różnego rodzaju działań 1. Biorąc pod uwagę relacje, jakie mogą zachodzić pomiędzy różnego rodzaju aktywnościami określanymi wspólną nazwą interpretacja można wyróżnić trzy stanowiska 2. Pierwsze, zgodnie z którym interpretacja to pojęcie wieloznaczne, odnoszące się do kilku pojęciowo różnych rodzajów działalności. Zgodnie ze stanowiskiem drugim różne formy działalności interpretacyjnej posiadają pewne cechy wspólne ( podobieństwa rodzinne 3 ), nie mają jednak rdzenia znaczeniowego. Podstawą trzeciego stanowiska jest teza (unity-of-interpretation thesis), że wszystkie działania określane mianem interpretacji mają wspólną strukturę i właściwości 4. W wielu opracowaniach wszystko to, co robią prawnicy określane jest mianem interpretacji. Każde rozumienie tekstu jest interpretacją, 1 L.B. Solum, The Unity of Interpretation, Boston University Law Review 2010, s. 552 i n. 2 Ibidem, s. 552 553. Por. także J. Stelmach, Interpretacja bez granic, Forum Prawnicze 2011, nr 2, s. 13 18. 3 A. Marmor, Interpretation and Legal Theory, Oxford 1992, s. 133; L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, Warszawa 2004, paragrafy 66 68. 4 R. Dworkin, Justice for Hedgehogs, Cambridge 2011; L.B. Solum, The Unity..., s. 558 564. Por. także A. Bator, Uniwersalny charakter teorii wykładni prawa (w:) Lokalny a uniwersalny charakter interpretacji prawniczej, red. P. Kaczmarek, Wrocław 2009, s. 67 i n. 13
Rozdział I. Intencja prawodawcy stąd każde zastosowanie prawa wymaga jego uprzedniej interpretacji. Stanowisko to zostało określone w literaturze jako current interpretative orthodoxy 5. Czołowi przedstawiciele tego poglądu to R. Dworkin i S. Fish. Stanowisko takie można znaleźć również w pracach takich autorów jak O. Fiss, F. Schauer, M. Moore czy J. Derrida 6. Zgodzić się należy z poglądem, że jest to dziwny konsensus, biorąc pod uwagę zasadnicze różnice dotyczące tego czym jest interpretacja, jak powinna przebiegać, kwestia trafności rozstrzygnięć interpretacyjnych i wiele innych zagadnień 7. Przyjęcie takiego szerokiego rozumienia interpretacji rodzi cały szereg konsekwencji. Jedną z nich jest konieczność dokonania stosownych rozróżnień w ramach tego pojęcia. W wielu opracowaniach wyróżnia się szerokie i wąskie rozumienie terminu interpretacja 8. Szerokie odnosi się do każdego rozumienia tekstu. Z wąskim lub ścisłym rozumieniem terminu interpretacja mamy do czynienia w przypadku rozstrzygania wątpliwości co do znaczenia tekstu prawnego 9. W moim przekonaniu rozróżnienie to jest podłożem wielu kontrowersji, a pożytek z niego żaden. Jak zostanie bowiem dalej wykazane, rozróżnienie rozumienia i interpretacji jest koniecznym warunkiem jasności przeprowadzanych rozważań. W różnych opracowaniach pojawiają się trzy rozumienia interpretacji. Interpretacja poznawcza ma polegać na ustaleniu różnych możliwych znaczeń tekstu prawnego. To ustalenie odbywa się za pomocą akceptowanych metod wykładni (reguły językowe, systemowe, celowościowe) 10. Pojawia się tu cały szereg problemów: czy chodzi tu tylko o ustalanie występujących w dyskursie prawniczym rozumień czy też o ustalenie wszystkich teoretycznie możliwych?; jak przedstawia się to zagadnienie w odniesieniu do poszczególnych rodzajów interpretatorów (sądy, doradcy prawni, naukowcy)? 5 D. Patterson, The Poverty of Interpretative Universalism. Towards the Reconstruction of Legal Theory, Texas Law Review 1993, vol. 72, s. 1 56. 6 T.A.O. Endicott, Vagueness in Law, Oxford 2000, s. 11 12. 7 Ibidem, s. 12. 8 N. MacCormick, Rhetoric and The Rule of Law. A Theory of Legal Reasoning, Oxford New York 2005, s. 121. Por. również J. Wróblewski, Rozumienie prawa i jego wykładnia, Ossolineum 1990, s. 56 i n. 9 Ibidem. 10 D. Patterson, Interpretation in Law, San Diego Law Review 2005, vol. 42, s. 692 696. 14
1. Pojęcie interpretacji Interpretacja rozstrzygająca polega na wyborze jednego ze znaczeń ustalonych na poziomie interpretacji poznawczej i tym samym odrzuceniu pozostałych 11. Interpretacja kreatywna przypisuje tekstowi prawnemu nowe znaczenie, które nie pojawiło się w ramach znaczeń ustalonych w drodze interpretacji poznawczej. Pojawia się tu ciekawy problem: co można rozumieć przez nowe znaczenie? Jeżeli jest to jedno ze znaczeń możliwych ustalanych na poziomie poznawczym, które jednak dotychczas w dyskursie się nie pojawiło, to nie widzę podstaw do nazwania tego rodzaju czynności interpretacją kreatywną. Jeżeli jest jednak inaczej, to nie widzę podstaw do zaliczania tego rodzaju działań do czynności interpretacyjnych. Jak łatwo zauważyć, każdy z tych rodzajów interpretacji to całkowicie inny zakres czynności interpretatora. Podanie bliższego określenia czym jest interpretacja wydaje się z tej perspektywy niemożliwe. Podobnie jest przy rozróżnieniu interpretacji opisującej znaczenie (meaning-describing) i interpretacji przypisującej znaczenie (meaning-ascribing) 12. Różnica w rodzajach formułowanych w obu tych interpretacjach wypowiedzi/aktów mowy a w konsekwencji w sposobach prowadzenia dyskursu, w uzasadnieniach jest aż zanadto widoczna. Aulis Aarnio rozróżnia meaning propositions, czyli wypowiedzi związane z możliwymi znaczeniami tekstu prawnego oraz interpretation propositions, czyli wypowiedzi wskazujące jedno ze znaczeń jako właściwe dla danego tekstu prawnego 13. Widzimy więc, że podobne intuicje znaczeniowe pojawiają się w różnych publikacjach. W wielu opracowaniach wyróżnione rodzaje czynności interpretacyjnych traktowane są jako etapy jednego procesu. Etap pierwszy to ustalenie możliwych rozumień. Odbywa się to przy wykorzystaniu tradycyjnych narzędzi interpretacyjnych, takich jak odwołanie się do słowników, materiałów przygotowawczych i wielu innych dyrektyw interpretacyjnych 14. Ustala się w ten sposób możliwe hipotezy interpretacyjne. W literaturze można spotkać się z twierdzeniami, że na tym 11 Ibidem, s. 687 700; R. Guastini, Interpretive Statements (w:) Normative Systems in Legal and Moral Theory. Festschrift for C.E. Alchourrón and E. Bulygin, red. E. Garzón Valdéz, Berlin 1997, s. 289. 12 R. Guastini, Interpretive Statements..., s. 288 289. 13 A. Aarnio, On Legal Reasoning, Turku 1977, s. 17 18. 14 C.E. Gonzales, Reinterpreting Statutory Interpretation, North Carolina Law Review 1996, vol. 74, s. 721. 15
Rozdział I. Intencja prawodawcy etapie interpretator (sąd) działa jako bezstronny obserwator 15. Teoretycznie być może jest to możliwe. Prowadziłoby to jednak do ogromnej ilości nikomu niepotrzebnych wariantów interpretacyjnych. Praktyka z pewnością jest inna. Interpretator tak dobiera narzędzia interpretacyjne, by otrzymać tylko rozsądne rezultaty. Natomiast etap drugi to wybór jednej z możliwych hipotez. Sposób dokonywania tego wyboru jest różnie opisywany 16. Tu również uwidacznia się różnorodność stwierdzeń pojawiających się w dyskursie interpretacyjnym. W niektórych opracowaniach tylko ten pierwszy etap określa się jako interpretację natomiast drugi jako konstrukcję 17. 2. Interpretacja a konstrukcja Rozróżnienie dwóch procesów: interpretacji i konstrukcji jest przedmiotem rozważań w wielu opracowaniach. W jednym z nich twierdzi się, że ukazanie wieloznaczności czasownika interpretować ma cały szereg implikacji dla procesu interpretacji prawniczej 18. W tekście tym wyróżnić można przynajmniej dwa rozumienia relacji między interpretacją a konstrukcją. W pierwszym z nich pojęcie interpretacji proponuje się ograniczyć do psychicznych procesów rozumienia pewnych wypowiedzi. Natomiast termin konstrukcja ma być używany dla formułowanych przez interpretatorów, w szczególności przez sądy, autorytatywnych wypowiedzi dotyczących znaczenia poszczególnych fragmentów tekstów prawnych. Proces interpretacji jest często nieartykułowany, natomiast konstrukcja przejawia się tylko przez odpowiedni akt mowy 19. Jest sprawą oczywistą, że pewne pozatekstowe czynniki decydują o rodzaju i charakterystyce danego aktu mowy. Jest to szczególnie widoczne w przypadku aktów mowy formułowanych przez sądy. 15 Ibidem. 16 Por. np. P. Chiassoni, Varieties of Judges-Interpreters (w:) Cognition and Interpretation of Law, red. L. Gianformaggio, S.L. Paulson, Torino 1995, s. 39 50. 17 I the first part of the two-step interpretive process the court engages in statutory interpretation, but in the second phase the court is actively engaged in statutory construction ; zob. C.E. Gonzales, Reinterpreting..., s. 721. 18 P.M. Tiersma, The Ambiguity of Interpretation. Distinguishing Interpretation from Construction, Washington University Law Quarterly 1995, vol. 73, s. 1095 i n. 19 Ibidem, s. 1096. 16
2. Interpretacja a konstrukcja W omawianym tekście została wyróżniona jeszcze jedna relacja między interpretacją a konstrukcją. Interpretacja jest rozumiana jako ustalanie intencji prawodawcy. Stąd twierdzi się wydaje się na pozór zasadnie iż w drodze interpretacji nie jesteśmy w stanie uchwycić znaczenia tekstu, które nie było przez prawodawcę zamierzone. Zadaniem sądów jest rozstrzyganie przedłożonych spraw a nie powstrzymywanie się od decyzji. Skoro tak, to w wielu wypadkach sądy konstruują znaczenie tekstu, którego uprzednio nie było 20. Trafność tego twierdzenia jest zrelatywizowana do przyjmowanego rozumienia intencji prawodawcy. Wydaje się zasadne rozróżnienie intencji konkretnej (np. związanej z danym przepisem) i intencji o znacznie większym stopniu ogólności (aż do tzw. intencji systemu) 21. Ustalając znaczenie konkretnych zwrotów, interpretatorzy nie ograniczają się tylko do intencji wynikającej z konkretnego przepisu. Jeżeli racje za danym rozumieniem mają charakter prawny (mają oparcie w szeroko pojętym tekście prawnym), to wydaje się, że cały czas mamy do czynienia z ustalaniem intencji prawodawcy. O konstrukcji można by było mówić dopiero wtedy, gdyby interpretatorzy sięgali do argumentów np. o charakterze moralnym czy politycznym. Powstaje tu cały szereg problemów nie tylko o charakterze teoretycznym, ale i praktycznym. Będzie to przedmiotem dalszych rozważań. Inny z autorów formułuje twierdzenie, że rozróżnienie interpretacji i konstrukcji ma dla prawników charakter realny i fundamentalny 22. Punktem wyjścia jego rozważań jest rozróżnienie zawartości semantycznej (semantic content) i prawnej (legal content). Zawartość semantyczna to po prostu znaczenie lingwistyczne tekstu. Ten sam zwrot zawiera równocześnie treść prawną, która często nie jest identyczna ze znaczeniem lingwistycznym. Dla zobrazowania tej tezy wystarczy porównać zawartość semantyczną i prawną zwrotu państwo prawa. Niestety, autor zastrzega, że nie zakłada żadnej konkretnej teorii, która by odpowiadała na tak zasadnicze dla dalszych rozważań pytania, jak ustalać znaczenie lingwistyczne, czy też jak powinno się dokonywać konstrukcji zawartości prawnej. 20 Ibidem, s. 1100. 21 A. Barak, Purposive Interpretation in Law, Princeton Oxford 2005, s. 113 119; S. Fish, Intention is All There is. Critical Analysis of Aharon Barak's Purposive Interpretation in Law, Cardozo Law Review 2008, vol. 29, s. 1134. 22 L.B. Solum, The Interpretation-Construction Distinction, Constitutional Commentary 2010, vol. 27, s. 95 i n. 17
Rozdział I. Intencja prawodawcy Zgodnie z prezentowaną koncepcją, interpretacja to ustalenie znaczenia lingwistycznego tekstów prawnych. Nie wiadomo jednak jakie pojęcie znaczenia jest tu przyjmowane. Ważniejsze jednak jest coś innego. Tak rozumiana interpretacja jest użyteczna tylko w tych wypadkach, w których nie ma wątpliwości dotyczących znaczenia tekstu. Na przykład w sytuacjach, w których wieloznaczność jest eliminowana przez kontekst 23. W realnych sytuacjach interpretacyjnych zaprezentowane pojmowanie interpretacji jest całkowicie nieużyteczne. Jeśli chodzi o konstrukcję, to ma ona nadawać prawny wymiar zawartości semantycznej, co jest konieczne dla zastosowania danego tekstu 24. Niejasny jest jednak charakter relacji między tymi dwoma wymiarami tekstu. Z jednej strony twierdzi się, że z konstrukcją mamy do czynienia wtedy, gdy znaczenie semantyczne jakiegoś przepisu jest ograniczane czy modyfikowane przez przepisy wyższego rzędu. Z drugiej strony spotykamy się z twierdzeniami, że to znaczenie semantyczne ogranicza, chociaż całkowicie nie wyznacza, treść prawną przepisu, a w pewnych sytuacjach treści te mogą się pokrywać 25. Najczęściej jednak konstrukcja wchodzi w grę w tych wszystkich przypadkach, gdy interpretacja nie rozwiązuje problemu (np. nieostrość, kolizja przepisów, luki). Interpretacja ma być wolna od wartościowania (zdeterminowana przez fakty lingwistyczne, sposoby użycia). Jej poprawność nie zależy od przyjmowanych założeń jakie prawo być powinno. Natomiast konstrukcja ma jawnie normatywny charakter. W omawianym tekście znaleźć można bardzo ważne spostrzeżenie. Autor trafnie zauważa, że wprowadzona terminologia ma charakter całkowicie arbitralny. Równie dobrze dla proponowanego rozróżnienia można by użyć innej terminologii: interpretacja lingwistyczna i interpretacja konstruktywna, czy też interpretacja w sensie semantycznym i interpretacja w sensie aplikacyjnym 26. Kluczowy problem jest jednak inny. Dotyczy on sensowności przeprowadzonego rozróżnienia oraz jego konieczności. Główny argument za przeprowadzanym rozróżnieniem ma wynikać z jasności poję- 23 T. Gizbert-Studnicki, Wieloznaczność leksykalna w interpretacji prawniczej, Kraków 1978, s. 80 105; M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2010, s. 151 171. 24 L.B. Solum, The Interpretation..., s. 99; L.B. Solum, The Unity..., s. 568. 25 L.B. Solum, The Interpretation..., s. 104. 26 Ibidem, s. 109. 18
2. Interpretacja a konstrukcja ciowej: bez tego rozróżnienia analizy interpretacyjne mają być obarczone błędem pomieszania pojęciowego 27. W moim jednak przekonaniu wprowadzona dystynkcja pojęciowa stanowi klasyczny przykład pomieszania pojęciowego. Niestety, nie jest to pomieszanie odosobnione, dlatego warto mu poświęcić trochę uwagi. Autor opiera swoje rozważania na rozróżnieniu dwóch zawartości tekstu: lingwistycznej i prawnej. W moim przekonaniu dużo jaśniej i prościej przedstawia się omawiane zagadnienie, jeśli będziemy mówić o dwóch różnych tekstach. Dokładnie z takim samym pomieszaniem pojęciowym mamy do czynienia w tych wszystkich koncepcjach, w których występuje rozróżnienie wykładni językowej i pozajęzykowej, czy też przy rozróżnieniu tekstualizmu od innych koncepcji interpretacyjnych. Jak stwierdzono w literaturze, główny kłopot związany z interpretacją tekstów prawnych dotyczy relacji między tekstem a celem (intencją) 28. Jak zostanie dalej wykazane, kłopot ten związany jest właśnie z bałaganem pojęciowym. Interpretacja nie jest dwustopniowym procesem, w którym interpretator najpierw odszukuje jakieś lingwistyczne znaczenie tekstu, by następnie umieszczać je w odpowiednio dobranych kontekstach: Nie można czytać (...) niezależnie od intencji, to znaczy niezależnie od założenia, że ktoś ma do czynienia ze znakami lub dźwiękami wytworzonymi przez istotę intencjonalną, istotę usytuowaną w pewnym przedsięwzięciu, w relacji do którego ma jakiś cel lub jakiś punkt widzenia 29. Odnosząc się już bezpośrednio do interpretacji tekstów prawnych ten sam autor stwierdza: W każdej sytuacji od początku trzeba dokonywać interpretacji i każda czyjaś interpretacja będzie od razu ograniczona i umożliwiona przez jakieś ogólne i przyjęte rozumienie celów, zamiarów, interesów i procedur całego przedsięwzięcia 30. 27 Ibidem, s. 116. 28 J.F. Manning, Textualism and the Equity of the Statute, Columbia Law Review 2001, vol. 101, s. 4. Krytycznie na ten temat zob. S. Fish, There is no Textualist Position, San Diego Law Review 2005, vol. 42, s. 645. 29 S. Fish, Interpretacja, retoryka, polityka. Eseje wybrane, Kraków 2002, s. 244. 30 Ibidem, s. 247. 19
Rozdział I. Intencja prawodawcy Rozróżnienie interpretacji i konstrukcji jest szczególnie rozpowszechnione w rozważaniach dotyczących interpretacji konstytucji 31, umów 32 i testamentów 33. W dalszych rozważaniach pojęciem interpretacja będę posługiwał się dla określenia czynności związanych z ustalaniem intencji prawodawcy. Używając innej terminologii, można powiedzieć, że interpretacja to dążenie do zrozumienia wyborów dokonanych przez prawodawcę 34. Natomiast wszystkie inne czynności określane w literaturze jako interpretacja, na przykład odtworzenie norm wysłowionych w przepisach wraz z percepcją ich treści 35, uczynienie tekstu najlepszym z możliwych 36, czy też interpretacja dynamiczna 37 będę określał jako konstrukcję 38. 3. Rozumienie a interpretacja Jedną z kwestii pojawiających się w polskiej literaturze jest krytyka rozróżnienia między rozumieniem wypowiedzi a jej wykładnią 39. Jednak w niektórych opracowaniach, zarówno w literaturze polskiej 40 31 Por. np., R.E. Barnett, Interpretation and Construction, Harvard Journal of Law & Public Policy 2011, vol. 34, s. 66; Interpretation is the activity of identifying the semantic meaning of a particular use of language in context. Construction is the activity of applying that meaning to particular factual circumstances ; zob. K. Roosevelt III, Interpretation and Construction. Originalism and its Discontents, Harvard Journal of Law & Public Policy 2011, vol. 34, s. 99 i n. 32 Por. K. Greenawalt, Legal Interpretation. Perspectives from other Disciplines and Private Texts, Oxford 2010, s. 255 285. 33 Por. R.F. Storrow, Judicial Discretion and the Disappearing Distinction between Will Interpretation and Construction, Case Western Reserve Law Review 2005, vol. 56, s. 65 i n. 34 R. Ekins, The Intention of Parliament, Public Law 2010, s. 726. 35 M. Zieliński, Wykładnia prawa..., s. 251. 36 R. Dworkin, Imperium prawa, Warszawa 2006, s. 317. 37 W.N. Eskridge Jr., Dynamic Statutory Interpretation, Cambridge London 1994. 38 Tak M.O. McGowan, Against Interpretation, San Diego Law Review 2005, vol. 42, s. 716. 39 Por. M. Zieliński, Wykładnia prawa..., s. 49 62. Por. na ten temat P. Chiassoni, On the Wrong Track. Andrei Marmor on Legal Positivism, Interpretation, and Easy Cases, Ratio Juris 2008, vol. 21, s. 256 i n. 40 Por. J. Wróblewski, Rozumienie prawa..., s. 52 59. 20
3. Rozumienie a interpretacja jak i obcojęzycznej 41, rozróżnienie to stanowi punkt wyjścia do rozważań dotyczących interpretacji tekstów prawnych. Dlatego wydaje się rzeczą niezwykle interesującą skonfrontowanie tych dwu stanowisk. Zdaniem jednego z autorów celem wykładni jest odtworzenie norm wysłowionych w przepisach prawnych wraz z percepcją ich treści 42. Stwierdza on również, że zrozumienie każdego zwrotu językowego polega na jego zinterpretowaniu (na poddaniu go interpretacji) 43. Stąd formułowane jest twierdzenie: omnia sunt interpretanda 44. Nie ulega wątpliwości, że zasadność tego stwierdzenia jest zrelatywizowana do przyjmowanego rozumienia czynności interpretacyjnych. Jeżeli rozumienie każdego zwrotu polega na jego zinterpretowaniu, to nie ma podstaw do rozróżniania rozumienia i interpretacji. Podobne twierdzenia głosi S. Fish: W każdej sytuacji od początku należy dokonywać interpretacji 45. Ten interpretacyjny uniwersalizm zakłada, że naszym podstawowym sposobem bycia-w-świecie, sposobem, który nadaje światu sens, jest interpretacja 46. Przedstawię teraz poglądy tych autorów, w pracach których rozróżnienie rozumienia i interpretacji odgrywa zasadniczą rolę. Co ciekawe, w koncepcjach tych punktem wyjścia są ustalenia L. Wittgensteina. Zgodnie z nimi, interpretacją należałoby nazywać jedynie zastępowanie jakiegoś wyrazu reguły innym 47. Podobne stwierdzenie można znaleźć w pracy M. Zielińskiego: w założeniach derywacyjnej koncepcji wykładni idzie o to, by przy przekształceniach 41 A. Marmor, Positive Law and Objective Values, Oxford 2001, s. 73 78; D. Patterson, Interpretation..., s. 685 709. Interpretation is possible only against a background of unreflective linguistic practice. Interpretation is one of a number of reflective activities we engage in when conventional meanings are called into question ; zob. D. Patterson, The Poverty..., s. 54. 42 Por. M. Zieliński, Wykładnia prawa..., s. 251. 43 Ibidem, s. 252; sytuacja wykładni (interpretacji) występuje w każdym przypadku, gdy człowiek styka się ze zwrotem językowym, s. 253. 44 M. Zieliński, Podstawowe zasady współczesnej wykładni prawa (w:) Teoria i praktyka wykładni prawa. Materiały konferencji naukowej Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego odbytej w dniu 27 lutego 2004 roku, red. P. Winczorek, Warszawa 2005, s. 120. 45 S. Fish, Praca w łańcuchu. Interpretacja w prawie i w literaturze (w:) S. Fish, Interpretacja, retoryka, polityka. Eseje wybrane, Kraków 2002, s. 247. 46 D. Patterson, The Poverty..., s. 55. 47 L. Wittgenstein, Dociekania..., 201. Interpretation always explains or clarifies one expression in terms of another ; zob. A. Marmor, Positive Law..., s. 76. 21
Rozdział I. Intencja prawodawcy syntaktycznych znaczenia interpretowanego wyrażenia nie tylko nie zmieniać, lecz by przez te przekształcenia owo znaczenie bardziej adekwatnie (co nie znaczy łatwiej) wykryć (ustalić) 48. Na tym jednak podobieństwo obu koncepcji się kończy. Jak trafnie zauważa L. Wittgenstein: każda interpretacja wraz z tym, co interpretowane zawieszona jest w powietrzu; nie może służyć jako podpora. Same interpretacje nie wyznaczają znaczenia 49. Jak to dosadnie określił D. Patterson: interpretacja ma charakter pasożytniczy w praktyce stosowania prawa 50. Marek Zirk-Sadowski dodaje: Teorie wykładni, aby zachować spójność muszą przyjąć założenie o istnieniu prawa jako obiektu zewnętrznego, niezależnego od naszej o nim wiedzy i czynności poznawczych. Jest ono najpierw rozpoznawane, a potem interpretowane 51. Maciej Zieliński nazywa ten problem granicami początku wykładni 52. Jego stanowisko jest jasne: każdy tekst rozumiany jest przez wykładnię (interpretację) 53. W swoich poglądach nie jest odosobniony. Podobne stanowisko znaleźć można w pracach S. Fisha czy R. Dworkina. Maciej Zieliński w wielu swoich publikacjach konsekwentnie odrzuca rozróżnienie rozumienia i interpretacji 54. Przypatrzmy się bliżej tym argumentom. Rozpocznę od argumentu, któremu M. Zieliński przypisuje charakter argumentu ad absurdum. Absurdalnym ma być pogląd, zgodnie z którym Wykładni należałoby dokonywać bowiem jedynie w sytuacji czyichś wątpliwości, natomiast w przypadku braku wątpliwości wykład- 48 M. Zieliński, Wykładnia prawa..., s. 252. 49 L. Wittgenstein, Dociekania..., 198. 50 D. Patterson, Interpretation..., s. 686; interpretation is a therapeutic, not foundational activity, s. 692. Interpretation repairs the fabric of understanding. Zob. D. Patterson, Wittgenstein on Understanding an Interpretation, Philosophical Investigations 2006, vol. 29, s. 136. 51 M. Zirk-Sadowski, Epistemologia prawa a teorie prawa (w:) Prawo Władza Społeczeństwo Polityka. Księga jubileuszowa profesora Krzysztofa Pałeckiego, red. M. Borucka-Arctowa, Toruń 2006, s. 75. 52 Por. A. Choduń, M. Zieliński, Aspekty granic wykładni (w:) Stanowienie i stosowanie prawa podatkowego. Księga jubileuszowa profesora Ryszarda Mastalskiego, red. W. Miemiec, Wrocław 2009, s. 86. 53 M. Zieliński, Wykładnia prawa..., s. 60. 54 Ibidem, s. 49 62; A. Choduń, M. Zieliński, Aspekty..., s. 85 i n. Por. również obszerną krytykę tych poglądów, szczególnie w aspekcie epistemologicznym w pracy K. Płeszka; tenże, Wykładnia rozszerzająca, Warszawa 2010, s. 197 i n. 22
3. Rozumienie a interpretacja nia byłaby zakazana 55. Argumenty te skierowane są przeciwko zasadzie clara non sunt interpretanda. Należy jednak pamiętać, iż rozróżnienie rozumienia i interpretacji wcale nie musi być wiązane z tą zasadą 56. W literaturze wyróżnia się opisowe i dyrektywalne rozumienie tej zasady. O tych aspektach wspomnę w dalszych rozważaniach. W tym punkcie rozważań na plan pierwszy wysuwają się jednak rozważania o charakterze pojęciowym. To, że rozumienie musi poprzedzać interpretację wynika analitycznie z przyjmowanego przez M. Zielińskiego rozumienia interpretacji jako przekształceń syntaktycznych przy niezmienionym znaczeniu interpretowanego wyrażenia. Jest więc oczywiste, że to znaczenie musi w jakiś sposób zostać ustalone przed interpretacją. W swoim znakomitym dziele zauważa: duże zróżnicowanie percepcji pierwotnej (rozumienia prima facie) danego przepisu u poszczególnych interpretatorów nie musi wpływać na dalsze zróżnicowanie przebiegu i wyniku wykładni 57. Maciej Zieliński w wielu miejscach krytykuje niejasny status bezpośredniego rozumienia czy intuicji językowych dostępnych interpretatorowi 58. Wydaje mi się, że użyte w powyższych cytatach określenia percepcja pierwotna czy rozumienie prima facie mają podobny status. Trafne wydaje się stwierdzenie, że w ujęciu derywacyjnym można zadać pytanie o punkt wyjścia procesu wykładni, który jest jakąś wersją bezpośredniego rozumienia tekstu prawnego. Można na gruncie ujęcia derywacyjnego nie zgadzać się z samą konstrukcją bezpośredniego rozumienia zawartą w koncepcji klasyfikacyjnej, ale z punktu widzenia epistemologicznego są one podobne 59. Może zabrzmieć to paradoksalnie, ale interpretacja w moim przekonaniu nie jest możliwa w dwóch przypadkach. Po pierwsze, kiedy tekst jest niezrozumiały. Jest to niemożność faktyczna. Po drugie, interpretacja nie jest możliwa, kiedy tekst jest zrozumiały, czyli przypisuje 55 A. Choduń, M. Zieliński, Aspekty..., s. 87. 56 Por. cytowane prace A. Marmora i D. Pattersona. 57 M. Zieliński, Wykładnia prawa..., s. 259. 58 A. Choduń, M. Zieliński, Aspekty..., s. 85. O intuicjach językowych dostępnych interpretatorowi wspomina B. Brzeziński, Podstawy wykładni prawa podatkowego, Gdańsk 2008, s. 50. 59 M. Zirk-Sadowski, Epistemologia prawa..., s. 75; teorie wykładni muszą odnaleźć jakiś punkt Archimedesowi refleksji nad językiem tekstu prawnego, jakiś prapoczątek, od którego zaczyna się wykładnia. 23
Rozdział I. Intencja prawodawcy się mu tylko jedno znaczenie. Ta niemożność ma charakter normatywny. Rozważając zasadę omnia sunt interpretanda należy się zastanowić, czym jest owo wszystko, które ma być interpretowane? 60. Maciej Zieliński niezwykle trafnie zauważa, że w zależności od sposobu pojmowania interpretacji zasada clara non sunt interpretanda może być różnie rozumiana i różną też może pełnić rolę 61. Andrei Marmor dodaje, iż czasami termin interpretacja jest używany dla określenia procesu psychicznego, który ma miejsce, kiedy przypisujemy znaczenie pewnym wyrażeniom. Stosownie do takiej definicji każde rozumienie jakiegoś wyrażenia pociąga za sobą interpretację 62. Jeśli każde rozumienie jest interpretacją, to proces interpretacji nie ma końca. Trudno wskazać jakiekolwiek racje, by efekt procesu interpretacji sam nie był przedmiotem interpretacji (tzw. argument z regresu) 63. W klasycznej pracy poświęconej wykładni prawa M. Zieliński zauważa, iż w sytuacji gdy interpretator dysponuje już pełnym obrazem normy, kolejne przypadki rozstrzygnięć nie są już w zasadzie przypadkami interpretacyjnymi, lecz po prostu przypadkami decyzyjnymi 64. Warto w tym miejscu odwołać się jeszcze do rozważań związanych z granicą końca wykładni. Granica wykładni bywa wiązana z sytuacją, gdy na gruncie reguł językowych uzyskano językową jednoznaczność interpretowanego zwrotu 65. Do takiej sytuacji może dojść na przykład w wypadku umieszczenia w tekście definicji legalnej, gdy organ interpretujący dany zwrot jest związany przez decyzję interpretacyjną odpowiedniego organu wyższej instancji lub też w języku prawniczym panuje jednolite pojmowanie interpretowanego zwrotu itp. 66 60 M. Zirk-Sadowski, Epistemologia prawa..., s. 75. 61 M. Zieliński, Aspekty zasady clara non sunt interpretanda (w:) Szkice z teorii prawa i szczegółowych nauk prawnych, red. S. Wronkowska, M. Zieliński, Poznań 1990, s. 175. 62 Por. A. Marmor, Positive Law..., s. 76. 63 L.Wittgenstein, Dociekania..., 201; D. Patterson, Interpretation..., s. 690 691. 64 M. Zieliński, Wykładnia prawa..., s. 257. 65 A. Choduń, M. Zieliński, Aspekty..., s. 88. Pojęcie językowej jednoznaczności poddawane jest w literaturze krytyce. Por. np. T. Spyra, Granice wykładni prawa. Znaczenie językowe tekstu prawnego jako granica wykładni, Kraków 2006, s. 173 i n. 66 A. Choduń, M. Zieliński, Aspekty..., s. 89 90. 24
3. Rozumienie a interpretacja Wszystkie wymienione sytuacje to tzw. łatwe przypadki stosowania prawa 67. Jak zauważa A. Marmor występowanie łatwych przypadków nie wynika z faktu, iż intencja prawodawcy jest jasna i decydująca, ale dlatego, że pewne reguły mogą być prosto rozumiane a następnie stosowane bez pośrednictwa interpretacji 68. Gdyby autor powyższego twierdzenia spróbował odpowiedzieć na pytanie: dlaczego w pewnych sytuacjach wystarcza proste rozumienie reguły?, to z pewnością by zauważył, że pierwsza część jego wypowiedzi jest fałszywa. Jak będzie to wynikało z dalszych rozważań, o łatwych przypadkach można sensownie mówić tylko w sytuacji braku jakichkolwiek wątpliwości co do intencji prawodawcy. W łatwym przypadku sąd nie poddaje stosowanej reguły (...) wykładni. Lex clara est i wobec braku wątpliwości regułę stosuje się w jej bezpośrednim rozumieniu. (...) w łatwym przypadku stosowania prawa nie ma decyzji interpretacyjnej 69. Krytycy tego stanowiska podnoszą, iż nie wiadomo czyje wątpliwości miałyby wyznaczać sytuację interpretacyjną 70. Trafnie zwraca się uwagę, że podmioty nieobeznane z prawem mogą mieć szereg wątpliwości tam, gdzie nie będzie miał ich prawnik 71. Inny autor dodaje: przepis uprzednio uznany za wątpliwy, w następstwie wypracowania w orzecznictwie i doktrynie jednolitego sposobu jego rozumienia staje się jasny (...) mimo, iż dla kogoś kto nie zna tych faktów pozostaje on nadal wątpliwy 72. Należy jednak zauważyć, że podmioty nieobeznane z prawem nie są uczestnikami dyskursu interpretacyjnego. Jego uczestnikami nie są również podmioty niemające wiedzy na temat jednolitego stanowiska orzecznictwa i doktryny. Dyskurs jest zastrzeżony dla podmiotów legitymujących się odpowiednimi kompetencjami (np. w postępowaniu przed Sądem Najwyższym rozstrzygają to jednoznacznie przepisy prawa). Dlatego nie rozumiem 67 Por. na ten temat A. Marmor, Interpretation..., s. 125 154. 68 Ibidem, s. 158. 69 J. Wróblewski, Łatwe i trudne przypadki orzecznictwa Sądu Najwyższego, St. Pr.-Ek. 1989, nr 42, s. 25. 70 Por. M. Zieliński, Wykładnia prawa..., s. 54; E. Smoktunowicz, Clara non sunt interpretanda w prawie administracyjnym (w:) Księga pamiątkowa profesora Eugeniusza Ochendowskiego, Toruń 1999, s. 303. 71 Z. Radwański, M. Zieliński, Stosowanie i wykładnia prawa cywilnego (w:) System prawa prywatnego, t. 1, Prawo cywilne część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2007, s. 450. 72 L. Morawski, Wykładnia w orzecznictwie sądów. Komentarz, Toruń 2002, s. 64. 25
Rozdział I. Intencja prawodawcy stwierdzeń, iż zasada clara dotknięta jest istotną wadą moralną, ma zdecydowanie amoralne konsekwencje, nie dopuszczając do obrony słabszego 73. W moim przekonaniu jest odwrotnie. Zasada ta oparta na rozumieniu prima facie (które nie powinno być utożsamiane z wykładnią językową) może być podstawą ochrony zaufania 74. Stanowi też tamę dla nadmiernych roszczeń władzy sądowniczej do swobodnego dysponowania znaczeniem tekstu prawnego 75. Jak zauważył jeden z sądów Nie można wymagać od podatnika, by sens normy prawnej odczytywał w drodze skomplikowanych zabiegów interpretacyjnych, stosując przy tym wykładnię systemową, historyczną i celowościową (...) Obywatele mają bowiem prawo działać w zaufaniu do tego, co zostało zapisane w treści normy prawnej, a nie do tego, co ewentualnie mogło być przez ustawodawcę zamierzone 76. Dlatego zgadzam się z twierdzeniem, iż argumenty postulujące odrzucenie zasady clara nie wydają się przekonujące 77. Z drugiej strony jako mocno przesadzone należy traktować stwierdzenia jakoby zasada omnia mogła prowadzić do naruszenia konstytucyjnej zasady demokratycznego państwa prawnego czy też, że zwiększa ograniczenie w dostępie do prawa 78. W literaturze stawiane jest pytanie: po czym poznajemy, że przepis jest jasny, a następnie komu jest jasny sądowi, czy także jego adresatom? 79. Odpowiedź jest prosta. Jasność to cecha, którą przypisujemy pewnym zwrotom, ze względu na ich status w dyskursie. Zwrot jest jasny, jeśli jest jednolicie rozumiany. Wątpliwości w dyskursie powstają wtedy, gdy za więcej niż jednym rozumieniem przemawiają rozsądne argumenty 80. Jak zauważa jeden z autorów, kiedy stoimy na czerwonym świetle wiedza co ono oznacza jest konieczna, ale stosowna reguła 73 Por. Z. Radwański, M. Zieliński, Stosowanie..., s. 451; A. Choduń, M. Zieliński, Aspekty..., s. 87. 74 T. Spyra, Granice..., s. 207. 75 M. Zirk-Sadowski, Epistemologia prawa..., s. 72. 76 Por. uchwała składu 7 sędziów NSA w Warszawie z dnia 13 lipca 2009 r., I FPS 3/09, ONSAiWSA 2009, nr 6, poz. 101. 77 K. Płeszka, Wykładnia..., s. 235. 78 Ibidem, s. 234 235. Por. również K. Osajda, Domniemanie języka potocznego (w:) Teoria i praktyka wykładni prawa. Materiały konferencji naukowej Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego odbytej w dniu 27 lutego 2004 roku, red. P. Winczorek, Warszawa 2005, s. 137. 79 E. Smoktunowicz, Clara..., s. 303. J.F. Manning, M.C. Stephenson, Legislation and Regulation, 2010, s. 111 112, 232 233. 80 R. Dworkin, Imperium prawa..., s. 354. 26
3. Rozumienie a interpretacja prawna nie stawia przed nami interpretacyjnego zadania poszukiwania racji na rzecz różnych rozumień 81. Jeśli nie mamy argumentów (lub są to argumenty pozorne) na rzecz różnych rozumień, to sytuacja interpretacyjna nie powstaje 82. Natomiast nie ma żadnego znaczenia kto z uczestników dyskursu interpretacyjnego te argumenty podnosi. Nie ulega wątpliwości, że jasność dotyczy intencji prawodawcy. Jak stwierdził jeden z sądów: Z wyraźnej zatem woli ustawodawcy podatkowego (clara non sunt interpretanda) (...) 83. Chcę w tym miejscu zwrócić uwagę na pewien problem, który jest przedmiotem wielu kontrowersji 84. Zgadzam się z A. Kozakiem, że: ogromna większość tego, co dziś traktujemy jako przypadki łatwe, kiedyś było przypadkiem mniej lub bardziej trudnym 85. Wynika to z przyjęcia w danej wspólnocie interpretacyjnej jednych rozumień i odrzucenia innych. Może to być konsekwencją zmian w tekstach prawnych (i to niekoniecznie tych interpretowanych), wynikiem działalności sądów, argumentów zawartych w literaturze. Jerzy Wróblewski odróżnia sytuacje izomorfii od sytuacji wykładni 86, natomiast M. Zieliński przypadki decyzyjne od przypadków interpretacyjnych 87. W obu rozróżnieniach nie chodzi jednak o podział pewnej klasy przypadków na dwa rodzaje. Przekazywana myśl jest inna. Obaj autorzy zgodnie twierdzą, że z sytuacją izomorfii/przypadkiem decyzyjnym mamy do czynienia wtedy, gdy nie ma wątpliwości, że rozpatrywany stan faktyczny (...) mieści się w zakresie wyznaczonym przez przepis albo się w nim nie mieści 88. 81 T.A.O. Endicott, Legal Interpretation (w:) The Routledge Companion to Philosophy of Law, red. A. Marmor, New York London 2012, s. 109. 82 Ibidem, s. 121. When a legal text is clear, there are no doubts as to the meaning it incorporates hence there is no room for interpretation ; zob. R. Guastini, Interpretive Statements, s. 283. 83 Wyrok WSA w Poznaniu z dnia 6 grudnia 2007 r., I SA/Po 1052/07, LEX nr 468835. 84 J.J. Brudney, Confirmatory Legislative History, Brooklyn Law Review 2011, vol. 76, s. 901 i n. 85 A. Kozak, Granice prawniczej władzy dyskrecjonalnej, Wrocław 2002, s. 147. 86 J. Wróblewski, Rozumienie prawa..., s. 58. 87 M. Zieliński, Wykładnia prawa..., s. 257. 88 Ibidem, s. 53. 27
Rozdział I. Intencja prawodawcy Pojawia się tu ciekawy problem pierwszego razu. Zasada omnia sunt interpretanda zgodnie z intencją jej autora powinna być rozumiana: za pierwszym razem dokonaj interpretacji. Inne rozumienie prowadziłoby do absurdalnych rezultatów: za każdym razem interpretator powinien dokonywać skomplikowanych czynności interpretacyjnych niezmienionego przepisu. Podkreśla to wyraźnie M. Zieliński: ktoś, kto dokonał procesu interpretacji i odtworzył normę o określonym sensie, nie musi za każdym razem (...) dokonywać kolejny raz wykładni wysławiającego ją przepisu. Rozumie ją i wtedy, tyle że postinterpretacyjnie (o co właśnie w takich przypadkach chodzi) a nie bezpośrednio intuicyjnie czy prima facie 89. Jednoznaczna norma, będąca efektem złożonych zabiegów interpretacyjnych, nie jest jednak własnością konkretnego interpretatora. Staje się ona elementem dyskursu interpretacyjnego (pojawia się w innych orzeczeniach, publikacjach, jest nauczana na studiach) i z biegiem czasu dla innych interpretatorów staje się ona bezpośrednim rozumieniem czy lepiej rozumieniem prima facie. Mamy tu do czynienia z podobnym mechanizmem jak z przekształcaniem się prawa pozytywnego w prawo intuicyjne w koncepcji L. Petrażyckiego 90. W literaturze wyróżnia się opisowe i normatywne rozumienie zasady clara non sunt interpretanda, w tym siedem możliwych rozumień opisowego ujęcia tej zasady 91. Dla dalszych rozważań wystarcza pojmowanie tej zasady jako opisu zachowań regularnie powtarzających się w jakiejś grupie podmiotów. Zwrócę uwagę tylko na dwie kwestie. Po pierwsze, intuicyjnie stwierdzam, że z ogromnej liczby decyzji stosowania prawa tylko niewielka liczba dociera do sądów, czyli wzbudza wątpliwości interpretacyjne (pomijam spory co do faktów). Dlatego nie wydają mi się trafne podnoszone w literaturze argumenty, iż skoro tylko w niewielkiej liczbie orzeczeń sądy odwołują się do paremii clara, to wyeliminowanie jej z naszej kultury prawnej jest przesądzone 92. Jak zauważa T. Gizbert-Studnicki paremia clara non sunt interpretanda jest niekwestionowanym składnikiem kultury prawnej, na gruncie 89 Ibidem, s. 229. 90 Por. na ten temat J. Nowacki, O stosunku prawa intuicyjnego do prawa pozytywnego w teorii Leona Petrażyckiego (w:) J. Nowacki, Studia z teorii prawa, Kraków 2003. 91 M. Zieliński, Aspekty zasady..., s. 176. 92 Por. A. Choduń, M. Zieliński, Aspekty..., s. 88. 28
3. Rozumienie a interpretacja której toczy się dyskurs związany z wykładnią operatywną 93. Potwierdza to w swoich rozważaniach K. Płeszka 94. Zgodnie z jedną z podstawowych tez dyskursu, argumentacja powinna być przedstawiana na żądanie. Nie wymagają uzasadnienia tezy, które nie wywołują sporów w dyskursie 95. A przecież najbardziej płodne heurystycznie jest ujmowanie interpretacji właśnie jako dyskursu 96. W moim przekonaniu paremia clara stanowi element przedinterpretacyjnej fazy rozumienia tekstu. Może być ona traktowana jaka stwierdzenie faktyczne, że nie powstała sytuacja wykładni 97. Dlaczego w takim razie zasada clara pojawia się w ogóle w orzecznictwie sądowym? 98 Żeby odpowiedzieć na to pytanie przyjrzyjmy się bliżej kontekstowi jej użycia. W jednym z orzeczeń sąd stwierdził: Treść powyższych norm prawnych nie budzi żadnych wątpliwości i jest na tyle jasna, że do ich właściwego odczytania nie ma potrzeby uciekania się do innych reguł wykładni, poza językową, w myśl zasady clara non sunt interpretanda. Problem zatem sprowadza się raczej nie do wykładni tych przepisów, co raczej do znajomości obowiązującego prawa przez sąd orzekający 99. W rozpatrywanej sytuacji nie powstał problem interpretacyjny. Błędne rozstrzygnięcie było efektem niewiedzy (niezrozumienia) przepisów. W innym orzeczeniu sąd zauważył: Nie powstała zatem wątpliwość interpretacyjna w myśl zasady, że jasny tekst nie wymaga interpretacji (clara non sunt interpretanda). Przyjęta w polskim orzecznictwie sądowym koncepcja wykładni prawa, która w prawie wspólnotowym znajduje odpowiednik w doktrynie acte clair, wymaga, aby wykładnia prawa była dokonywana tylko w sytuacji wątpliwości interpretacyjnej, czyli 93 T. Gizbert-Studnicki, Rozkład ciężaru argumentacji w dyskursie interpretacyjnym (w:) Studia z filozofii prawa, red. J. Stelmach, t. 2, Kraków 2003, s. 74. 94 K. Płeszka, Wykładnia..., s. 187 235. 95 Por. np. T. Gizbert-Studnicki, Rozkład ciężaru..., s. 71; J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawników, Kraków 2003, s. 37. 96 Por. T. Gizbert-Studnicki, Rozkład ciężaru..., s. 67. 97 M. Zieliński, Aspekty zasady..., s. 176. 98 W Systemie Informacji Prawnej LEX jest ponad 500 orzeczeń, w których pojawia się paremia clara. Na użycie paremii clara w różnych kontekstach zwraca uwagę E. Łętowska, Kilka uwag o praktyce wykładni prawa, KPP 2002, z. 1, s. 54 55. 99 Por. wyrok SN z dnia 6 października 2009 r., II KK 76/09, LEX nr 532382. 29
Rozdział I. Intencja prawodawcy niejasnego tekstu prawnego 100. Problem dotyczył rozumienia zwrotu od 3,5 tony. Sąd nie miał najmniejszych wątpliwości, że zwrot jest jasny i próba rozumienia go jako powyżej 3,5 tony nie została poparta żadnymi rozsądnymi argumentami. Nie ulega wątpliwości, iż w orzeczeniach sądowych zasada clara występuje jako interpretacyjna dyrektywa preferencji. Szczególnie widoczne jest to w kolejnym orzeczeniu: Przedstawiony w skardze kasacyjnej problem (...) nie wymaga wykładni albowiem treść tego przepisu jest jednoznaczna i nie pozwala na inną jego wykładnię niż ta, która wynika z jego brzmienia. Jeżeli przepis jest sformułowany jednoznacznie, to każda próba innego jego odczytania wkracza nieuchronnie w rejony prawotwórstwa (...) 101. Oczywiście powstaje problem co to znaczy, że przepis został sformułowany jednoznacznie 102. Rozpatrzmy rozważany w literaturze przykład. Hipotetyczny przepis brzmi: Matka w razie choroby dziecka może uzyskać zwolnienie od świadczenia pracy w celu opieki nad dzieckiem. W literaturze wyrażono pogląd, iż występujące w tym przepisie słowo matka : w użytym kontekście jest jednoznaczne i w związku z tym wedle zasady clara non sunt interpretanda należałoby na tym zakończyć interpretację 103. Z twierdzeniem tym nie można się absolutnie zgodzić. Po pierwsze, nie można zakończyć interpretacji, jeśli się jej nie rozpoczęło. Nie jest jasne, na podstawie jakich to działań interpretacyjnych słowu matka przypisano cechę jednoznaczności. Po drugie, nawet w języku ogólnym słowo matka nie jest jednoznaczne, o czym poucza lektura słowników języka polskiego. Jednoznaczność w języku ogólnym nie przykłada się w prosty sposób na jednoznaczność w języku prawnym. Pojęcia jednoznaczne w jednym z tych języków mogą mieć inny status w drugim. W dalszej części wywodu cytowany autor dodaje: reguły językowe w tym przypadku burzą założenia o racjonalnym prawodawcy 100 Wyrok NSA w Warszawie z dnia 20 lipca 2004 r., FSK 154/04, ONSAiWSA 2004, nr 2, poz. 35. 101 Por. wyrok NSA w Warszawie z dnia 5 marca 2009 r., II OSK 305/08, LEX nr 529960. 102 W literaturze podnoszony jest również problem jednoznaczności norm jako wyrażeń językowych będących efektem procesu wykładni. Zob. na ten temat S. Czepita, Derywacyjna koncepcja wykładni a zagadnienie otwartej tekstowości pojęć prawnych (w:) W poszukiwaniu dobra wspólnego. Księga Jubileuszowa Profesora Macieja Zielińskiego red. A. Choduń, S. Czepita, Szczecin 2010, s. 255. 103 M. Zieliński, Wykładnia prawa..., s. 239. 30
3. Rozumienie a interpretacja i w związku z tym muszą ustąpić przed interpretacją funkcjonalną 104. Twierdzenie to oparte jest na założeniu dotyczącym możliwości ustalania pewnych znaczeń językowych w oderwaniu od intencji przypisywanej prawodawcy. Jak trafnie zauważył jeden z sądów: wykładnia językowa nie może się sprowadzać do szukania sensu poszczególnych wyrazów mieć charakter filologiczny, lecz powinna szukać rzeczywistego sensu poszczególnych zdań (...) co wymaga jej połączenia [podkr. Z.T.] z analizą celu regulacji prawnej. Prawodawca określa bowiem przez słowa to, co zamierza osiągnąć 105. Stanowisko to ma bardzo mocną podbudowę teoretyczną. Jak trafnie zauważył jeden z autorów: każde odczytanie, które jest naturalnym i oczywistym w świetle pewnego założonego celu (a nie jest możliwe nie założyć żadnego), jest odczytaniem dosłownym; ale żadne odczytanie nie jest dosłowne w tym sensie, że jest osiągalne w oderwaniu od jakiegokolwiek celu 106. Tekst prawny to przecież efekt celowej, intencjonalnej działalności prawodawcy. Każde przypisanie znaczenia wyrażeniom tekstu prawnego jest dokonywane z perspektywy tego, co prawodawca chciał powiedzieć. Jak to trafnie ujął S. Fish w tytule jednego ze swoich artykułów: There is No Textual Position 107. Jeżeli przy ustalaniu znaczeń pomijamy intencję prawodawcy, to w gruncie rzeczy nie wiadomo jakiemu tekstowi przypisujemy znaczenia. Z całą pewnością nie jest to tekst wyrażony w języku prawnym. Jednoznaczność w języku prawnym może być zasadnie rozumiana tylko w jeden sposób jako brak wątpliwości co do intencji prawodawcy. Wtedy odwołanie się do zasady clara jest w pełni uzasadnione. Często sądy zamiast odwoływania się do zasady clara używają argumentu z jasności przepisów: Treść przepisu jest jasna i klarowna i sprzeczność z jego brzmieniem «decyzja ostateczna (...)» widoczna jest przez proste porównanie 108 ; W ocenie Sądu treść tego przepisu 104 Ibidem, s. 240. 105 Uchwała składu 7 sędziów NSA w Warszawie z dnia 20 marca 2000 r., FPS 14/99, ONSA 2000, nr 3, poz. 92. 106 S. Fish, Zwykłe okoliczności, język dosłowny, bezpośrednie akty mowy, to, co normalne, potoczne, oczywiste, zrozumiałe samo przez się i inne szczególne przypadki (w:) S. Fish, Interpretacja, retoryka, polityka. Eseje wybrane, Kraków 2002, s. 43. 107 S. Fish, There is No Textual Position..., s. 629 i n. 108 Wyrok WSA w Białymstoku z dnia 18 grudnia 2007 r., II SA/Bk 699/07, LEX nr 366815. 31