WOJEWÓDZKA STRATEGIA INTEGRACJI I POLITYKI SPOłECZNEJ NA LATA

WOJEWÓDZKA STRATEGIA INTEGRACJI I POLITYKI SPOłECZNEJ NA LATA 2007 2009 Opole, październik 2006

Spis treści I. Wstęp. Podstawy prawne 5 II. Diagnoza 7 1. Podstawowe dane demograficzne 7 2. Poziom wydatków na pomoc społeczną w gminach województwa opolskiego w 2004 r. 10 3. Główne elementy infrastruktury 11 3.1. Pomoc społeczna, rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych, 11 opieka nad dzieckiem i rodziną 3.2. Zakłady Lecznictwa odwykowego ( alkoholowego) w województwie opolskim 11 3.3. Lecznictwo i rehabilitacja narkomanii 12 4. Elementy analizy SWOT 12 4.1. Wyrównywanie szans życiowych osób niepełnosprawnych 13 4.2. Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie 13 4.3. Przeciwdziałanie marginalizacji osób bezdomnych 14 4.4. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób bezrobotnych 15 4.5. Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych 15 4.6. Przeciwdziałanie narkomanii 16 5. Wybrane problemy społeczne oraz zdrowotne województwa opolskiego 17 5.1. Ubóstwo wykluczenie społeczne. Opis zagadnienia 17 5.1.1 Czynnik społeczno - ekonomiczny 18 5.1.2 Czynnik społeczno - demograficzny 23 5.1.3 Wskaźnik zagrożenia i występowania ubóstwa 25 5.1.4 Bezdomność 30 5.1.5 Podsumowanie 31 5.2 Diagnoza zjawiska niepełnosprawności. 32 5.2.1 Opis zagadnienia niepełnosprawności dane liczbowe 32 5.2.2 Analiza rynku pracy w odniesieniu do osób niepełnosprawnych 35 5.2.3 Wykształcenie osób niepełnosprawnych 37 5.2.4 Rynek pracy chronionej 38 5.2.5 Zakłady aktywności zawodowej 40 5.2.6 Analiza zjawiska wykluczenia społecznego w środowisku osób niepełnosprawnych 40 5.2.7 Podsumowanie 43 5.3 Problemy alkoholowe 43 5.3.1 Osoby uzależnione od alkoholu 43 5.3.2 Osoby nadużywające alkoholu pijące szkodliwie 45 5.3.3 Osoby dorosłe żyjące w najbliższym otoczeniu alkoholików 45 5.3.4 Dzieci wychowujące się w rodzinach z problemem alkoholowym 46 5.3.5 Młodzież grupy ryzyka pod względem używania alkoholu i innych środków psychoaktywnych 47 5.3.6 Młodzież - grupy ryzyka pod względem używania tytoniu 48 5.3.7 Bezrobocie jako czynnik zwiększający ryzyko szkodliwego picia napojów alkoholowych 49 5.3.8 Alkohol a przestępstwa komunikacyjne i wypadki drogowe 50 5.3.9 Alkohol a przestępczość pospolita 51 5.3.10 Alkohol a dysfunkcja rodziny i ubóstwo 51 5.4 Przemoc w rodzinie (przemoc domowa) 52 5.5 Narkomania. Sytuacja epidemiologiczna narkomanii w województwie opolskim dane z lecznictwa stacjonarnego 57 2

5.5.1 Przestępstwa przeciw ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii 59 5.5.2 Epidemiologia narkomanii wśród młodzieży 59 5.5.3 Podsumowanie 60 III Ekonomia społeczna - dobre praktyki w rozwiązywaniu problemów wykluczenia społecznego w zakresie ubóstwa i bezdomności 61 1. Doświadczenia w funkcjonowaniu pierwszego w regionie Centrum Integracji Społecznej przy 61 Urzędzie Miejskim w Byczynie 2. Prezentacja doświadczeń działalności Centrum Integracji Społecznej w Strzelcach Opolskich 63 3. Podsumowanie 65 IV. Programy i kierunki działań strategicznych 66 1. Wojewódzki program na rzecz zatrudnienia osób niepełnosprawnych, wyrównywaniu szans oraz przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu na lata 2007-2009 66 1.1. Wprowadzenie 66 1.2. Cele strategiczne programu 67 1.2.1 Cel strategiczny: kształtowanie świadomości społecznej wobec niepełnosprawności 67 1.2.2 Cel strategiczny: Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu 67 1.2.3 Cel strategiczny: Integracja i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych 68 1.3. Grupy docelowe 69 1.4. Finansowanie programu 70 1.5. Spodziewane efekty realizacji programu 70 1.6. Realizatorzy programu 70 1.7. Ewaluacja 70 2. Wojewódzki program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych dla województwa opolskiego na lata 2007 2009 71 2.1. Wprowadzenie 71 2.2. Cele strategiczne, priorytety i zadania 72 2.2.1 Cel 1 Redukowanie szkód występujących w związku z piciem napojów alkoholowych u dorosłych osób uzależnionych od alkoholu oraz nadużywających alkoholu 72 2.2.2 Cel 2 - Redukowanie szkód występujących u osób dorosłych oraz dzieci i młodzieży żyjących w najbliższym otoczeniu osób uzależnionych od alkoholu 73 2.2.3 Cel 3 - Redukowanie szkód występujących u osób doznających przemocy w rodzinie (domowej), w tym u osób doświadczających przemocy seksualnej 73 2.2.4 Cel 4 - Redukowanie szkód występujących u osób nieletnich w związku uzależnieniem od alkoholu, piciem napojów alkoholowych oraz używaniem innych środków psychoaktywnych 74 2.2.5 Cel 5 - Redukowanie szkód występujących u osób doświadczających wykluczenia społecznego lub zagrożonych wykluczeniem społecznym ze szczególnym uwzględnieniem osób długotrwale bezrobotnych 74 2.2.6 Priorytety specjalne 1. Wspieranie możliwości korzystania organizacji nie zaliczanych do sektora 75 finansów publicznych z funduszy europejskich oraz z innych źródeł finansowania 2. Realizacja badań z zakresu problematyki alkoholowej, narkotykowej, tytoniowej i przemocy w rodzinie oraz monitoring problemów dotyczących w/w problematyki 2.3. Komentarz 75 2.4. Finansowanie i organizacja realizacji wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 76 2.4.1 Finansowanie programu 76 2.4.2 Główni partnerzy województwa w realizacji wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 76 2.4.3 Organizacja i realizacja wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 76 2.4.4 Elementy ewaluacji wojewódzkiego programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych 3. Wojewódzki program przeciwdziałania narkomanii dla województwa opolskiego na lata 2007 2009 77 77 3

3.1. Wprowadzenie 77 3.2 Cel główny programu 77 3.3. Cele strategiczne programu 77 3.3.1 Profilaktyka narkomanii 77 3.3.2 Rehabilitacja, lecznictwo, społeczna reintegracja i ograniczanie szkód zdrowotnych 79 3.3.3 Badania i monitoring 80 3.4 Współpracujący partnerzy Samorządu Województwa w realizacji Wojewódzkiego 80 Programu Przeciwdziałania Narkomanii 3.5 Organizacja i finanse 81 4 Kierunek działania : Wsparcie grup szczególnego ryzyka 81 4.1 Uzasadnienie wyboru celu 81 4.2 Grupy docelowe 82 4.3 Realizatorzy 82 V. Podsumowanie 83 4

I. Wstęp. Podstawy prawne Podstawę do nowelizacji istniejących dokumentów i opracowania Wojewódzkiej Strategii Integracji i Polityki Społecznej na lata 2007 2009 stanowi zapis artykułu 21 punkt 1 ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, który mówi, iż zadaniem samorządu województwa jest opracowanie, aktualizowanie i realizacja strategii wojewódzkiej w zakresie polityki społecznej. Niezależnie od przedkładanego dokumentu, nadal w obszarze pomocy społecznej obowiązuje, uchwalona przez Sejmik Województwa Opolskiego w czerwcu 2002 roku, Strategia rozwoju pomocy społecznej na lata 2002-2015 nad którą obecnie trwają prace w celu jej uaktualnienia, a której częścią składową będzie Wojewódzka Strategia Integracji i Polityki Społecznej. Niniejszy dokument, poza diagnozą, obejmuje programy wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu oraz pomocy w realizacji zadań na rzecz zatrudniania osób niepełnosprawnych, program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz program przeciwdziałania narkomanii. Na podstawą prawną tworzenia Wojewódzkiej Strategii Integracji i Polityki Społecznej, poza ustawą o pomocy społecznej, składają się następujące ustawy: 1) z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie wojewódzkim ( Dz. U. 2001, nr 142, poz. 1590 ze zm.), 2) z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnieniu osób niepełnosprawnych ( Dz. U. 1997, nr 123, poz. 776 ze zm.), 3) z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. 2002, nr 147, poz. 1231 ze zm.), 4) z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. 2005, nr 179, poz. 1485), 5) z 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych ( Dz. U 1996 nr 10. poz. 55 ze zm.) 6) z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz. U. 2003, nr 122, poz. 1143 ze zm.), 7) z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz. U. 2003, nr 228, poz. 2255 ze zm.), 8) z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. 2003, nr 96, poz. 873 ze zm.), 9) z 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. 2005, nr 180, poz. 1493), 10) z 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych (Dz. U. 2006, nr 94, poz. 651). Na płaszczyźnie ogólnokrajowej i wojewódzkiej strategia pozostaje w zgodności z tezami: a. Krajowego Programu Reform na lata 2005 2008 na Rzecz Realizacji Strategii Lizbońskiej b. Strategii Polityki Społecznej na lata 2007 2013 c. Programu Zatrudnienie i Integracja Społeczna d. Założeń do Strategii Rozwoju Kraju 2007 2015 5

e. Karty Praw Osób Niepełnosprawnych z 1997r. f. Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2006 2010 g. Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006 2010 h. Projektu Krajowego Programu zwalczania AIDS i zapobiegania zakażeniom HIV na lata 2007-2011 i. Rządowego Programu Wychodzenia z Bezdomności j. Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego na lata k. 2000 2015 l. Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Opolskiego na lata 2007-2013 m. Wojewódzkiej Strategii Rozwoju Pomocy Społecznej na lata 2002 2015 Przywołane regulacje prawne tworzą warunki do realizacji programów opartych na konstytucyjnej zasadzie pomocniczości państwa przy wykorzystaniu zasobów tkwiących w społecznościach lokalnych i indywidualnej aktywności osób i środowisk zagrożonych wykluczeniem społecznym i innymi dysfunkcjami. W zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii zadania samorządu województwa realizowane były uprzednio w oparciu o ww. programy wojewódzkie. Program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych dla województwa opolskiego obejmował również zadania związane z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie. Program przeciwdziałania narkomanii dla województwa opolskiego obejmował także zagadnienia związane z problemami HIV i AIDS. Wojewódzka Strategia Integracji i Polityki Społecznej w aspekcie europejskiej polityki społecznej Europejska polityka społeczna została określona podczas Szczytu Lizbońskiego w 2000 r. Najistotniejszą kwestią z punktu widzenia zagadnień społecznych jest postulat spójności społecznej (kształtowanie nowego aktywnego państwa socjalnego). Kraje członkowskie UE uznały, że zwalczanie ubóstwa i wykluczenia społecznego będzie centralnym punktem w procesie modernizacji europejskiego modelu społecznego. Celem jest nie tylko samo zwalczanie wykluczenia społecznego i ubóstwa, ale przede wszystkim tworzenie solidarności w społeczeństwie, tak aby minimalizować zakres tych niekorzystnych zjawisk. Priorytety europejskiego modelu społecznego koncentrują się na realizacji dwóch głównych celów: pełnego zatrudnienia i spójności społecznej. Wojewódzka Strategia Integracji i Polityki Społecznej na lata 2007 2009 koresponduje z obszarami wsparcia uwzględnianymi przez fundusze strukturalne, w tym Europejski Fundusz Społeczny oraz Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego. Poprzez uwzględnianie reguł realizacji funduszy strukturalnych, do których należy m.in. zwalczanie nierówności społecznych oraz promowanie równości kobiet i mężczyzn, wpisuje się w Europejski Model Polityki Społecznej. 6

II. Diagnoza 1. Podstawowe dane demograficzne Według danych Urzędu Statystycznego, Opolszczyznę zamieszkuje 1 047 407 osób (stan na 31 XII 2005 r.). Stanowi to 2,8% ludności Polski. Ostatnie lata okazały się okresem utrwalania wielu niekorzystnych tendencji w strukturze demograficznej przejawiających się w spadku liczebności mieszkańców województwa, starzeniu się jego struktury i wzroście liczby osób niepełnosprawnych. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 112 osób na km² i jest mniejsza od średniej krajowej (122 osób na km²). Region zajmuje przedostatnie miejsce w kraju pod względem liczby ludności, w porównaniu z rokiem 2000 nastąpił największy w odniesieniu do pozostałych województw procentowy spadek liczby ludności o 1,8 %. W roku 2004 w stosunku do roku 2003 zmniejszeniu uległa liczba mieszkańców regionu o 4 136 osób. Wyjątkowo niekorzystnie kształtuje się prognoza ludności dla województwa opolskiego, przewiduje się, że w roku 2030 Opolszczyznę będzie zamieszkiwało zaledwie 866 508 osób, czyli o ponad 180 tys. osób mniej niż w roku 2005. Tabela 1. Prognoza ludności do roku 2030 Powiaty Rok 2005 2010 2015 2020 2025 2030 brzeski 92 516 90 757 89 477 88 049 86 168 83 830 głubczycki 50 539 49 364 48 161 47 060 45 972 44 636 kędzierzyńskokozielski 102 450 97 480 92 660 87 624 82 126 76 573 kluczborski 70 347 68 475 66 857 65 063 62 989 60 673 krapkowicki 68 082 63 870 60 137 56 559 53 001 49 637 namysłowski 44 045 43 521 43 083 42 640 41 991 41 036 nyski 146 330 143 576 140 758 137 541 134 000 129 530 oleski 68 507 66 662 64 767 62 811 60 882 58 606 opolski ziemski 135 091 131 146 127 045 123 206 118 813 113 922 opolski grodzki 128 268 124 161 118 892 112 530 105 321 97 503 prudnicki 60 199 57 793 55 494 53 335 51 158 48 780 strzelecki 81 033 76 702 72 777 69 105 65 467 61 782 województwo 1 047 407 1 013 507 980 108 945 523 907 888 866 508 Źródło: GUS. 7

Wykres 1. Prognoza ludności do roku 2030 1 000 000 900 000 800 000 700 000 600 000 500 000 400 000 300 000 200 000 100 000 0 Województwo brzeski głubczycki k-kozielski kluczborski krapkowicki namysłowski nyski oleski op.ziemski op.grodzki prudnicki strzelecki 2005 2030 W strukturze demograficznej mieszkańców podobnie jak w latach ubiegłych notuje się stałą dysproporcję między liczbą kobiet i mężczyzn - dominują kobiety stanowiące 51,5% populacji. Wskaźnik feminizacji mówiący o liczbie kobiet przypadających na 100 mężczyzn wyniósł 106. Mieszkańcy miast stanowili 52,3%. Od 1995 roku notuje się stały już spadek liczby ludności regionu implikowany zmniejszającym się przyrostem naturalnym oraz niekorzystnym wskaźnikiem migracji. Tabela 2. Urodzenia i zgony w latach 1002 2004 Lata Urodzenia żywe ogółem Zgony 2002 8 452 9 288 2003 8 147 9 449 2004 8 204 9 192 Źródło: GUS. Podstawowy wskaźnik decydujący o potencjale ludnościowym regionu, jakim jest dzietność kobiet jest jednym z najniższych w kraju i od lat ulega ciągłemu zmniejszeniu od 1,191 w 1999 r. do 0,893 w roku 2004 (średnia w kraju wyniosła 0,980). Niekorzystne tendencje demograficzne skutkują stale słabnącym tempem przyrostu naturalnego. Od roku 2001 w województwie opolskim występuje ujemny przyrost naturalny. Wskaźnik przyrostu naturalnego na 1 000 mieszkańców prezentuje poniższy wykres. 8

Wykres 2 Wskaźnik przyrostu naturalnego 1,5 1 0,5 0-0,5-1 1,1 0,7 0,2 0 1995 1998 1999 2000-0,2 2001 2002-0,8 2003-1 2004-0,9-1,5 Źródło: GUS. Niezależnie od zastosowanej metody szacowania progu demograficznej starości należy uznać, że region nasz zamieszkuje społeczność ludzi starych. Tabela 3 Ludność w wieku nieprodukcyjnym w stosunku do ludności ogółem Ludność w wieku Przedprodukcyjnym Produkcyjnym Poprodukcyjnym Nieprodukcyjnym na Ogółem 100 osób w wieku produkcyjnym 1 051 531 213 460 674 031 164 038 56 Źródło: GUS. Wskaźnik demograficznej młodości", liczony jako stosunek ludności w wieku przedprodukcyjnym do ludności w wieku aktywności zawodowej, ukształtował się w roku 2004 na poziomie 31,6% (w 2002 r. wynosił on 35,8%, w 1999 r. 39,5% a w 1994 r. - 44,7%). Tylko na przestrzeni 24 miesięcy od 31 XII 2002 do 31 XII 2004 r. wskaźnik demograficznej młodości obniżył się w regionie o 3,7%. Jest to niepokojące zjawisko, które przy uwzględnieniu wzrostu liczby ludności w wieku produkcyjnym, jak również wzroście wskaźnika demograficznej starości z 23,3% w 2000 r. do 24,3% w 2004 r., świadczy o postępującym procesie starzenia się populacji województwa. Wydłuża się przeciętne trwanie życia ludności województwa opolskiego zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Niepokoją jednak duże różnice pomiędzy trwaniem życia obu grup, które wynoszą ok. 8 lat. W najlepiej rozwiniętych krajach świata wynoszą one 3-5 lat. 9

Tabela 4 Przeciętne dalsze trwanie życia ludności województwa opolskiego w latach 2002 2004 Lata Kobiety Mężczyźni 2002 79,12 71,20 2003 78,99 71,26 2004 79,67 71,85 Źródło: GUS Proces starzenie się ludności regionu wpływa na zmianę struktury ludności według wieku oraz na bardzo znaczące obciążenie ludności produkcyjnej ludnością nieprodukcyjną. W regionie występuje ujemne saldo migracji. W 2004 r. Opolszczyznę opuściły 14 723 osoby, z czego 3 829 wyjechały za granicę, natomiast napłynęło 11 326 osób, z czego 853 z zagranicy. Saldo migracji krajowych i zagranicznych wyłącznie na pobyt stały (liczone na 1 000 mieszkańców regionu) przedstawia wykres 3. Wykres 3 Saldo migracji w latach 1999 2004 0-0,5-1 -1,5-2 -2,5-3 -3,5-4 -4,5-5 1999 2000 2001 2002 2003 2004-2 -3,4-3,5-3,23-4,3-4 Źródło: GUS. 2. Poziom wydatków na pomoc społeczną w gminach województwa opolskiego w 2004 1 Z danych statystycznych odnośnie gminnych wydatków budżetowych w sferze finansów publicznych wynika, iż w 2004r. wydatki poniesione na opiekę społeczną uplasowały się na siódmym miejscu i wyniosły 0,3% w skali całego budżetu. 1 Źródło: Rocznik Statystyczny Województwa Opolskiego za 2004r. 10

Większe nakłady poniesiono na oświatę i wychowanie, administrację publiczna, gospodarkę komunalną i ochronę środowiska, kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego, gospodarkę mieszkaniową jak również ochronę zdrowia. 3. Główne elementy infrastruktury 2 3.1. Pomoc społeczna, rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych, opieka na dzieckiem i rodziną: 71 gminnych ośrodków pomocy społecznej 12 powiatowych centrów pomocy rodzinie 16 domów dziecka, w tym 1 rodzinny dom dziecka 2 pogotowia opiekuńcze 1 ośrodek adopcyjno opiekuńczy 1 jednostka specjalistycznego poradnictwa 1 223 rodzin zastępczych 5 ośrodków interwencji kryzysowej 2 młodzieżowe ośrodki wychowawcze 148 świetlic socjoterapeutycznych, profilaktycznych bądź środowiskowych 30 domów pomocy społecznej 9 środowiskowych domów samopomocy 9 domów dziennego pobytu 18 placówek dla osób bezdomnych 180 organizacji pozarządowych działających w zakresie pomocy społecznej 15 warsztatów terapii zajęciowej 27 zakładów pracy chronionej 2 zakłady aktywności zawodowej 3.2. Zakłady lecznictwa odwykowego (alkoholowego) w województwie opolskim, których dotyczą umowy z Opolskim Oddziałem Wojewódzkim Narodowego Funduszu Zdrowia obejmujące 2006 r. 3 1 ambulatoryjny ośrodek terapii uzależnienia i współuzależnienia (funkcjonujący w ramach większej jednostki) 16 poradni dla osób z problemami alkoholowymi oraz przychodni terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia publiczne i niepubliczne, samodzielne oraz funkcjonujące w ramach większych jednostek 1 stacjonarny ośrodek terapii uzależnienia od alkoholu (funkcjonujący w ramach większej jednostki) posiadający w swojej strukturze m.in. oddział leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych 1 stacjonarny samodzielny ośrodek leczenia odwykowego - posiadający w swojej strukturze m.in. oddział leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych Jednostkami lecznictwa odwykowego dla, których organem prowadzącym jest samorząd województwa są : Ośrodek Leczenia Odwykowego w Woskowicach Małych posiadający w swojej strukturze m.in. Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnienia i 2 Wg stanu na koniec 2005 r. 3 Zestawienie oparte na danych z Opolskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia. 11

Współuzależnienia w Opolu Ośrodek Terapii Uzależnienia od Alkoholu w Samodzielnym Wojewódzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Branicach 3.3 Lecznictwo i rehabilitacja narkomanii w województwie opolskim Placówki stacjonarne: NZOZ Zbicko Stowarzyszenie MONAR NZOZ Zbicko Stowarzyszenie MONAR filia w Graczach Placówki ambulatoryjne: NZOZ Poradnia Profilaktyki i Terapii Uzależnień MONAR w Opolu Zakład Opieki Zdrowotnej MSWiA w Opolu Specjalistyczny Zakład Opieki Zdrowotnej BETA w Brzegu Punkty konsultacyjne prowadzone przez samorządy gminne, powiatowe i organizacje pozarządowe Oddziały detoksykacyjne: Oddział Psychiatrii Dzieci i Młodzieży (w strukturze Wojewódzkiego Specjalistycznego Zespołu Neuropsychiatrycznego w Opolu) Oddział Detoksykacyjny w Oddziale Psychiatrii C (w strukturze Wojewódzkiego Specjalistycznego Zespołu Neuropsychiatrycznego w Opolu) Oddział Detoksykacyjny w Samodzielnym Wojewódzkim Szpitalu dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Branicach 4. Elementy analizy SWOT 4 Wyniki analizy mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń z zakresu integracji i polityki społecznej zostały zaprezentowane w 6 następujących polach tematycznych: 1. Wyrównywanie szans życiowych osób niepełnosprawnych 2. Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie 3. Przeciwdziałanie marginalizacji osób bezdomnych 4. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób bezrobotnych 5. Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych 6. Przeciwdziałanie narkomanii 4 Analiza SWOT w pkt. 1-5, na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w gminach i powiatach województwa opolskiego przez ROPS, natomiast pkt 6 na podstawie badań Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie autorstwa Janusza Sierosławskiego 12

4.1 Wyrównywanie szans życiowych osób niepełnosprawnych Mocne strony Funkcjonowanie organizacji pozarządowych działających na rzecz osób niepełnosprawnych Funkcjonowanie placówek instytucjonalnej pomocy niepełnosprawnym w zakresie rehabilitacji leczniczej, zawodowej i społecznej Wzrost wiedzy i umiejętności kadry pracującej z osobami niepełnosprawnymi Wzrost akceptacji społecznej dla potrzeb osób niepełnosprawnych Dostępność do pozyskiwania środków unijnych w zakresie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych oraz ich integracji społecznej i zawodowej Edukacja integracyjna Słabe strony Słaba koordynacja działalności instytucjonalnych placówek pomocy niepełnosprawnym Niski poziom wykształcenia osób niepełnosprawnych Niska aktywność znacznej liczby organizacji pozarządowych w sferze działalności na rzecz osób niepełnosprawnych Bariery architektoniczne i komunikacyjne Niedostateczne przestrzeganie prawa budowlanego w zakresie przepisów uwzględniających potrzeby osób niepełnosprawnych Mała ilość miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych Szanse Integracja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych Wzrost poziomu wykształcenia osób niepełnosprawnych Możliwość pozyskiwania środków z funduszy Unii Europejskiej Możliwość pozyskiwania i zwiększania aktywności wolontariuszy w organizacjach pozarządowych działających na rzecz środowisk osób niepełnosprawnych Zagrożenia Wykluczenie osób niepełnosprawnych z życia społecznego oraz z rynku pracy Brak środków własnych na realizację programów unijnych Niewykorzystanie w pełni środków przeznaczonych na pomoc osobom niepełnosprawnym Niska aktywność osób niepełnosprawnych i ich rodzin Brak współpracy pomiędzy administracją publiczną a organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych 4.2 Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie Mocne strony Stosowanie przez policję i inne instytucje procedury interwencji wobec przemocy w rodzinie Niebieskie Karty Szkolenia osób pracujących w instytucjach stykających się z przemocą w rodzinie Ustawowe uregulowanie przeciwdziałania przemocy w rodzinie Słabe strony Niewystarczająca liczba placówek interwencyjno opiekuńczych dla osób doświadczających przemocy w rodzinie Minimalna oferta pomocy psychologicznej i terapii adresowana do osób doświadczających przemocy oraz do sprawców przemocy Niechęć do ujawniania przemocy u osób 13

poszkodowanych, szczególnie w środowiskach wiejskich Deficyty w zakresie profilaktyki i edukacji społecznej w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie Niedoskonałe instrumentarium prawne w zakresie ochrony praw osób doznających przemocy Długotrwałe procedury w funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości Problemy z izolacją osób doznających przemocy od sprawców Szanse Tworzenie międzyinstytucjonalnych i interdyscyplinarnych zespołów zajmujących się konkretnymi przypadkami przemocy w rodzinie Podnoszenie kwalifikacji pracowników instytucji stykających się z przemocą w rodzinie Opracowywanie i realizacja gminnych programów przeciwdziałania przemocy w rodzinie Zagrożenia Obojętność społeczna wobec przemocy w rodzinie Zaburzenia funkcjonowania rodzin spowodowane m. in. rozpadem więzi, ubóstwem, przemocą i przejmowaniem negatywnych wzorców Marginalizacja osób i rodzin dotkniętych przemocą Brak skutecznej ochrony osób doznających przemocy deficyty w zakresie procedur Praktyczna bezkarność części sprawców przemocy w rodzinie 4.3 Przeciwdziałanie marginalizacji osób bezdomnych Mocne strony Instytucjonalne formy pomocy na rzecz osób bezdomnych Działalność organizacji pozarządowych Świadomość różnorodności zjawiska Regulacje prawne Słabe strony Niedostateczna infrastruktura stacjonarna Niska jakość form pomocy Brak kompleksowych rozwiązań i usług dla osób bezdomnych Ograniczone prawa obywatelskie osób bezdomnych Szanse Standaryzacja usług na rzecz bezdomnych zgodnie ze standardami obowiązującymi w Unii Europejskiej Rozwój systemu przeciwdziałania bezdomności Wzrost działań o charakterze osłonowym i aktywizującym Rozwój form zatrudnienia socjalnego Rozwój form ekonomii społecznej Zagrożenia Pogłębianie się marginalizacji osób bezdomnych Rozwój dysfunkcji wśród osób bezdomnych Utrwalanie się bezdomności jako stylu życia Niski poziom identyfikacji zjawiska 14

4.4 Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu osób bezrobotnych Mocne strony Słabe strony Wzrost znaczenia wykształcenia jako Wysoka stopa bezrobocia wartości Niski poziom wykształcenia i brak Sieć poradnictwa zawodowego w kwalifikacji osób długotrwale bezrobotnych urzędach pracy Niski poziom aktywności i zaradności osób Wprowadzenie regulacji prawnych długotrwale bezrobotnych ułatwiających organizacjom Zjawisko dziedziczenia bezrobocia pozarządowym współpracę z administracją publiczną w sferze działań na rzecz osób bezrobotnych Szanse Rozwój lokalnych i regionalnych działań skierowanych do osób długotrwale bezrobotnych Możliwości związane z uruchamianiem programów finansowanych z funduszy pomocowych UE Zwiększanie dostępności kształcenia ustawicznego, zwłaszcza na terenach wiejskich Rozwój sektora organizacji pozarządowych działających w sferze usług społecznych Zdobywanie nowych doświadczeń w kontaktach zagranicznych Wspieranie aktywności zawodowej i edukacyjnej poprzez system pomocy społecznej Rozwój zatrudnienia socjalnego Rozwój form ekonomii społecznej Zagrożenia Poszerzanie się zjawiska wykluczenia społecznego Zwiększanie się odsetka osób bezrobotnych zaliczanych do grupy ryzyka pod względem używania alkoholu Pauperyzacja społeczeństwa przyczyniająca się m.in. do: - napływu nowych klientów pomocy społecznej, - uzależnienia od świadczeń pomocy społecznej, - niedoboru środków finansowych na świadczenia z pomocy społecznej 4.5. Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych Mocne strony Słabe strony Regulacje prawne w zakresie profilaktyki Niewystarczające finansowanie świadczeń i rozwiązywania problemów alkoholowych zdrowotnych udzielanych przez jednostki Źródła finansowania profilaktyki lecznictwa odwykowego i rozwiązywania problemów alkoholowych Niewystarczająca oferta terapeutyczna pochodzące z opłat za wydawanie adresowana do dorosłych i nieletnich i korzystanie z zezwoleń na obrót członków rodzin osób uzależnionych napojami alkoholowymi Deficyty w zakresie kadry merytorycznej Współpraca samorządu województwa lecznictwa odwykowego z innymi samorządami oraz z instytucjami Znaczna liczba osób uzależnionych nie i organizacjami objętych leczeniem odwykowym Szanse Rozwój jakościowy i ilościowy oferty terapeutycznej lecznictwa odwykowego Podnoszenie kwalifikacji merytorycznych Zagrożenia Dysfunkcje rodzin osób uzależnionych Marginalizacja społeczna osób uzależnionych od alkoholu i ich rodzin 15

pracowników lecznictwa odwykowego Realizacja programów profilaktycznych i interwencyjnych przez jednostki podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej Realizacji programów profilaktycznych przez organizacje pozarządowe Rozwój inicjatyw związanych z funkcjonowaniem pozytywnych liderów młodzieżowych i wolontariatu 4.6 Przeciwdziałanie narkomanii Mocne strony Uregulowanie prawne i finansowe zadań z zakresu przeciwdziałania narkomanii (ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z dnia 29 lipca 2005); Powstanie gminnych programów przeciwdziałania narkomanii i możliwość finansowania zadań z opłat za koncesje alkoholowe; Współpraca Samorządu Województwa z samorządami gminnymi i powiatowymi; Współpraca ze służbami zespolonymi wojewody realizowana na podstawie odrębnych porozumień (m.in. z policją); Możliwość korzystania z funduszy unijnych; Wiedza z zakresu aktualnej epidemiologii narkomanii wśród młodzieży; System adekwatnych oddziaływań profilaktycznych (m.in. rozbudowana sieć profilaktyki rówieśniczej i działalność wolontariuszy). Zjawiska dysfunkcyjne w otoczeniu społecznym osób uzależnionych Obciążenia budżetu państwa i samorządów terytorialnych wynikające z likwidowania szkód zdrowotnych, materialnych i społecznych związanych ze spożywaniem napojów alkoholowych Dysfunkcje rodzin związane z zarobkowymi wyjazdami za granicę Słabe strony Niedostateczna infrastruktura w zakresie leczenia i rehabilitacji uzależnienia od narkotyków; Brak ośrodka terapeutycznego dla młodzieży poniżej 18 roku życia; Brak wyspecjalizowanych struktur w administracji samorządów gminnych i powiatowych odpowiedzialnych za przeciwdziałanie narkomanii; Niski poziom zaangażowania społecznego w zakresie profilaktyki i przeciwdziałania narkomanii; Brak wystarczających źródeł finansowania działań profilaktycznych i leczniczych. Szanse Rozwój infrastruktury w profilaktyce, lecznictwie i rehabilitacji; Rozwój sieci ambulatoryjnej opieki zdrowotnej w zakresie leczenia i rehabilitacji osób uzależnionych od narkotyków; Wdrażanie programów i działań ukierunkowanych na reintegrację społeczną osób uzależnionych; Zagrożenia Wzrost liczby osób uzależnionych; Obniżanie się granicy wieku inicjacji narkotykowych wśród młodzieży; Wzrost dostępności młodzieży do środków psychoaktywnych; Wzrost ilości zachowań ryzykownych wśród młodzieży związanych z używaniem narkotyków; Współwystępowanie różnych form 16

Zwiększenie poziomu wiedzy społeczeństwa na temat narkomanii i związanych z nią problemów. zachowań aspołecznych; Ogólne pogorszenie stanu zdrowia społeczeństwa. 5. Wybrane problemy społeczne oraz zdrowotne województwa opolskiego 5.1 Ubóstwo wykluczenie społeczne. Opis zagadnienia W ciągu ostatnich kilkunastu lat ubóstwo stało się w Polsce jedną z najpoważniejszych kwestii społecznych. Wraz z rozpoczęciem procesu przemian społeczno ustrojowych zjawisko ubóstwa weszło w nową, dotąd nieznaną, fazę rozwoju. Restrukturyzacja wszystkich gałęzi gospodarki narodowej wygenerowała jako efekt uboczny, ale wkalkulowany w koszty społeczne, lawinowo rosnące bezrobocie, które okazało się być niemal najistotniejszym czynnikiem sprawczym szybkiej degradacji ekonomicznej zarówno jednostki, jak i rodziny wpływając na rozrost biedy i rozszerzenia się sfery ubóstwa. Głębokie implikacje bezrobocia na kształtowanie się nowej struktury społecznej, a co za tym idzie nowej warstwy ubogich, znajduje potwierdzenie w fakcie, iż przeważająca większość świadczeniobiorców pomocy społecznej, to osoby będące w dezaktywacji zawodowej i zarejestrowane w powiatowych urzędach pracy. Jednocześnie problem bezrobocia związany nierozerwalnie z brakiem stałych dochodów, najbardziej dotyka gospodarstwa domowe składające się z rodzin wielodzietnych i niepełnych, jak również z rodzin żyjących z osobą niepełnosprawną bądź długotrwale chorą. Ubóstwo, podobnie, jak inne pojęcia z zakresu problematyki społecznych, nie posiada jednoznacznej definicji. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto definicję ubóstwa jako stan, w którym jednostce czy grupie społecznej brakuje środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb, uważanych w danej społeczności za niezbędne. Ubóstwo należy więc traktować jako pojęcie przede wszystkim relatywne, gdyż osobę czy też grupę możemy rozpatrywać jako ubogą w stosunku do innej osoby bądź grupy, żyjącej w tym samym lub innym środowisku, czasie lub przestrzeni geograficznej. I tak np. współczesny człowiek zaliczany do kategorii ubogich w Polsce uchodziłby za średnio zamożnego w Indiach, a za bogacza w wielu krajach tak zw. Czarnej Afryki czy Chinach. Mimo relatywizmu do zakresu terminu podstawowych potrzeb bez wątpienia należy zaliczyć: wyżywienie, ubranie, mieszkanie, zachowanie zdrowia, uzyskanie szeroko pojmowanego wykształcenia. W sytuacji gdyby przy określaniu zakresu definicji ubóstwa uwzględnić ponadto czynnik psychologicznego poczucia, że się jest ubogim w porównywaniu swojego położenia z położeniem innych ludzi, ubóstwo jako zjawisko przestałoby być mierzalne w sposób obiektywny. Jednakże jeśli kryterium ubóstwa ma być podstawą działań zaradczych, musi być ono mierzalne. Na potrzeby niniejszej pracy główne generatory ubóstwa, jak również wykluczenia społecznego czyli ekskluzji, podzielone zostały na dwie grupy czynników w celu określenia skali zjawiska za pomocą wskaźnika miary rozwoju. Są to następujące czynniki: 1) czynnik społeczno ekonomiczny 2) czynnik społeczno demograficzny 17

5.1.1 Czynnik społeczno - ekonomiczny warunkujący ubóstwo Zjawisko ubóstwa oddziaływujące na wykluczenie, które w różnym stopniu dotyka poszczególnych grup społeczeństwa jest zależne między innymi od wspomnianego już czynnika społeczno- ekonomicznego. W Polsce, podobnie jak ma to miejsce w krajach Unii Europejskiej, coraz silniejszym czynnikiem determinującym status ekonomiczny, w tym sytuację materialną jednostki i jej rodziny, jest zajmowane miejsce na rynku pracy. Ubóstwem są zagrożone przede wszystkim te osoby, które zostały wyparte z rynku pracy na skutek bezrobocia. Skala zagrożenia potęgowana jest w sytuacji kiedy na dezaktywacji zawodowej nakłada się problem: - dzieci i młodzieży ze środowisk zaniedbanych - dzieci wychowujących się poza rodziną - rodzin niepełnych, w tym kobiet samotnie wychowujących dzieci - ofiar patologii życia rodzinnego - niskich kwalifikacji - niepełnosprawności i chronicznych chorób. W ujęciu przestrzennym w najtrudniejszej sytuacji znajdują się te grupy społeczne, które żyją w województwach i powiatach o szczególnie trudnej sytuacji zatrudnieniowej. W przypadku Opolszczyzny dotyczy to m.in. powiatów zachodnich dotkniętych upadkiem monokulturowego przemysłu i państwowego rolnictwa. Sytuację tę w pełni odzwierciedla struktura świadczeniobiorców pomocy społecznej, której konfiguracja jest odzwierciedleniem sytuacji społeczno gospodarczej powstałej w początkach lat dziewięćdziesiątych XX wieku, która wykreowała nową strukturę klienteli ośrodków pomocy społecznej. Do końca lat osiemdziesiątych byli to przede wszystkim ludzie starzy, niepełnosprawni, rodziny wielodzietne, alkoholicy. Obecnie przeważają ludzie stosunkowo młodzi, cieszący się dobrym zdrowiem, ale w przeważającej mierze - z powodu bezrobocia nie dysponujący wystarczającymi środkami na poziomie minimum socjalnego czy egzystencji. Oni to właśni generują zjawisko określane mianem nowej biedy wynikającej z pauperyzacji w skutek nagłego i masowego bezrobocia. W okresie dwunastu miesięcy 2005r. na terenie woj. opolskiego 63,05% wszystkich świadczeniobiorców stanowiły osoby żyjące w rodzinach, którym przyznano pomoc z tytułu bezrobocia. W analogicznym okresie 1999r. odsetek ten wynosił 46,2%. 18

Tabela 5 Powody trudnej sytuacji życiowej świadczeniobiorców wg ops 5 1999 r.* 2005r. Powód trudnej sytuacji życiowej Liczba osób w rodzinie Liczba osób w rodzinie wzrost/spa dek dynamika Liczba osób w rodzinie ogółem, którym udzielono pomoc 145 788 109 378-36 410 75 Bezrobocie 67 310 68 963 1 653 102,5 Udział w % 46,2 63,05 X X *Okres ostatniej analizy Wykres 4 Powody przyznania wsparcia przez ops w 2005r. 70 000 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0 sieroctwo macierzyństwo bezrobocie niepełnosprawność, dł. chorob bezradność alkoholizm liczba rodzin liczba osób w rodzinie Na podstawie wyżej przedstawionych wstępnych porównań widać wyraźnie, iż na obszarze województwa opolskiego w 2005 roku, podobnie jak w minionych latach, istniała silna korelacja między ubóstwem a zjawiskiem bezrobocia. Jest to podstawowy czynnik odróżniający ubóstwo okresu transformacji od ubóstwa lat 5 Źródło: Sprawozdania MPiPS 19

osiemdziesiątych, kiedy rolę sprawczą przypisywano głównie tzn. czynnikowi wewnętrznemu tkwiącemu w indywidualnych cechach człowieka. Natomiast nowe ubóstwo, na które wpływają w sposób pośredni wskaźniki poziomu rozwoju ekonomicznego i przebiegi procesów społeczno ekonomicznych, jest zróżnicowane terytorialnie i zazwyczaj przybiera najbardziej niepokojące rozmiary wśród mieszkańców regionów najuboższych ekonomicznie, a co za tym idzie o najwyższej stopie bezrobocia. Tak więc pod względem uwarunkowań lokalnych, największe prawdopodobieństwo ubóstwa i wykluczenia społecznego występuje wśród mieszkańców regionów, powiatów o najwyższej liczbie bezrobotnych i najwyższym wskaźniku bezrobocia. Wykres 5 Powody trudnej sytuacji życiowej świadczeniobiorców ops w woj. opolskim pozostałe grupy w sparcia 37% w sparcie z tytułu bezrobocia Opolszczyzna 63% w skali kraju zalicza się do regionów o umiarkowanym Na koniec grudnia 2005 roku wskaźnik bezrobocia w skali województwa ukształtował się na poziomie 18,6%. Natomiast w obrębie województwa najwyższą stopę bezrobocia według stanu na koniec 2005r. odnotowano w powiatach: Namysłów 27,5% Nysa 29,9% Brzeg 27,5% Wśród powiatów o najniższym wskaźniku poniżej średniej wojewódzkiej znalazły się: Opole m. 9,0 % 20

K-Koźle 15,8% Olesno 11,6 % Krapkowice 13,4% Strzelce Op. 16,6% Opolski 17,0% Z kolei pozostałe powiaty charakteryzowały się umiarkowanym poziomem bezrobocia tj.: Prudnik 19,8% Kluczbork 21,2% Głubczyce 21,3 % Wg danych WUP w Opolu dotyczących liczby bezrobotnych ( stan na koniec grudnia 2005r.) 45,5 % rozważanej populacji stanowiły osoby zamieszkałe na terenach wiejskich, tj. 31 557 osób. W związku z powyższym prawdopodobieństwo wpadnięcia w sferę ubóstwa na wsi jest wciąż bardzo wysokie, mimo spadku udziału tej grupy w ogólnym bezrobociu o 6,5 % punktu procentowego w grudniu 2005r. w stosunku do analogicznego okresu poprzedniego roku. Jednak należy podkreślić, iż struktura spożycia żywności w gospodarstwach domowych powiązanych z rolnictwem pozwala ocenić sytuację ludności zamieszkałej na wsi jako mimo wszystko lepszą niż ludności miejskiej. Spożycie żywności, z naturalnych przyczyn, jest większe na wsi, a wydatki mieszkaniowe zdecydowanie niższe. Mapa 1 Stopa bezrobocia wg woj. na 2005r. 6 zachodnio pomorskie pomorskie warmińsko mazurskie kujawsko pomorskie podlas lubuskie wielkopolskie mazowieckie dolnośląskie łódzkie lubelskie opolskie śląskie świętokrzyski małopolskie podkarpackie wysoki umiarkowany niski 30,00-22,00 21,99-18,00 17,99-0,00 6 Źródło GUS 21

Mapa 2 Stopa bezrobocia w woj. opolskim wg powiatów stan na 2005r. 7 Namysłów Kluczbork Olesno Brzeg Opole Nysa Krapkowice Strzelce Op. Prudnik K - Koźle Głubczyce Legenda: Stopa bezrobocia wysoki umiarkowany niski 30,00-22,00 21,99-18,00 17,99-0,00 7 Źródło: Wojewódzki Urząd Pracy w Opolu 22

5.1.2 Czynnik społeczno demograficzny Kolejnym czynnikiem warunkującym ubóstwo jest czynnik społeczno demograficzny. Z badań statystycznych wynika, iż istnieje silna korelacja między żyjącymi w ubóstwie, bądź zagrożonymi nim, a takimi zmiennymi jak: proporcja osób zarobkujących w rodzinie a pozostających na utrzymaniu, struktura rodziny ( np.: rodziny wielodzietne i niepełne), niepełnosprawność lub długotrwała choroba. Jednakże korelacje te były zdecydowanie silniejsze w okresie PRL, kiedy występowało zjawisko stosunkowo wysokiej niwelacji różnic między warstwami społecznymi i zawodowymi. Natomiast linie ubóstwa, biorąc pod uwagę kryterium demograficzne, przebiegały niemalże w poprzek całej struktury społecznej. W okresie gospodarki rynkowej czynnik społeczno demograficzny pomimo tego, iż nadal odgrywa znaczącą rolę, wskazuje, że związki między cechami demograficznymi a sferą ubóstwa są już słabsze. Powodowane jest to wyodrębnieniem się w latach dziewięćdziesiątych XX w. znaczących różnic pomiędzy warstwami społecznymi i zawodowymi, a stopień zagrożenia ubóstwem jest coraz mocniej zdeterminowany właśnie miejscem jakie dana jednostka zajmuje w tych strukturach. Ze sprawozdań MPiPS- 03 ( za okres 12 miesięcy 2005r.) odzwierciedlających strukturę świadczeniobiorców pomocy społecznej, przy uwzględnieniu kryterium społeczno demograficznego wynika, iż najsilniej dotknięte i zagrożone ubóstwem są: 1) osoby żyjące w rodzinach wielodzietnych i niepełnych, 2) osoby niepełnosprawne lub żyjące w rodzinach z osobą niepełnosprawną, 3) osoby przewlekle chore lub żyjące w rodzinach z osobą przewlekle chorą. Skala problemu jest większa kiedy do ww. zmiennych dochodzą także zagadnienia: - dzieci i młodzieży ze środowisk zaniedbanych - dzieci wychowujących się poza rodziną - rodzin niepełnych, w tym kobiet samotnie wychowujących dzieci - kobiet pozostających poza rynkiem pracy - ofiar patologii życia rodzinnego - osób o niskich kwalifikacjach - osób bezdomnych - życie w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych W okresie 12 miesięcy 2005 roku 43,8% świadczeniobiorców stanowiły rodziny wielodzietne i niepełne, które zakwalifikowano do przyznania pomocy. W rodzinach tych żyło 43,8% wszystkich świadczeniobiorców, z czego 68,2 % stanowiły osoby żyjące w rodzinach wielodzietnych, a 31,8% w rodzinach niepełnych. Tak wysoki wskaźnik udziału w ogólnej strukturze świadczeniobiorców pomocy społecznej wynika ze wspomnianej już wcześniej zależności dotyczącej liczebności rodziny, a ściślej proporcji między osobami zarobkującymi a pozostającymi na utrzymaniu. Tę drugą grupę członków gospodarstwa domowego stanowią najczęściej dzieci małoletnie oraz te, które po uzyskaniu pełnoletniości kontynuują dalszą edukację w systemie dziennym i pozostają na utrzymaniu rodziców. To właśnie obecność i liczebność dzieci wpływa znacząco na materialny status rodziny. Ponadto niekorzystne implikacje przemian społeczno ustrojowych, przejawiające się w spadku poziomu życia, urynkowienia zasad użytkowania 23

mieszkań dotknęły wszystkie gospodarstwa domowe, ale w szczególności te rodziny, które już w poprzednim systemie ustrojowym miały trudności materialne. Do tej kategorii rodzin zaliczyć należy właśnie rodziny wielodzietne i niepełne, których żywiciele charakteryzują się przeważnie niskim wykształceniem, słabymi kwalifikacjami zawodowymi i niską mobilnością przestrzenną i zawodową. Wymienione cechy wydatnie utrudniają dostrojenie się do warunków wolnorynkowych i zwiększają prawdopodobieństwo utraty pracy lub uniemożliwiają jej podjęcie, a pracującym osłabiają szanse poprawy ich sytuacji płacowej. Ubóstwo rodzin wielodzietnych i niepełnych stanowi obecnie poważną kwestię społeczną z uwagi na fakt, iż przede wszystkim dotyczy dzieci, szczególnie w rodzinach wielodzietnych. To niekorzystne zjawisko, oprócz aspektu materialnego, implikuje zjawisko ekskluzji społecznej ( wyłączenia), doprowadzając do zepchnięcia, nierzadko całej rodziny, na margines życia społecznego. I tak urealnienie opłat za korzystanie z różnego typu placówek opiekuńczo wychowawczych typu żłobki, przedszkola czy zajęcia pozaszkolne, w wydatny sposób zawęziły dostępność dla dzieci z ubogich rodzin uniemożliwiając wieloaspektowe uczestnictwo we wszystkich formach życia społecznego. W wielu przypadkach ograniczenia edukacyjne skutkują utrudnieniami szans życiowych i zawodowych, co w konsekwencji doprowadza do zjawiska dziedziczenia niskiego statusu społecznego z pokolenia na pokolenie, bądź nawet degradacji w hierarchii społecznej. Tabela 6 Liczba rodzin objętych pomocą społeczną w 1999 i 2005 roku wg wartości dochodu na 1 członka rodziny Dochód na 1 członka rodziny W % rodziny ogółem W % rodziny wielodzietne W % rodziny niepełne ogółem a) 100,0 b) 100,0 a) 100,0 b) 100,0 a) 100,0 b) 100,0 Bez dochodu a) 14,8 b) 12,2 a) 3,4 b) 3,0 a) 6,9 b) 11,0 Do 100 zł. a) 15,0 b) 17,9 a) 20,6 b) 23,6 a) 18,5 b) 21,3 Od 101 200 zł. a) 23,7 b) 29,0 a) 31,5 b) 45,9 a) 29,6 b) 34,4 24

Od 201-300 zł. a) 20,3 b) 20,7 a) 27,0 b) 19,9 a) 25,4 b) 25,7 Ponad 300 zł. a) 26,2 b) 20,2 a) 17,5 b) 7,5 a) 19,6 b) 7,6 a) 1999r. b) 2005r. W szczególnie trudnej sytuacji są również niepełnosprawni lub osoby żyjące z osobą niepełnosprawną bądź długotrwale chorą. Wg danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2002r. liczbę niepełnosprawnych w województwie opolskim określa się na 106 753 osoby tj. 10,2% ludności regionu i ok. 2 % niepełnosprawnych w Polsce. Wartość ta, zdaniem demografów będzie wykazywała stałą dynamikę wzrostową jako wynik m.in. postępu cywilizacyjnego. Z kolei wg sprawozdań MP i PS 03 w ciągu 2005 roku 17,42% stanowiły rodziny, którym udzielono wsparcia z tytułu niepełnosprawności. 18,60% analogicznego wskaźnika uzyskały rodziny, które zakwalifikowano do udzielenia wsparcia z tytułu długotrwałej choroby. Nowa rzeczywistość analizowanego okresu, polegająca na gwałtownym rozprzestrzenianiu się zjawiska rejestrowanego bezrobocia, z perspektywy omawianej populacji na rynku pracy, w szczególny sposób dotknęła osoby niepełnosprawne, przyczyniając się tym samym do wzrostu ryzyka wpadnięcia w zakres ubóstwa i wykluczenia. Dla najbardziej miarodajnego opisania sytuacji osób analizowanej kategorii na lokalnych rynkach pracy, można posłużyć się z liczbą niepełnosprawnych bezrobotnych zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy, jak również liczbą ofert pracy skierowanych do tej grupy osób. Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych, która determinuje w znacznym stopniu możliwość podniesienia standardów socjalno bytowych, uwarunkowana jest ponadto orzeczeniem o niezdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy, bądź orzeczeniem o pracy tylko w warunkach specjalnych, co często utrudnia zatrudnienie jeśli w pobliżu miejsca zamieszkania nie ma zakładu pracy chronionej. W związku z tym, w zakresie zatrudnienia osób niepełnosprawnych w obecnej sytuacji wysoce kreatywną rolę, obok otwartego rynku pracy, odgrywa wciąż chroniony rynek pracy, w ramach którego działają wspomniane już zakłady pracy chronionej. Według danych uzyskanych z OUW, na koniec 2005r. w obrębie województwa działało 27 zakładów pracy chronionej. 5.1.3 Wskaźnik zagrożenia i występowania ubóstwa Z uwagi na to, iż ubóstwo jest obecnie wysoce złożonym zjawiskiem generowanym głównie przez dwa czynniki tj. społeczno ekonomiczny i społeczno demograficzny, a konkretniej przez zmienne wchodzące w zakres tych czynników mianowicie : wskaźnik bezrobocia, wskaźnik rodzin 25

wielodzietnych i niepełnych jak również wskaźnik gospodarstw domowych żyjących z osobą niepełnosprawną lub długotrwale chorą, zasadne jest więc posłużenie się metodą tzw. wskaźnika miary rozwoju. Jego zastosowanie pozwala na wieloaspektowe określenie stopnia występowania, bądź zagrożenia ubóstwem w poszczególnych województwach, powiatach i gminach województwa opolskiego. Mapa 3 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wg województw stan na 2005r. 8 zachodnio pomorskie pomorskie kujawsko pomorskie warmińsko mazurskie podlaskie lubuskie wielkopolskie mazowieckie łódzkie dolnośląskie lubelskie opolskie śląskie świętokrzyskie małopolskie podkarpackie Legenda: Poziom występowania i zagrożenia ubóstwem wysoki umiarkowany niski 0,000 0,5500 0,5501 0,7600 0,7601 1 8 Źródło Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu 26

Tabela 6 Tabelaryczne zestawienie stopnia występowania i zagrożenia ubóstwem Lp GMINY Miara Rozwoju Lp GMINY Miara Rozwoju I POWIAT BRZEG 0,161 VIII POWIAT NYSA 0,136 1. m.brzeg 0,534 1. g, Korfantów 0,550 2. g.lewin Brzeski 0,552 2. g. Nysa 0,572 3. g.grodkow 0,439 3. g. Otmuchów 0,534 4. g. Skarbimieraz 0,546 4. g. Paczków 0,403 5. g. Lubsza 0,499 5. g. Głuchołazy 0,618 6. g. Olszanka 0,538 6. g. Kamiennik 0,408 II POWIAT GŁUBCZYCE 0,119 7. g. Łambinowice 0,508 1. g. Baborów 0,418 8. g. Pakosławice 0,476 2. g. Głubczyce 0,520 14. g. Skoroszyce 0,457 3. g.kitetrz 0,569 IX POWIAT OPOLE 0,849 4. g. Branice 0,645 X m. Opole na p. powiatu 0,785 III POWIAT K-KOŹLE 0,694 1. g. Niemodlin 0,625 1. m. K-Koźle 0,702 2. g. Ozimek 0,864 2. g. Bierawa 0,832 3. g. Chrząstowice 0,900 3. g. Cisek 0,881 4. g. Dąbrowa 0,757 4. g.pawłowiczki 0,797 5. g. Dobrzeń Wielki 0,862 5. g.polska Cerekiew 0,582 6. g. Komprachcice 0,865 6. g.reńska Wieś 0,856 7. g. Łubniany 0,851 IV POWIAT KLUCZBORK 0,618 8. g. Murów 0,689 1. g.kluczbork 0,814 9. g. Popielów 0,717 2. g. Lasowice 0,811 10. g. Prószków 0,881 3. g. Byczyna 0,410 11. g. Tarnów Opolski 0,634 4. g. Wołczyn 0,599 12. g. Tułowice 0,564 V POWIAT KRAPKOWICE 0,800 13. g. Turawa 0,949 1. g. Gogolin 0,663 XI POWIAT OLESNO 0,870 2. g. Krapkowice 0,762 1. g. Zębowice 0,741 3. g. Zdzieszowice 0,794 2. g. Dobrodzień 0,879 4. g. Strzeleczki 0,869 3. g. Praszka 0,730 5. g. Walce 0,887 4. g. Rudniki 0,788 VI POWIAT NAMYSŁÓW 0,089 5. g.gorzów 0,755 1. g. Namysłów 0,676 6. g. Olesno 0,855 2. g. Domaszowice 0,361 7. g. Radłów 0,774 3. g. Świerczów 0,156 XII POWIAT PRUDNIK 0,463 4. g. Pokój 0,423 1. g. Prudnik 0,615 5. g. Wilków 0,237 2. g.głogówek 0,618 VII POWIAT STRZELECKI 0,678 3. g. Biała 0,844 1 g. Kolonowskie 0,741 4. g. Lubrza 0,588 2 g.leśnica 0,819 3. g. Prudnik 0,615 3 m. Strzelce Op. 0,646 4. g.głogówek 0,618 4 m. Ujazd 0,767 5. g. Biała 0,844 5 m. Zawadzkie 0,819 6. g. Lubrza 0,588 6 g. Izbicko 7. 0,845 g. Prudnik 0,615 7 g. Jemielnica 0,764 27

Mapa 4 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem wg powiatów woj. opolskiego stan na 2005r. 9 Namysłów Kluczbork Olesno Brzeg Opol e Nysa Krapkowice Strzelce Op. Prudnik K - Koźle Głubczyce Legenda: Poziom występowania i zagrożenia ubóstwem wysoki umiarkowany niski 0,000 0,5500 0,55001 0,7600 0,7601 1 9 Źródło ROPS w Opolu 28

Mapa 5 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem w woj. opolskim wg gmin stan na 2005r. Wilków Byczyna NAMYSŁÓW Domaszowice Wołczyn Gorzów Praszka Śląski Rudniki Świerczów Lubsza Pokój KLUCZBORK Radłów BRZEG Popielów Skarbimierz Murów Lasowice Wielkie OLESNO Grodków Olszanka Lewin Brzeski Niemodlin Dąbrowa Komprachcice Dobrzeń Wielki Łubniany Kolonowskie Turawa Dobrodzień Ozime k Chrząstowice Kolonowskie Otmuchów Paczków Skoroszyce Kamiennik Pakosławice NYSA Tułowice Łambinowice Korfantów Prószków Strzeleczki Tarnów Opolski Gogoli n KRAPKOWIC Zawadzkie Izbicko STRZELCE OPOLSKIE Leśnica Ujazd Jemielnica Zawadzkie Biała Walce Głuchołazy Prudnik Lubrza Głogówek K - Koźle Reńska Wieś Bierawa Pawłowiczki Cisek Polska Cerekiew Legenda: Poziom występowania i zagrożenia ubóstwem GŁUBCZYCE Branice Kietrz Baborów wysoki umiarkowany niski 0,000 0,5500 0,5501 0,7600 0,7601 1 29