PRAWO ETAPY KANONICZNEGO PROCESU

PRAWO Ratio in Christianitate KS. PAWE MAKAREWICZ * ETAPY KANONICZNEGO PROCESU O NIEWA NO MA STWA Wspó cze nie daje si zauwa kryzys ma stwa i rodziny. Liczba rozwiedzionych ma stw ci gle wzrasta 1, za mentalno rozwodowa coraz cz ciej bywa tolerowana przez opini publiczn 2 ; dotyczy to tak e wiernych Ko cio a katolickiego, którzy po zawarciu ma stwa sakramentalnego nieraz rozwodz si i zawieraj nowy zwi zek cywilny. Osoby te yj cz sto w poczuciu winy, gdy wiedz, e w Ko ciele nie ma rozwodów, bowiem ma stwo zawarte i dope nione nie mo e by rozwi zane adn w adz i z adnej przyczyny, oprócz mierci 3. Zgodnie z Kodeksem Prawa Kanonicznego jednym ze skutków ma stwa wa nie zawartego jest powstanie mi dzy ma onkami a, który jest z natury swej wieczysty i wy czny, a w ma stwie chrze cija skim ma onkowie zostaj ponadto przez specjalny sakrament wzmocnieni * Ks. mgr lic. Pawe Makarewicz Doktorant na Wydziale Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Paw a II; e-mail: makarewiczpawel@interia.pl 1 W Polsce w 1994 r. zanotowano 31 574 rozwodów (przy 207 689 zawartych ma stwach), a w 2000 r. 42 800 (na 211 200 zawartych ma stw). Statystyki te s jeszcze bardziej niepoko- ce, je eli we mie si pod uwag fakt, e liczba rozwodów jest zazwyczaj ni sza ni rzeczywista liczba rodzin, które uleg y rozpadowi. Zob. P. Kasprzyk, Sprawa o separacj ma sk na przy- adzie S du Okr gowego w Lublinie, Studia z Prawa Wyznaniowego 3(2001), nr 3, s. 115-116; E. Szczot, Skutki kanoniczne pozostawania katolika w zwi zku niesakramentalnym, w: Ko cielne Prawo Procesowe. Materia y i studia, t. 3, red. A. Dzi ga, M. Wróbel, Lublin 2003, s. 107-108. 2 Zob. Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia ma stwa w Ko ciele katolickim, 05.09.1886 r., w: Dokumenty duszpastersko-liturgiczne Episkopatu Polski (1966-1998), oprac. C. Krakowiak, L. Adamowicz, Lublin 1999, nr 68. 3 Por. Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Paulii PP. II promulgatus, Acta Apostolicae Sedis 75(1983) pars II, c. 1141 [dalej: CIC].

164 KS. PAWE MAKAREWICZ i jakby konsekrowani do obowi zków swego stanu i godno ci 4. Takie podej- cie Ko cio a do sprawy rozwodów wynika z poj cia ma stwa katolickiego, okre lenia jego celów oraz przymiotów, które wyp ywaj z Objawienia zawartego w Pi mie wi tym oraz tradycji Ko cio a 5. Z drugiej jednak strony ka dy cz owiek posiada naturalne prawo do sprawiedliwo ci, a w razie kontrowersji, gdy jego uprawnienia zostan naruszone, równie prawo do s dowego rozstrzygni cia spornej kwestii. Jednym z podstawowych praw przynale nych ka demu cz owiekowi jest prawo dost pu do s du i wymiaru sprawiedliwo ci 6 oraz prawo do obrony 7. Ko cielny wymiar sprawiedliwo ci, jak i ka da w adza w Ko ciele, zawsze zmierza do budowania dobra wierz cych 8, co wyra a zasada zaczerpni ta z Kodeksu Prawa Kanonicznego: Salus animarum suprema lex 9. Wyrazem tej zasady s ko cielne procesy ma skie, które ex actis et probatis 10 mog stwierdza niewa no ma stwa 11. Mo na wyró ni kilka etapów wspomnianego procesu: wprowadzenie sprawy, okre lenie formu y w tpliwo ci, post powanie dowodowe, dyskusja w sprawie i wydanie wyroku. W niniejszym artykule zostan omówione poszczególne fazy kanonicznego procesu o niewa no ma stwa oraz specyfika tego post powania w odniesieniu do zwyczajnego procesu spornego. Etap wprowadzaj cy Pierwszy etap, zwany wst pnym, nie jest jeszcze etapem ci le procesowym. Obejmuje on kilka czynno ci, które s regulowane tzw. dekretami zwy- 4 CIC, c. 1134; por. L. Adamowicz, Stwierdzenie stanu wolnego nieochrzczonych i niekatolików przed zawarciem ma stwa kanonicznego, Annales Canonici 4(2008), s. 38. 5 Zob. Katechizm Ko cio a Katolickiego, Pozna 1994, nr 1601-1666; S. wiaczny, Nierozerwalno ma stwa a rozwi zanie ma stwa naturalnego w prawie kanonicznym, Katowice 2004, s. 68-92. 6 Por. M. Greszata, Kanoniczne procesy ma skie. Pomoc dla studentów, Lublin 2007, s. 97. 7 Por. CIC, c. 221 1; zob. T. Rozkrut, Ochrona s dowa praw wiernych szczegó owe zagadnienia wybrane, w: 25-lecie promulgacji Kodeksu Prawa Kanonicznego. Obowi zywanie i stosowanie w Polsce, red. J. Krukowski, Z. Tracz, ód 2009, s. 105-120. 8 Por. tam e, s. 102. 9 Por. CIC, c. 1752; T. Rozkrut, Kompetencje trybuna ów ko cielnych w materii prowadzenia spraw o niewa no ma stwa (kan. 1671-1673). Specyfikacja i historia procesów ma skich, Tarnowskie Studia Teologiczne 2(2001), s. 73. 10 Por. CIC, c. 1608 2. 11 Zdecydowana wi kszo procesów ko cielnych wnoszonych do trybuna ów ko cielnych, dotyczy spraw niewa no ci ma stwa. Por. Rozkrut, Kompetencje..., dz. cyt., s. 71.

ETAPY KANONICZNEGO PROCESU 165 ymi, za zako czenie etapu wprowadzaj cego stanowi wydanie dekretu silnego o przyj ciu lub odrzuceniu skargi powodowej 12. Sprawy o stwierdzenie niewa no ci ma stwa nie mo na wnie do dowolnego s du, lecz do s du kompetentnego. Pierwsz czynno ci s dziego, do którego skierowano skarg jest stwierdzenie w asnej kompetencji. W ciwo dow w sprawach ma skich okre la kanon 1673 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku 13. O kompetencji s du nie mo e decydowa sama zgoda trybuna u, do którego strona powodowa skierowa a spraw. Mo liwo rozpatrywania danej sprawy jest uzale niona od spe niania warunków okre lonych prawem 14. Trybuna ami w ciwymi do rozpatrzenia spraw o niewa no ma stwa, niezastrze onych Stolicy Apostolskiej 15, s : trybuna miejsca zawarcia ma stwa; trybuna miejsca sta ego lub tymczasowego zamieszkania strony pozwanej; trybuna sta ego miejsca zamieszkania strony powodowej, je eli obie strony przebywaj na terytorium tej samej Konferencji Biskupów, a wikariusz dowy diecezji, w której strona pozwana ma sta e miejsce zamieszkania, wy- uchawszy zdania tej strony, wyrazi zgod ; trybuna miejsca, w którym faktycznie ma by zebrana wi kszo rodków dowodowych, o ile wikariusz s dowy miejsca sta ego zamieszkania strony pozwalanej, zapytawszy j, czy nie zg asza jakiego sprzeciwu, wyrazi zgod 16. Mimo e prawodawca nie okre li wprost rangi poszczególnych tytu ów ciwo ci, to po rednio wynika ona z analizy norm. Z faktu, e pierwsze dwa tytu y nie s niczym uwarunkowane, wnioskuje si o mo liwo ci swobodnego wyboru pomi dzy nimi. Za wniesienie sprawy do trybuna u sta ego miejsca zamieszkania strony powodowej czy te trybuna u miejsca, w którym faktycz- 12 Por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 134. 13 Por. R. Soba ski, Przyj cie skargi o orzeczenie niewa no ci ma stwa, Ius Matrimoniale 1(6-7)(1996), s. 143. 14 Por. tam e. 15 Prawo wy cza spod jurysdykcji s dów pierwszej instancji sprawy o niewa no ma stwa osób, które sprawuj najwy sz w adz pa stwow oraz inne sprawy o niewa no ma stwa, które Biskup Rzymski sam wezwa przed swój urz d. Por. Instructio servanda a tribunalibus dioecesanis et interdioecesanis in pertractandis causis nullitatis matrimonii Dignitas Connubii, Citta del Vaticano 2005, art. 8 [dalej: DC]. 16 Por. T. Pawluk, Prawo Kanoniczne wed ug Kodeksu Jana Pa a II. Doczesne dobra Ko cio- a. Sankcje w Ko ciele. Procesy, t. IV, Olsztyn 2009, s. 316; W. Góralski, Ma stwo kanoniczne, Warszawa 2011, s. 406; Rozkrut, Kompetencje..., dz. cyt., s. 80-81.

166 KS. PAWE MAKAREWICZ nie ma by zebrana wi kszo rodków dowodowych, zale ne jest od spe nienia okre lonych warunków 17. Instrukcja procesowa Dignitas connubii w artykule 114 stanowi, e s dzia nie mo e rozpozna adnej sprawy, dopóki nie zostanie przedstawiona pro ba 18 przez tego, kto ma prawo zaskar ma stwo. Skarga powodowa jest koniecznym elementem rozpocz cia procesu, bez którego wyrok by by dotkni ty wad niewa no ci nieusuwalnej 19. Skarga powodowa musi zawiera przewidziane prawem elementy. Na pocz tku powinna wyra w ciwo s dow, tzn. wobec jakiego s du sprawa jest wnoszona. Nast pnie okre li przedmiot sporu oraz osob pozwan, a wi c ma stwo o które chodzi, wraz ze wskazaniem racji, które przemawiaj za jego niewa no ci. Powód, przynajmniej ogólnie, powinien wskaza na jakich faktach i dowodach opiera si jego danie. W skardze nie mo e zabrakn podpisu powoda lub jego pe nomocnika ze wskazaniem daty oraz miejsca zamieszkania powoda lub jego pe nomocnika. Powód mo e poda adres zamieszkania strony pozwanej, cho te dane nie s wymagane do wa no ci skargi powodowej 20. W skardze powinny by zamieszczone tak e inne elementy w zale no ci od rodków dowodowych, które b u yte w sprawie, takie jak: dokumenty, na których b dzie opiera si proces czy te wiadkowie wraz z podaniem ich nazwisk i miejsc zamieszkania 21. Ponadto wy ej wspomniany artyku 114 odsy a do artyku ów 92-93 instrukcji Dignitas connubii, które wskazuj osoby posiadaj ce prawo zaskar enia ma stwa. S nimi: ma onkowie oraz promotor sprawiedliwo ci kiedy niewa no ma stwa zosta a ju rozg oszona i ma stwo nie mo e by uwa nione lub nie jest to wskazane 22. Istnieje tak e mo liwo zaskar enia ma - 17 Por. R. Sztychmiler, ciwo s du, w: Komentarz do Instrukcji procesowej Dignitas connubii, red. T. Rozkrut, Sandomierz 2007, s. 40. 18 Wprawdzie u yto w tek cie s owa petitio, ale z kolejnych norm DC wynika, e chodzi o skarg (libellom). H. Stawniak, Wprowadzenie sprawy i zako czenie instancji wed ug instrukcji Dignitas connubii, w: Proces ma ski wed ug Instrukcji Dignitas connubii. Materia y z ogólnopolskiego spotkania pracowników s downictwa ko cielnego w Gródku nad Dunajcem w dniach 13-14 czerwca 2005 r., red. T. Rozkrut, Tarnów 2006, s. 76. 19 Por. CIC, c. 1620, n. 4; H. Stawniak, Wprowadzenie sprawy, w: Komentarz do Instrukcji procesowej, dz. cyt., s. 179; Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 191-192. 20 Por. Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 407; Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 141-142; Stawniak, Wprowadzenie sprawy, dz. cyt., s. 181-184. 21 Por. ten e, Wprowadzenie sprawy i zako czenie instancji..., dz. cyt., s. 77. 22 DC, art. 92, n. 2; por. Pawluk, Prawo..., dz. cyt., s. 317.

ETAPY KANONICZNEGO PROCESU 167 stwa po mierci jednego lub obu ma onków, ale tylko w sytuacji, gdy sprawa niewa no ci ma stwa stanowi kwesti przedprocesow do rozwi zania innej sprawy spornej w s dzie ko cielnym, b cywilnym 23. Wp yni cie do s du biskupiego skargi powodowej obliguje wikariusza s dowego do jak najszybszego ustanowienia swoim dekretem trzyosobowego trybuna u s dziowskiego 24. Nast pnie nazwiska s dziów oraz obro cy w a ma skiego podaje do wiadomo ci powoda 25. Decyzj o przyj ciu, b odrzuceniu skargi powodowej podejmuje przewodnicz cy trybuna u, po ustaleniu dwóch zasadniczych spraw: kompetencji trybuna u 26 oraz zdolno ci procesowej powoda 27. Podejmuj c swoj decyzj, dzia mo e skorzysta z opinii obro cy w a ma skiego 28, ewentualnie zrobi krótkie dochodzenie odno nie kompetencji trybuna u oraz zdolno ci procesowej powoda 29. Istniej cztery sytuacje, w których s dzia powinien wy cznie odrzuci skarg powodow : brak w ciwo ci s dowej, brak zdolno ci wyst powania w s dzie powoda, istotne braki formalne w skardze 30 oraz gdy roszczenie jest pozbawione jakiejkolwiek podstawy i nie przewiduje si, by w trakcie procesu jaka podstawa si ujawni a 31. 23 Por. W. Kiwior, Strony procesowe, w: Komentarz do Instrukcji procesowej, dz. cyt., s. 179. 24 Wymóg wyst powania trzech s dziów w sprawach o niewa no ma stwa stawia CIC, c. 1425 1. Warto wspomnie, e odno cie natychmiastowego powo ywania trzyosobowego trybuna u, opinie kanonistów s podzielone. Ks. prof. Remigiusz Soba ski uwa a, e: Trudno jednak przypuszcza, by oficja by zobowi zany wyznaczy trybuna kolegialny, ilekro wp ynie jakiekolwiek pismo wnosz ce o orzeczenie niewa no ci ma stwa. ( ) decyzja o przyj ciu lub odrzuceniu zapada po ustaleniu w ciwo ci s du i zdolno ci s dowej powoda. Jej brak wymusza oddalenie sprawy ( ). Odrzuci j wtedy trzeba i nie wida racji, dla których nale oby przedtem wyznaczy trybuna kolegialny, zw aszcza, e decyzje podejmuje i tak przewodnicz cy, którym z regu y jest oficja. Wydaje si, e mo e on t decyzje podj jako wirtualny przewodnicz cy trybuna u. Powtarzam: chodzi o odrzucenie z powodu niekompetencji s dziego wzgl dnie braku zdolno ci procesowej powoda. Soba ski, Przyj cie skargi..., dz. cyt., s. 144. 25 Zob. DC, art. 118 1, 2; por. Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 409. 26 Zob. DC, art. 8-21. 27 Zob. DC, art. 119; por. Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 409. 28 Zob. DC, art. 119 2. 29 Zob. DC, art. 120; por. Stawniak, Wprowadzenie sprawy i zako czenie instancji..., dz. cyt., s. 77-78. 30 ( ) Cz sto stosuje si w tym przypadku cofni cie skargi do poprawienia, w takiej sytuacji skarg nale y poprawi i ponownie wnie. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 143; por. Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 410. 31 Zob. DC, art. 121; por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 143.

168 KS. PAWE MAKAREWICZ Dekret o przyj ciu lub odrzuceniu skargi powinien by wydany jak najszybciej 32. Je li s dzia nie wyda takiego dekretu w ci gu miesi ca, wtedy strona zainteresowana ma prawo do interwencji w tej sprawie. Wniesion spraw nale y uwa za przyj moc samego prawa, je li s dzia w ci gu dziesi ciu dni od podj cia interwencji przez powoda, nie podj adnej decyzji w sprawie skargi 33. Wobec decyzji przewodnicz cego, odrzucaj cej skarg powodow, strona ma prawo wnie rekurs do kolegium. Je li natomiast skarga zosta a odrzucona przez kolegium s dziowskie, wtedy w ciwym adresatem rekursu b dzie trybuna apelacyjny. Na t czynno ustawodawca okre li termin zawity dziesi ciu dni u ytecznych. W obu przypadkach sprawa odrzucona powinna by rozstrzygni ta jak najszybciej 34. Ko ció katolicki stoi na stra y dobra ma stwa i rodziny. Dlatego ustawodawca zobowi zuje s dziego, aby ten zanim przyjmie skarg powodow zastosowa rodki pastoralne, by ma onkowie, je eli to mo liwe zostali doprowadzeni do uwa nienia ma stwa i do wznowienia wspólnego ycia ma - skiego 35. Ponadto s dzia powinien przeprowadzi prób pojednania zawsze wtedy, gdy dostrze e nadziej dobrego wyniku. Kanon 1676 nakazuje zastosowanie rodków pastoralnych w celu osi gni cia pojednania, którymi mog by np.: zwrócenie si do proboszcza o interwencj, wzgl dnie do poradni ycia rodzinnego 36. Kanon 1676 mo e by u yteczny w danej sprawie tylko pod warunkiem, e obie strony wyra aj wol pojednania; w innym przypadku staje si on bezu yteczny 37. Etap okre lenia formu y w tpliwo ci Jak zosta o ukazane wy ej, s dy ko cielne nie uniewa niaj wa nie zawartych ma stw i nie wydaj orzecze rozwodowych, a jedynie mog stwierdzi niewa no ma stwa, czyli da autorytatywn odpowied na postawione 32 Por. CIC, c. 1505 1. 33 Por. CIC, c. 1506; Pawluk, Prawo..., dz. cyt., s. 320; Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 411. 34 Por. DC, art. 124 1; Stawniak, Wprowadzenie sprawy i zako czenie instancji, dz. cyt., s. 80-81. 35 Por. CIC, c. 1676. 36 Por. Pawluk, Prawo..., dz. cyt., s. 319. 37 Por. Soba ski, Przyj cie skargi..., dz. cyt., s. 145.

ETAPY KANONICZNEGO PROCESU 169 pytanie: czy dane ma stwo jest niewa ne z konkretnego tytu u prawnego 38. Celem kolejnego etapu procesowego jest uzyskanie decyzji s dziego przewodnicz cego, która w trybie administracyjnym rozstrzyga o tre ci pytania, na które powinna znale si odpowied w wyroku. Jest to wi c ustalenie przedmiotu sporu w formie pytania zaczynaj cego si od czy. Taka konstrukcja pytania sprawia, e odpowied na nie mo e by tylko twierdz ca (tak) lub przecz ca (nie) 39. Przyj cie skargi powodowej nak ada na s dziego obowi zek nawi zania kontaktu ze stron pozwan w celu stworzenia jej mo liwo ci zapoznania si ze skarg oraz wypowiedzenia si na temat przedmiotu sporu 40. Jest to istotny moment procesowy, gdy od dokonania zawiadomienia spór zaczyna si toczy 41. W tym celu przewodnicz cy powinien wezwa, czyli pozwa przed d pozwanego, ustalaj c, czy ma on odpowiedzie na pi mie na danie powoda, czy stawi si przed trybuna em 42. W polskich warunkach takie wezwanie nale y przes listem poleconym za potwierdzeniem odbioru, które to potwierdzenie nale y przechowywa w aktach sprawy 43. Strona pozwana w ró ny sposób mo e odpowiedzie na wezwanie s dziego, z czego wynikaj istotne skutki dla dalszego biegu procesu. Mo e stawi si na wezwanie i przedstawi swoje racje za lub przeciw roszczeniu powoda; mo- e te odpowiedzie, e zdaje si na sprawiedliwo trybuna u i nie zamierza bra udzia u w procesie 44. Pozwany mo e równie w ogóle nie odpowiedzie na wezwanie. Brak reakcji na wezwanie jest tak e jak odpowiedzi, bowiem dzia musi zaj stanowisko wobec takiej postawy strony pozwanej, za czynno ci procesowe musz toczy si dalej 45. 38 T. Pawluk, Procesy ma skie, Prawo kanoniczne 27(1984), nr 3-4, s. 91. 39 Por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 146. 40 Por. Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 412. 41 CIC, c. 1512, n. 5; por. P. Majer, Niestawiennictwo strony pozwanej w procesie o stwierdzenie niewa no ci ma stwa, Ius Matrimoniale 7(2002), s. 168; A. Sobczak, Stwierdzenie niewa no ci ma stwa i inne ma skie procesy ko cielne, Warszawa 2010, s. 83. 42 DC, art. 126 1; por. Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 412. 43 Por. CIC, c. 1509 1; R. Sztychmiler, Zawi zanie sporu w procesie kanonicznym, Ius Matrimoniale 6(12)2001, s. 110. 44 Por. Majer, Niestawiennictwo..., dz. cyt., s. 168. 45 Por. tam e.

170 KS. PAWE MAKAREWICZ Przewodnicz cy lub ponens powinien zatroszczy si ponadto, aby dekret cytacyjny dotar tak e do obro cy w a ma skiego 46. Jego pomini cie przy wezwaniu powoduje niewa no akt 47, chyba e sam, chocia niewezwany, faktycznie by obecny albo przynajmniej przed wyrokiem, przejrzawszy akta, mia mo liwo wype ni swoje zadanie 48. Do sprawnego rozpoznania i rozstrzygni cia sporu konieczne jest ustalenie jego zakresu. Strony wyst puj ce w procesie musz dok adnie i szczegó owo okre li swoje stanowiska 49. Tre ci ka dego sporu s dowego jest kontradykcja, czyli dwie wypowiedzi przeciwstawne, które wykluczaj si oraz wynikaj ce z nich przeciwne roszczenia dla stron 50. Aby trybuna móg rozstrzygn spór owa kontradykcja musi zosta sformalizowana przez s dziego, tzn. zredagowana w formie zdania pytaj cego w dekrecie litis contestatio 51. W takiej postaci kontradykcja staje si kontrowersj, czyli formu sporu w postaci pytania, na które s dzia powinien da odpowied w wyroku 52. W sprawach o niewa no ma stwa prawodawca zaleca, aby na okre- lenie zakresu sporu u ywa zwrotu formu a w tpliwo ci 53, co te ma swoje uzasadnienie w specyfice kanonicznego procesu o niewa no ma stwa. Celem bowiem tego procesu jest uzyskanie odpowiedzi na pytanie, które w tym przypadku jest w tpliwo ci co do wa no ci lub niewa no ci konkretnego ma - stwa 54. Ustalenie przedmiotu sporu, ze wzgl du na skutki prawne, jest zaliczane do istotnych czynno ci s dziego 55. Bez dokonania litis contestatio nie mo na prowadzi dalszego post powania 56. Wynika ono z konieczno ci zapewnienia 46 Por. Stawniak, Wprowadzenie sprawy, dz. cyt., s. 196-197. 47 Por. CIC, c. 1433. 48 Por. CIC, c. 1433; Stawniak, Wprowadzenie sprawy, dz. cyt., s. 197. 49 Por. Pawluk, Prawo..., dz. cyt., s. 238. 50 Por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 136-137. 51 W prawie rzymskim litis contestatio, czyli zawi zanie sporu oznacza o przekazanie sprawy s dziemu do s dowego rozstrzygni cia. Sztychmiler, Zawi zanie..., dz. cyt., s. 101. 52 Por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 137. 53 Zob. DC, art. 135-137. 54 Por. M. Greszata, Iudicium cum principiis, Kodeksowa weryfikacja wybranych zasad procesowych w kanonicznych sprawach o niewa no ma stwa, Lublin 2008, s. 347; Stawniak, Wprowadzenie sprawy, dz. cyt., s. 197. 55 Por. Pawluk, Prawo..., dz. cyt., s. 238. 56 Por. M. Greszata, Istota Litis Contestatio w procesie kanonicznym, Roczniki Nauk Prawnych 14(2004), z. 2, s. 145; Sztychmiler, Zawi zanie..., dz. cyt., s. 105.

ETAPY KANONICZNEGO PROCESU 171 stronom sporu jednakowego prawa do obrony. To za prawo wynika z prawa naturalnego i przys uguje ka demu cz owiekowi. Prawda obiektywna, do której powinni dotrze s dziowie w swoim wyroku, jest chroniona w nie przez zawi zanie sporu i powiadomienie wszystkich stron o jego tre ci 57. Kodeks Prawa Kanonicznego wskazuje cztery sposoby ustalenia formu y sporu 58. Je eli skarga powodowa jest bogata w tre oraz zredagowana w sposób poprawny, wtedy s dzia mo e wyda dekret litis contestatio tylko na podstawie tej e skargi. Je li s dzia ma w tpliwo ci odno nie okre lenia formu y mo e pos si dodatkowo pisemnym o wiadczeniem stron. S dzia nie musi spotyka si osobi cie ze stronami, wystarczy forma kontaktu za pomoc korespondencji. Trzecim sposobem zawi zania sporu jest tzw. proces informacyjny. W tym przypadku s dzia zwo uje sesj s dow z udzia em stron w celu wst pnego przes uchania oraz potwierdzenia zasadno ci skargi. Je li, pomimo pisemnego o wiadczenia stron, s dzia nie nabierze pewno ci co do formu y w tpliwo ci, mo e dodatkowo zwo sesj s dow z udzia em stron jest to czwarty sposób przeprowadzenia litis contestatio 59. S dzia sam podejmuje decyzj o sposobie post powania dla ustalenia formu y w tpliwo ci 60. Dekret litis contestatio ustala ostatecznie zakres sporu i nie przys uguje od niego apelacja 61. Mo na natomiast prosi o zmian dekretu. Dokonuje si to dekretem s dziego, na wniosek której ze stron i zawsze po zasi gni ciu opinii drugiej strony i obro cy w a. Powodem takiej zmiany mo e by tylko wa na przyczyna 62. Wszystkie strony procesu maj prawo by dok adnie poinformowane o przedmiocie sporu. Strona niepowiadomiona mog aby upomnie si o swoje prawa, a nawet zaskar wa no wyroku. Dlatego dekret s dziego powinien by podany do wiadomo ci stron 63 w sposób zapewniaj cy dotarcie do adresata, za w aktach sprawy nale y odnotowa fakt i dat powiadomienia stron o tre ci litis contestatio 64. 57 Por. tam e, s. 106-107; zob. H. Stawniak, Prawo do obrony w procesie kanonicznym, Prawo kanoniczne 33(1990)2-1, s. 141-152; Rozkrut, Ochrona..., dz. cyt., s. 105-120. 58 Por. Greszata, Istota..., dz. cyt., s. 145. 59 Por. ta, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 147-148. 60 Por. ta, Istota..., dz. cyt., s. 147. 61 Por. CIC, c. 1514; Greszata, Istota..., dz. cyt., s. 145. 62 DC, art. 136; por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 148-149. 63 CIC, c. 1513 3. 64 Por. Sztychmiler, Zawi zanie..., dz. cyt., s. 116.

172 KS. PAWE MAKAREWICZ Na podstawie zebranych powy ej informacji mo na w nast puj cy sposób okre li zawi zanie sporu: jest to zobowi zuj ce wszystkie strony procesowe, tylko w wyj tkowej sytuacji podlegaj ce zmianie okre lenie przez s dziego w oparciu o dania i odpowiedzi stron przedmiotu procesu, który okre li zakres dopuszczalnych rodków dowodowych, tre wyroku oraz jego skutki 65. Wydanie przez s dziego dekretu zawi zania sporu wywo uje okre lone skutki. Pierwszy ma charakter materialny jest to zako czenie czasu pozostawania w dobrej wierze prawnej. Pozosta e maj charakter procesowy i nale do nich: zasadnicza obowi zywalno i niezmienno zawi zania sporu oraz precyzyjne okre lenie zada procesowych dla s du, m.in. przej cie do etapu dowodzenia 66. Etap dowodzenia Kodeks Prawa Kanonicznego stanowi, e s dzia, aby wyda jakikolwiek wyrok w s dzie ko cielnym, musi posiada pewno wewn trzn, któr winien zaczerpn ex actis et probatis 67. Zatem przedmiotem dowodzenia s fakty, maj ce istotne znaczenie dla rozstrzygni cia sprawy 68. Post powanie dowodowe, nazywane równie instrukcj sprawy stanowi szczególnie wa faz procesu o stwierdzenie niewa no ci ma stwa. W tej cz ci procesu nast puje zbieranie dowodów, które pozwol odpowiedzie trybuna owi na pytanie postawione w dekrecie zawi zania sporu 69. Mo na wyró ni kilka istotnych momentów etapu dowodzenia: dekret rozpoczynaj cy okres dowodowy; przed enie i uzupe nienie dowodów; powiadomienie drugiej strony o przed onych dowodach; dopuszczenie lub odrzucenie dowodów; zbieranie dowodów; dekret og oszenia akt; mo liwo przedstawienia dalszych dowodów; dekret zamkni cia post powania dowodowego 70. 65 Tam e, s. 105. 66 Por. CIC, c. 1514-1516; Sztychmiler, Zawi zanie..., dz. cyt., s. 120-124. 67 Por. CIC, c. 1608 2; Z. Grocholewski, Pewno moralna jako klucz do lektury norm procesowych, Ius Matrimoniale 3(1998), s. 22-23. 68 Por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 152. 69 Por. Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 421. 70 Zob. Z. Grocholewski, Struktura etapu dowodzenia, w: Plenitudo legis dilectio, Ksi ga pami tkowa dedykowana prof. dr. hab. Bronis awowi W. Zubertowi OFM z okazji 65. rocznicy urodzin, red. A. D bi ski, E. Szczot, Lublin 2000, s. 355-378.

ETAPY KANONICZNEGO PROCESU 173 Po dziesi ciu dniach od dekretu litis contestatio przewodnicz cy lub ponens jest zobowi zany wyda dekret rozpoczynaj cy instrukcj sprawy. Jednocze nie wyznacza stronom odpowiedni termin do przed enia i uzupe nienia dowodów 71. Co do zasady istnieje zakaz zbierania dowodów przed zawi zaniem sporu, chyba e domaga si tego wa na przyczyna 72. Prawodawca domaga si, aby strona powodowa ju w skardze wskaza a przynajmniej ogólnie fakty i dowody na poparcie swoich roszcze 73. Mo e si zatem okaza, e na obecnym etapie ma onek, który z skarg powodow dzie faktycznie zobowi zany jedynie do u ci lenia i uzupe nienia danych wskazanych w skardze powodowej; co jednak nie wyklucza przed enia nowych dowodów 74. Jedna z podstawowych zasad obowi zuj cych w post powaniu dowodowym g osi, e obowi zek dowodzenia spoczywa na tym, kto co twierdzi 75. Wynika z tego, e w procesie o niewa no ma stwa obowi zek dowodzenia tej e niewa no ci le y po stronie powodowej 76. Trzeba jednak doda, e wspomniana zasada nie jest bezwzgl dna w procesie kanonicznym 77. Chocia generalnie trybuna wydaje wyrok jedynie na podstawie dowodów przedstawionych przez strony, to jednak, aby nie dopu ci do wyroku niezgodnego z prawd obiektywn, ustawodawca zobowi zuje s dziego, aby w sprawach dotycz cych dobra publicznego (do jakich nale sprawy ma skie), post powa tak e z urz du, jak równie s dzia mo e uzupe ni niedbalstwo stron w przytaczaniu dowodów lub zg aszaniu zarzutów, ilekro uzna to za konieczne dla unikni cia bardzo niesprawiedliwego wyroku 78. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku wymienia siedem rodzajów podstawowych dowodów: o wiadczenie stron, zeznania wiadków, dokumenty, domniemania, opinie bieg ych, ogl dziny s dowe i wizj lokaln. W procesie o niewa no ma stwa nie ma zastosowania dowód z ogl dzin s dowych 71 Por. tam e, s. 358; Pawluk, Procesy..., dz. cyt., s. 98. 72 Por. CIC, c. 1529; Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 423; Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 148. 73 Por. DC, art. 116 1, n. 3. 74 Por. Grocholewski, Struktura..., dz. cyt., s. 358; Pawluk, Procesy..., dz. cyt., s. 360. 75 DC, art. 156 1. 76 Por. Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 421. 77 Zob. Grocholewski, Struktura..., dz. cyt., s. 361-363; Pawluk, Procesy..., dz. cyt., s. 362. 78 CIC, c. 1452 2; por. Grocholewski, Struktura..., dz. cyt., s. 358; Pawluk, Procesy..., dz. cyt., s. 362.

174 KS. PAWE MAKAREWICZ oraz wizji lokalnej 79. To, i prawodawca w kodeksie wymienia konkretne dowody nie oznacza, e s dzia musi si ogranicza tylko do nich, gdy kanon 1527 1 stanowi, e mog by ponadto przytoczone dowody jakiegokolwiek rodzaju. Kryterium stanowi po yteczno dowodu dla sprawy oraz jego godziwo 80. Po przed eniu przez strony wszystkich rodków dowodowych, s dzia decyduje o ich dopuszczeniu lub odrzuceniu. Mo e odrzuci tylko te rodki dowodowe, które s bezu yteczne b niegodziwe 81. Strony ponadto mog prosi o wykluczenie jakiego rodka dowodowego, zrzec si rodka dowodowego b te podwa s uszno odrzucenia przed onego dowodu. W tych kwestiach decyzja ostateczna nale y do s dziego 82. Je li chodzi o zbieranie poszczególnych dowodów, to niew tpliwie najlepiej jest, gdy czyni to s dzia, który ma rozstrzyga spraw, gdy to pozwala mu lepiej oceni ich warto 83. Kodeks dopuszcza mo liwo pos enia si audytorem dla przeprowadzenia instrukcji sprawy 84. Gdy dowody zostan zgromadzone, s dzia ma obowi zek umo liwi zapoznanie si z aktami sprawy stronom i ich adwokatom. Jest to moment tzw. publikacji akt, który s dzia og asza swoim dekretem 85. Nie umo liwienie stronom i ich adwokatom przejrzenia akt, staje si podstaw do wniesienia skargi o niewa no wyroku 86. Po publikacji akt strony oraz obro ca w a, dla uzupe nienia dowodów, mog proponowa s dziemu nowe dowody 87. Unikaj c sztucznego przed ania procesu, s dzia, je li uzna to za konieczne, mo e dopu ci nowe dowody. Je li to uczyni, to po ich zebraniu musi na nowo dokona publikacji akt 88. Istniej trzy sposoby zamkni cia post powania dowodowego: przez wiadczenie stron, e nie maj wi cej dowodów do zg oszenia; wskutek up y- 79 Por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 159. 80 Por. Grocholewski, Struktura..., dz. cyt., s. 358; Pawluk, Procesy..., dz. cyt., s. 365-366. 81 Por. Grocholewski, Struktura..., dz. cyt., s. 367. 82 Por. tam e, s. 367-368. 83 Por. tam e, s. 368-369. 84 Por. CIC, c. 1428 1. 85 Por. Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 433. 86 Por. A. Dzi ga, Og oszenie akt, w: Komentarz do Instrukcji procesowej, dz. cyt., s. 308-309; Grocholewski, Struktura..., dz. cyt., s. 374. 87 DC, art. 236. 88 Por. Grocholewski, Struktura..., dz. cyt., s. 376; Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 434.

ETAPY KANONICZNEGO PROCESU 175 wu czasu, przewidzianego na zg aszanie rodków dowodowych; poprzez orzeczenie s dziego, e uwa a spraw za wystarczaj co wyja nion 89. Niezale nie od sposobu, w jaki faktycznie dokona o si zamkni cie post powania, w ka dej sytuacji s dzia orzeka swoim dekretem zamkni cie etapu instrukcji sprawy 90. Etap dyskusji Po zamkni ciu post powania dowodowego ma miejsce dyskusja nad spraw, czyli wymiana argumentów i opinii przeprowadzana pod kierownictwem s dziego pomi dzy stronami procesu 91. Celem dyskusji sprawy jest obrona reprezentowanej przez strony tezy procesowej, a jednocze nie ukazanie krytycznych uwag na temat tezy strony przeciwnej 92. Wa ne jest, e na tym etapie post powania procesowego nie dodaje si ju nowych argumentów do sprawy, lecz jedynie pracuje si na zgromadzonym materiale 93. Strony i adwokatów oraz inne osoby obowi zuje ca kowity zakaz przekazywania s dziemu informacji, które nie znajduj si w aktach sprawy 94. Istotne dla dyskusji sprawy s trzy poj cia: obrona, replika oraz uwagi przedwyrokowe. Obrona to pismo, w którym strona, osobi cie lub przez adwokata, uzasadnia swoje stanowisko w sprawie 95. Gdy strony wzajemnie przeka sobie pisma obro cze, wtedy maj prawo do repliki, czyli pisemnej odpowiedzi na zarzuty 96. Proces o niewa no ma stwa dotyczy dobra publicznego, którego ma prawo i obowi zek broni obro ca w a ma skiego 97. Uwagi przedwyrokowe to pismo obro cy w a ma skiego, w którym prosi s dziego o uwzgl dnienie argumentów przeciw niewa no ci ma stwa. Nie mo e 89 CIC, c. 1599 2; por. Pawluk, Prawo..., dz. cyt., s. 287. 90 Por. Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 434. 91 R. Sztychmiler, Proces sporny, w: Komentarz do kodeksu prawa kanonicznego, t. 5, Ksi ga VII. Procesy, red. J. Krukowski, Pozna 2007, s. 261; por. Dzi ga, Og oszenie akt, dz. cyt., s. 318. 92 Por. M. Greszata-Telusiewicz, Formalno-prawny oraz eklezjalny walor dyskusji sprawy w kanonicznym procesie o niewa no ma stwa, w: Ko cielne prawo procesowe. Prawo rodzinne. Materia y i Studia, t. 5, red. A. Dzi ga i in., Lublin 2010, s. 428. 93 Por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 178. 94 Por. DC, art. 241; Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 435. 95 Pawluk, Prawo..., dz. cyt., s. 288. 96 Por. Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 435; Pawluk, Prawo..., dz. cyt., s. 288. 97 Por. W. Wenz, P. Wróblewski, Urz d obro cy w a i procesowe decyzje s dziego na etapie wyrokowania. Zagadnienia wybrane z procesu o niewa no ma stwa, Wroc aw 2007, s. 81.

176 KS. PAWE MAKAREWICZ on formalnie zrezygnowa z uwag przedwyrokowych, gdy grozi to niewa no- ci akt 98. Uprzywilejowana pozycja defensora w procesie o stwierdzenie niewa no ci ma stwa sprawia, e ma on prawo zabra g os jako ostatni 99. Zasadniczo dyskusja w procesie o niewa no ma stwa powinna by prowadzona na pi mie. Dopuszcza si jednak ustn dyskusj wobec trybuna u, je li zgodz si na ni strony, a s dzia jest przekonany, e dostatecznie zast pi ona dyskusj pisemn 100. Je li dyskusja nad spraw by a tylko pisemna, s dzia, dla wyja nienia niektórych kwestii, mo e zezwoli na umiarkowan dyskusj ustn. Prowadzi si j wobec trybuna u. S dzia decyduje o tym, co powinno zosta zaprotoko owane przez notariusza 101. Zamkniecie dyskusji sprawy nast puje, ( ) w momencie up ywu terminu na zabranie g osu przez stron rezygnacja z g osu; gdy strona g os zabra a wygas o jej prawo; gdy kodeks rozstrzyga ilo g osów obro czych, lub wyznacza to s dzia w specjalnym dekrecie; gdy wszystkie strony skorzysta y ju z prawa g osu dyskusja ko czy si ipso facto 102. Etap wyrokowania Zamkni cie dyskusji sprawy oznacza przej cie do kolejnego etapu procesu jakim jest wyrokowanie. W tym stadium procesu zostaje rozstrzygni ta sprawa ówna poprzez wyrok ko cowy wydany przez s dziego 103. Procedura wyrokowania sk ada si z kilku faz; poczynaj c od przed enia wotów s dziowskich, poprzez sesj wyrokow, ko czy si og oszeniem wyroku 104. Wyrok jest prawnym orzeczeniem s dziego, które rozstrzyga spraw sporn, prowadzon przez procesuj ce si strony i rozpoznan w drodze s dowej 105. Rozstrzyga on o s uszno ci b nies uszno ci wniesionego do s du roszczenia, które wyra a formu a w tpliwo ci, czyli tytu z jakiego zaskar ono niewa no ma stwa 106. Prawo procesowe rozró nia wyroki ko cowe, które 98 Por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 119. 99 Por. DC, art. 243 1; Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 434. 100 Pawluk, Procesy..., dz. cyt., s. 101. 101 Por. CIC, c. 1605; Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 435. 102 Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 182; por. A. Dzi ga, Og oszenie..., dz. cyt., s. 320. 103 Por. W. Wenz, Decyzja s dziego, w: Komentarz do Instrukcji procesowej..., dz. cyt., s. 325. 104 Por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 186-188. 105 Pawluk, Prawo..., dz. cyt., s. 290. 106 Por. Wenz, Wróblewski, Urz d..., dz. cyt., s. 149.

ETAPY KANONICZNEGO PROCESU 177 zamykaj spraw g ówn oraz wyroki przedstanowcze, które rozstrzygaj o sprawie wpadkowej 107. Wyrok trybuna u ko cielnego ma by zgodny z prawd obiektywn. Kanon 1608 1 wymaga od s dziego ko cielnego wewn trznej pewno ci moralnej do wydania jakiegokolwiek wyroku. W istocie jednak, w odniesieniu do spraw o niewa no ma stwa, s dzia musi posiada pewno moraln jedynie do wydania wyroku, który przyznaje racj powodowi, czy uznaje prawo przeze dochodzone ( ), nie natomiast do wydania wyroku negatywnego w odniesieniu do da powoda 108. Pewno moralna ( ) jest to os d s dziego, przeciw któremu brakuje racjonalnego motywu w tpienia 109. Od strony pozytywnej charakteryzuje si tym, e wyklucza jak kolwiek uzasadnion, czyli rozumn w tpliwo ; ( ) od strony za negatywnej, pozostawia absolutn mo liwo czego przeciwnego 110. Nabycie przez s dziego moralnej pewno ci jest konieczne i wystarczaj ce, aby wyda wyrok na korzy powoda 111. Przedmiotem pewno ci moralnej jest zarówno prawo materialne, które ma by zastosowane, jak i udowadniane fakty 112. ród em pewno ci s tylko udowodnione w procesie fakty, które zosta y zawarte w aktach sprawy 113, co te wyra a znany aforyzm: Quod non est in actis, non est in mundo 114. Mo na wyró ni kilka czynników, które wp ywaj na osi gni cie w umy- le s dziego pewno ci moralnej, s nimi: cechy osobowo ciowe s dziego i jego przygotowanie do pe nionego urz du; obowi zek zachowania prawa procesowego; wysi ek oceniania dowodów wed ug w asnego sumienia, z zachowaniem przepisów ustawy o skuteczno ci niektórych dowodów 115 ; wspó praca wszystkich bior cych udzia w procesie w osi gni ciu przez s dziego pewno ci moralnej 116. 107 Por. tam e. 108 Grocholewski, Pewno..., dz. cyt., s. 9-10. 109 Wenz, Wróblewski, Urz d..., dz. cyt., s. 150. 110 Grocholewski, Pewno..., dz. cyt., s. 21. 111 Zob. tam e, s. 26-32. 112 Por. tam e, s. 25. 113 Por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 183. 114 Por. Grocholewski, Pewno..., dz. cyt., s. 23. 115 CIC, c. 1608 3. 116 Zob. Grocholewski, Pewno..., dz. cyt., s. 32-39.

178 KS. PAWE MAKAREWICZ dzia powinien orzec, e nie udowodniono niewa no ci ma stwa, je li po starannym zbadaniu sprawy, nie mo e osi gn wewn trznej pewno ci moralnej 117. Wa no ma stwa nie wymaga udowodnienia ani orzeczenia s dowego; ona jest domniemana przez prawo 118. dziwie po otrzymaniu akt sprawy przygotowuj wota, które nast pnie s odczytywane na sesji wyrokowej. Bior w niej udzia tylko s dziowie, którzy stanowi kolegium w rozstrzyganej sprawie procesowej. Po odczytaniu wot dziowskich toczy si dyskusja mi dzy zebranymi, któr ko czy g osowanie 119. S dziowie w trakcie dyskusji maj prawo zmieni swoj decyzj z wotum. Od strony formalnej, wyrazem tego jest napisanie nowego wotum lub zrobienie adnotacji na poprzednim 120. S dzia, który ma odmienne zdanie ni pozostali cz onkowie kolegium, mo e za da, aby jego wotum zosta o przes ane do instancji apelacyjnej 121. To votum separatum nabiera znaczenia je li strona przegrywaj ca proces chce z apelacj 122. Po ustaleniu decyzji s dziów, ponens sporz dza pisemnie formu wyroku, a nast pnie podpisuje j wraz z ca ym kolegium. Do redakcji wykorzystuje argumenty przedstawione przez trybuna. Wyrok trybuna u s dziowskiego powinien spe nia wymogi merytoryczne oraz formalne, które wp ywaj na jego wa no 123. Od strony materialnej wyrok powinien: rozstrzygn spór tocz cy si w trybunale, daj c w ciw odpowied na poszczególne w tpliwo ci; okre- li argumenty lub motywacje, na których opiera si rozstrzygni cie; do czy zakazy, je li jest prawna konieczno ; okre li koszta procesu 124. Do elementów formalnych wyroku prawodawca zalicza nast puj ce: wezwanie Imienia Bo ego; dane dotycz ce s dziów i s du; dane identyfikacyjne stron, ich pe nomocników, obro cy w a, promotora sprawiedliwo ci, je li bra udzia w procesie; opis stanu sprawy; motywy prawne i faktyczne; cz rozstrzygaj ca wyroku, 117 Por. DC, art. 247 5; W. Wenz, Decyzje s dziego. Przes anie sprawy do trybuna u apelacyjnego i post powanie, w: Proces ma ski wed ug Instrukcji Dignitas connubii. II ogólnopolskie forum s dowe, red. T. Rozkrut, Tarnów 2006, s. 132. 118 Grocholewski, Struktura..., dz. cyt., s. 364. 119 Por. Wenz, Wróblewski, Urz d..., dz. cyt., s. 155-156. 120 Por. Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 187. 121 Por. Pawluk, Procesy..., dz. cyt., s. 101. 122 Greszata, Kanoniczne..., dz. cyt., s. 187. 123 Por. Wenz, Wróblewski, Urz d..., dz. cyt., s. 159. 124 Por. DC, art. 250; Wenz, Wróblewski, Urz d..., dz. cyt., s. 163.

ETAPY KANONICZNEGO PROCESU 179 czyli sentencja; podanie miejsca oraz daty wydania wyroku; podpisy s dziów i notariusza; rozstrzygni cie o kosztach 125. Wyrok trybuna u nie mo e by arbitralnym ustaleniem, lecz musi mie swe oparcie w prawie materialnym i procedurze procesowej. To oparcie winno by przejrzyste i sprawdzalne. Strony maj prawo wiedzie, dlaczego orzeczono tak, nie inaczej, oraz jak s d doszed do orzeczenia 126. Prawodawca postanawia, e w sprawach o niewa no ma stwa wyrok ma by jak najszybciej og oszony 127. Za zezwoleniem s dziego cz rozstrzygaj ca wyroku mo e zosta podana do wiadomo ci stron przed jego og oszeniem, jednak do momentu publikacji, nie ma on adnego znaczenia prawnego 128. Powiadomienie o wyrku ma by dokonane przez dor czenie go stronom lub ich pe nomocnikom, lub przez przes anie im egzemplarza wyroku przez poczt lub w inny sposób, który jest najpewniejszy, z zachowaniem przepisów ustanowionych prawem partykularnym 129. Og oszenie wyroku jest ostatni faz wyrokowania. S dzia powinien dokona tego jak najszybciej 130, nie pó niej jednak ni w ci gu miesi ca od rozstrzygni cia sprawy 131. Nale y pami ta, e w procesach o stwierdzenie niewa no ci ma stwa, instrumentem koniecznym do uzyskania wyroku ostatecznego, je li ten jako pierwszy by pozytywny (tzn. orzekaj cy niewa no ma stwa), jest apelacja. Wyrok pierwszej instancji orzekaj cy niewa no ma stwa powoduje, e akta sprawy z urz du nale y przes do trybuna u drugiej instancji. Po otrzymaniu akt, s d apelacyjny mo e post pi w dwojaki sposób: zatwierdzi swoim dekretem wyrok s du pierwszej instancji (post powanie skrócone) albo przyj spraw do zwyczajnego rozpoznania na szczeblu apelacyjnym 132. O sposobie dzia ania decyduje trybuna drugiej instancji, ale zawsze czyni to po rozwa eniu sporz dzonych wcze niej uwag obro cy w a ma skiego, ewentualnych 125 Por. DC, art. 253; Wenz, Wróblewski, Urz d..., dz. cyt., s. 169-172; Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 439. 126 R. Soba ski, Uwagi o funkcji s dziego w procesie o niewa no ma stwa, Ius Matrimoniale 3(1998), s. 49. 127 Por. DC, art. 257 1. 128 Por. Wenz, Wróblewski, Urz d..., dz. cyt., s. 169-172; Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 177. 129 CIC, c. 1509 1; por. Wenz, Wróblewski, Urz d..., dz. cyt., s. 169-172; Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 179. 130 DC, art. 257 1. 131 Por. CIC, c. 1610 3. 132 Por. Góralski, Ma stwo..., dz. cyt., s. 441.

180 KS. PAWE MAKAREWICZ uwag stron oraz wyroku pierwszej instancji, a nawet akt tej instancji 133. Zatem rozstrzygni cie o niewa no ci ma stwa, aby by o ostateczne i obowi zuj ce, domaga si dwóch zgodnych orzecze s dziowskich 134. Podsumowanie Kanony dotycz ce kanonicznego procesu o niewa no ma stwa Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. umieszcza w ksi dze zatytu owanej De processibus (kan. 1400-1752), która mówi przede wszystkim o procesie spornym (cz II, kan. 1501-1670). Po ród norm procesowych ustawodawca wyró nia zwyk y proces sporny (sekcja I, kan. 1501-1655) oraz omawia niektóre procesy specjalne, gdzie znajduj si sprawy o niewa no ma stwa (kan. 1671-1691). Mo na powiedzie, e proces o stwierdzenie niewa no ci ma stwa dostosowuje si z pewnymi zmianami do zwyczajnego procesu spornego 135. Tym bardziej, e prawodawca po omówieniu niektórych norm specyficznych dla prowadzenia spraw o niewa no ma stwa, mówi wprost, e w pozosta- ych kwestiach dotycz cych sposobu post powania, nale y stosowa, je li nie sprzeciwia si temu natura rzeczy, kanony o procesie w ogólno ci i o zwyczajnym procesie spornym, z zachowaniem norm specjalnych co do spraw o stanie osób i spraw odnosz cych si do dobra publicznego 136. Z analizy poszczególnych etapów kanonicznego procesu o niewa no ma stwa wynika, e jest on z jednej strony procesem spornym, który charakteryzuje si kontradyktoryjno ci 137, a z drugiej strony jest to proces tak specyficzny, e mo emy mówi o procesie specjalnym, który posiada swoj w asn charakterystyk oraz wyj tkowo partykularne normy procesowe 138. Trybuna y ko cielne potwierdzaj, e dla wielu stron procesowych, post powanie s dowe dotycz ce spraw o orzeczenie niewa no ci ma stwa, wi e 133 Por. S. Ciesielski, Skrócone post powanie apelacyjne w kanonicznym procesie o niewa no ma stwa, Prawo kanoniczne 31(1988)1-2, s. 129-130. 134 Por. M. Greszata, Apelacja w wietle instrukcji Dignitas connubii, Roczniki Nauk Prawnych 2(2006), s. 230. 135 A. Sobczak, Proces o stwierdzenie niewa no ci ma stwa ko cielnego, Gniezno 2001, s. 11. 136 CIC, c. 1691. 137 Zob. Greszata, Iudicium..., dz. cyt., s. 242-263. 138 T. Rozkrut, Kanoniczny proces o niewa no ma stwa: proces sporny, czy proces specjalny?, Prawo Kanoniczne 52(2010), nr 3-4, s. 175.

ETAPY KANONICZNEGO PROCESU 181 si przede wszystkim z celem praktycznym, jakim jest uregulowanie ycia w nowym zwi zku ma skim 139. Nie mo na jednak zapomina, e podstawowym celem procesów ma skich jest poznanie prawdy na temat zaskar anego ma stwa. To za domaga si od s dziego, aby poszczególne etapy procesu by y spe niane starannie i zgodnie z zasadami prawa 140. Przejawia si to tak e w wysokich kwalifikacjach stawianych pracownikom trybuna u biskupiego 141, aby ka dy ko cielny proces pozostawa zawsze w s bie salus animarum 142. STEPS OF A CANONICAL PROCESS OF THE NULLITY OF A MARRIAGE Summary The judiciary power of the Church as any Church authority always seeks to build the good of believers. It is expressed by a principle derived from the Code of Canon Law which reads: Salus animarum suprema lex. An expression of this principle takes the form of marriage process which can declare the nullity of a marriage. There are few main steps of such a process: the introduction of a case, the formulation of terms of a controversy, the collection of evidences, the discussion on a case, the proclamation of a sentence. The Church Courts confirm that for many couples interested in the nullity of their marriage the judiciary process has a practical purpose which is to regulate the life of their new marriage. One cannot forget, however, that the primary purpose of marriage process is to know the truth about a marriage. Therefore, judiciary power possessed by judges and judicial colleges has to be exercised in the manner prescribed by the canon law, and it is important for judges that they carefully follow and observe all the steps of the canonical process of declaring the nullity of marriage. ród a powszechne Bibliografia Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Paulii PP. II promulgatus, Acta Apostolicae Sedis 75(1983) pars II, 1-317. Instructio servanda a tribunalibus dioecesanis et interdioecesanis in pertractandis causis nullitatis matrimonii Dignitas Connubii, Citta del Vaticano 2005. 139 Por. tam e, s. 182. 140 Zob. DC, art. 33. 141 Zob. DC, art. 33-64. 142 Por. Rozkrut, Kanoniczny proces, dz. cyt., s. 182.

182 KS. PAWE MAKAREWICZ Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia ma stwa w Ko ciele katolickim, 05.09.1886 r., w: Dokumenty duszpastersko-liturgiczne Episkopatu Polski (1966-1998), oprac. C. Krakowiak, L. Adamowicz, Lublin 1999, s. 123-169. Katechizm Ko cio a Katolickiego, Pozna 1994. Opracowania Adamowicz L., Stwierdzenie stanu wolnego nieochrzczonych i niekatolików przed zawarciem ma stwa kanonicznego, Annales Canonici 4(2008), s. 38-62. Ciesielski S., Skrócone post powanie apelacyjne w kanonicznym procesie o niewa no ma stwa, Prawo kanoniczne 31(1988)1-2, s. 127-137. Dzi ga A., Og oszenie akt, w: Komentarz do Instrukcji procesowej Dignitas connubii, red. T. Rozkrut, Sandomierz 2007, s. 305-323. Góralski W., Ma stwo kanoniczne, Warszawa 2011. Greszata M., Apelacja w wietle instrukcji Dignitas connubii, Roczniki Nauk Prawnych 2(2006), s. 229-239. Greszata M., Istota Litis Contestatio w procesie kanonicznym, Roczniki Nauk Prawnych 14(2004), z. 2, s. 137-159. Greszata M., Iudicium cum principiis, Kodeksowa weryfikacja wybranych zasad procesowych w kanonicznych sprawach o niewa no ma stwa, Lublin 2008. Greszata M., Kanoniczne procesy ma skie. Pomoc dla studentów, Lublin 2007. Greszata-Telusiewicz M., Formalno-prawny oraz eklezjalny walor dyskusji sprawy w kanonicznym procesie o niewa no ma stwa, w: Ko cielne prawo procesowe. Prawo rodzinne. Materia y i Studia, t. 5, red. A. Dzi ga i in., Lublin 2010, s. 411-434. Grocholewski Z., Pewno moralna jako klucz do lektury norm procesowych, Ius Matrimoniale 3(1998), s. 9-43. Grocholewski Z., Struktura etapu dowodzenia, w: Plenitudo legis dilectio. Ksi ga pami tkowa dedykowana prof. dr. hab. Bronis awowi W. Zubertowi OFM z okazji 65. rocznicy urodzin, red. A. D bi ski, E. Szczot, Lublin 2000, s. 355-378. Kasprzyk P., Sprawa o separacj ma sk na przyk adzie S du Okr gowego w Lublinie, Studia z Prawa Wyznaniowego 3(2001), nr 3, s. 161-183. Kiwior W., Strony procesowe, w: Komentarz do Instrukcji procesowej Dignitas connubii, red. T. Rozkrut, Sandomierz 2007, s. 153-177. Majer P., Niestawiennictwo strony pozwanej w procesie o stwierdzenie niewa no ci ma stwa, Ius Matrimoniale 7(2002), s. 167-190. Pawluk T., Prawo Kanoniczne wed ug Kodeksu Jana Pa a II. Doczesne dobra Ko cio a. Sankcje w Ko ciele. Procesy, t. IV, Olsztyn 2009. Pawluk T., Procesy ma skie, Prawo kanoniczne 27(1984), nr 3-4, s. 89-107. Rozkrut T., Kanoniczny proces o niewa no ma stwa: proces sporny, czy proces specjalny?, Prawo Kanoniczne 52(2010), nr 3-4, s. 171-183. Rozkrut T., Kompetencje trybuna ów ko cielnych w materii prowadzenia spraw o niewa no ma stwa (kan. 1671-1673). Specyfikacja i historia procesów ma skich, Tarnowskie Studia Teologiczne 2(2001), s. 71-82.

ETAPY KANONICZNEGO PROCESU 183 Rozkrut T., Ochrona s dowa praw wiernych szczegó owe zagadnienia wybrane, w: 25-lecie promulgacji Kodeksu Prawa Kanonicznego. Obowi zywanie i stosowanie w Polsce, red. J. Krukowski, Z. Tracz, ód 2009, s. 105-120. Soba ski R., Przyj cie skargi o orzeczenie niewa no ci ma stwa, Ius Matrimoniale 1(6-7) (1996), s. 143-152. Soba ski R., Uwagi o funkcji s dziego w procesie o niewa no ma stwa, Ius Matrimoniale 3(1998), s. 45-59. Sobczak A., Proces o stwierdzenie niewa no ci ma stwa ko cielnego, Gniezno 2001. Sobczak A., Stwierdzenie niewa no ci ma stwa i inne ma skie procesy ko cielne, Warszawa 2010. Stawniak H., Prawo do obrony w procesie kanonicznym, Prawo kanoniczne 33(1990)2-1, s. 141-152. Stawniak H., Wprowadzenie sprawy i zako czenie instancji wed ug instrukcji Dignitas connubii, w: Proces ma ski wed ug Instrukcji Dignitas connubii. Materia y z ogólnopolskiego spotkania pracowników s downictwa ko cielnego w Gródku nad Dunajcem w dniach 13-14 czerwca 2005 r., red. T. Rozkrut, Tarnów 2006, s. 75-91. Stawniak H., Wprowadzenie sprawy, w: Komentarz do Instrukcji procesowej Dignitas connubii, red. T. Rozkrut, Sandomierz 2007, s. 179-209. Szczot E., Skutki kanoniczne pozostawania katolika w zwi zku niesakramentalnym, w: Ko cielne Prawo Procesowe. Materia y i studia, t. 3, red. A. Dzi ga, M. Wróbel, Lublin 2003, s. 105-128. Sztychmiler R., Proces sporny, w: Komentarz do kodeksu prawa kanonicznego, t. V, Ksi ga VII. Procesy, red. J. Krukowski, Pozna 2007, s. 123-324. Sztychmiler R., ciwo s du, w: Komentarz do Instrukcji procesowej Dignitas connubii, red. naukowa T. Rozkrut, Sandomierz 2007, s. 35-55. Sztychmiler R., Zawi zanie sporu w procesie kanonicznym, Ius Matrimoniale 6(12)2001, s. 101-125. wiaczny S., Nierozerwalno ma stwa a rozwi zanie ma stwa naturalnego w prawie kanonicznym, Katowice 2004. Wenz W., Decyzja s dziego, w: Komentarz do Instrukcji procesowej Dignitas connubii, red. T. Rozkrut, Sandomierz 2007, s. 325-351. Wenz W., Decyzje s dziego. Przes anie sprawy do trybuna u apelacyjnego i post powanie, w: Proces ma ski wed ug Instrukcji Dignitas connubii. II ogólnopolskie forum s dowe, red. T. Rozkrut, Tarnów 2006, s. 129-144. Wenz W., Wróblewski P., Urz d obro cy w a i procesowe decyzje s dziego na etapie wyrokowania. Zagadnienia wybrane z procesu o niewa no ma stwa, Wroc aw 2007. owa kluczowe: proces kanoniczny, niewa no ma stwa, etapy procesu, strony procesowe. Keywords: canonical process, nullity of a marriage, process steps, parties in a case.