Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym Salon Cyfrowych Publikacji epartnerzy.com.
USTAWA O EMERYTURACH I RENTACH Z FUNDUSZU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH
USTAWA O EMERYTURACH I RENTACH Z FUNDUSZU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH pod redakcją Kamila Antonowa Kamil Antonów Marcin Bartnicki Bartosz Suchacki 3. wydanie poszerzone i zaktualizowane
Stan prawny na 30 września 2009 r. Autorzy poszczególnych części: Kamil Antonów komentarz do art.: 1 7, 21, 24 55, 85 87, 100 101a, 103, 105 106, 108 111, 114, 129, 135, 137, 152, 159 160, 176 180, 182 194b Marcin Bartnicki komentarz do art.: 11, 15 20, 22 23, 62 64, 65 84, 88 94, 95 99, 119 123, 125 128, 138 144, 181, 195 196 Bartosz Suchacki komentarz do art.: 9, 10a, 59, 61, 102, 112 113, 130 132, 173 175 Kamil Antonów, Bartosz Suchacki komentarz do art.: 8, 10, 56, 104, 107 107a, 133 134, 136 Marcin Bartnicki, Bartosz Suchacki komentarz do art.: 12 14, 57 58, 60, 115 118, 124 Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Adam Choiński Opracowanie redakcyjne Izabela Ratusińska Skład i łamanie Zakład Usługowy PRIM Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2009 ISBN: 978-83-7601-964-2 3. wydanie poszerzone i zaktualizowane Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. (022) 535 80 00, (022) 535 82 00 31-156 Kraków, ul. Zacisze 7 tel. (012) 630 46 00 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl
SPIS TREŚCI Wykaz skrótów... 7 Podstawowa literatura przedmiotu... 19 Przedmowa do III wydania... 25 Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych... 27 Dział I. Przepisy ogólne... 29 Rozdział 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy... 29 Rozdział 2. Okresy uwzględniane przy ustalaniu prawa do świadczeń i ich wysokości... 48 Rozdział 3. Niezdolność do pracy... 99 Rozdział 4. Podstawa wymiaru emerytur i rent... 126 Dział II. Emerytury... 155 Rozdział 1. Emerytura dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r.... 155 Rozdział 2. Emerytura dla ubezpieczonych urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r.... 179 Rozdział 3. Przepisy szczególne dotyczące emerytury dla niektórych ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r.... 250 Rozdział 3a. Emerytury górnicze... 261 Rozdział 4. Ustalanie wysokości emerytur, o których mowa w art. 27 50e... 275 5
Spis treści Dział III. Renty z tytułu niezdolności do pracy i renta rodzinna... 294 Rozdział 1. Renta z tytułu niezdolności do pracy... 294 Rozdział 2. Renta rodzinna... 334 Dział IV. Dodatki do emerytur i rent... 374 Dział V. Zasiłek pogrzebowy... 381 Dział VI. Świadczenia przyznawane w szczególnym trybie... 391 Dział VII. Przepisy wspólne dotyczące wysokości świadczeń... 404 Rozdział 1. Dolna i górna granica wysokości świadczeń... 404 Rozdział 2. Waloryzacja świadczeń... 412 Rozdział 3. Zbieg prawa do świadczeń... 419 Dział VIII. Zasady ustalania świadczeń... 433 Rozdział 1. Powstanie i ustanie prawa do świadczeń... 433 Rozdział 2. Zawieszanie lub zmniejszanie świadczeń... 443 Rozdział 3. Zmiany w prawie do świadczeń i ich wysokości... 459 Dział IX. Postępowanie w sprawach świadczeń i wypłata świadczeń... 485 Rozdział 1. Ogólne zasady postępowania... 485 Rozdział 2. Obowiązki płatników składek, świadczeniobiorców oraz innych podmiotów... 540 Rozdział 3. Ogólne zasady wypłaty świadczeń... 551 Rozdział 4. Zwrot nienależnie pobranych świadczeń, egzekucja i potrącenia ze świadczeń... 574 Dział X. Przepisy zmieniające, przejściowe i końcowe... 607 Rozdział 1. Zmiany w przepisach obowiązujących... 607 Rozdział 2. Przepisy przejściowe... 613 Rozdział 3. Przepisy końcowe i uchylające... 644 Załącznik do ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych... 647 Skorowidz rzeczowy... 655 6
WYKAZ SKRÓTÓW 1. Źródła prawa k.c. k.k. k.p. k.p.a. k.p.c. k.r.o. Karta Nauczyciela Konstytucja ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483; sprost. Dz. U. z 2001 r. Nr 28, poz. 319; zm. Dz. U. z 2006 r. Nr 200, poz. 1471) 7
Wykaz skrótów pr. bank. pr. o u.s.p. pr. o notariacie rozp. w sprawie odsetek rozp. w sprawie orzekania rozp. w sprawie podstawy wymiaru rozp. w sprawie postępowania rozp. w sprawie pracy górniczej 8 ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.) ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158) rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 lutego 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad wypłacania odsetek za opóźnienie w ustaleniu lub wypłacie świadczeń z ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 12, poz. 104) rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy (Dz. U. Nr 273, poz. 2711) rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz. U. Nr 161, poz. 1106 z późn. zm.) rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz. U. Nr 10, poz. 49 z późn. zm.) rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 23 grudnia 1994 r. w sprawie określenia niektórych stanowisk pracy górniczej oraz stanowisk pracy zaliczanej w wymiarze półtorakrotnym przy ustalaniu prawa do górniczej emerytury lub renty (Dz. U. z 1995 r. Nr 2, poz. 8)
Wykaz skrótów rozp. w sprawie wcześniejszej emerytury rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz. U. Nr 28, poz. 149 z późn. zm.) rozp. w sprawie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutewieku emerytalnego go 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 z późn. zm.) rozp. w sprawie rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalzawieszania nej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury i renty (Dz. U. Nr 58, poz. 290 z późn. zm.) rozp. wypadkowe rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 24 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad oraz trybu uznawania zdarzenia za wypadek w drodze do pracy lub z pracy, sposobu jego dokumentowania, wzoru karty wypadku w drodze do pracy lub z pracy oraz terminu jej sporządzania (Dz. U. Nr 237, poz. 2015) stara ustawa ustawa z dnia 17 grudnia 1974 r. o świadczezasiłkowa niach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn.: Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 143 z późn. zm.) stara ustawa ustawa z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczewypadkowa niach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 z późn. zm.) stare rozp. rozporządzenie Ministra Pracy, Płac i Spraw Sowypadkowe cjalnych oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 17 października 1975 r. w sprawie zasad i trybu orzekania o uszczerbku na 9
Wykaz skrótów ustawa/ustawa o e.r. FUS ustawa o e.k. ustawa o e.p. ustawa o bezrobociu ustawa o f.a. ustawa o kombatantach ustawa o n.ś.k. ustawa o niepełnosprawnych ustawa o o.f.f.e. 10 zdrowiu oraz wypłacania świadczeń z tytułu wypadku przy pracy, w drodze do pracy i z pracy oraz z tytułu chorób zawodowych (Dz. U. Nr 36, poz. 199) ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227) ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz. U. Nr 228, poz. 1507) ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. Nr 237, poz. 1656) ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 58, poz. 514 z późn. zm.) ustawa z dnia 18 lipca 1974 r. o funduszu alimentacyjnym (tekst jedn.: Dz. U. z 1991 r. Nr 45, poz. 200 z późn. zm.) ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 42, poz. 371 z późn. zm.) ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich świadczeniach kompensacyjnych (Dz. U. Nr 97, poz. 800) ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 159, poz. 1667 z późn. zm.)
Wykaz skrótów ustawa o o.f.u.s. ustawa z dnia 25 listopada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 z późn. zm.) ustawa o p.d.o.f. ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 z późn. zm.) ustawa o p.e.a. ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 229, poz. 1954 z późn. zm.) ustawa o p.s. z 1990 r. ustawa z dnia 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1593 z późn. zm.) ustawa o p.s. z 2008 r. ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 223, poz. 1458) ustawa o pom. społ. ustawa z dnia 29 listopada 1990 r. o pomocy z 1990 r. społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 64, poz. 414 z późn. zm.) ustawa o pom. społ. ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoz 2004 r. łecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 115, poz. 728 z późn. zm.) ustawa o prom. zatr. ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 69, poz. 415 z późn. zm.) ustawa o p.u.p. ustawa z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 z późn. zm.) ustawa o s.c. z 1998 r. ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o służbie cywilnej (Dz. U. z 1999 r. Nr 49, poz. 483 z późn. zm.) ustawa o s.c. z 2006 r. ustawa z dnia 24 sierpnia 2006 r. o służbie cywilnej (Dz. U. Nr 170, poz. 1218 z późn. zm.) 11
Wykaz skrótów ustawa o s.c. z 2008 r. ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (Dz. U. Nr 227, poz. 1505) ustawa o s.u.s. ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 z późn. zm.) ustawa o szk. wyż. ustawa z dnia 12 września 1990 r. o szkolniz 1990 r. ctwie wyższym (Dz. U. Nr 65, poz. 385 z późn. zm.) ustawa o szk. wyż. ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolz 2005 r. nictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365 z późn. zm.) ustawa o ś.p. ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (Dz. U. Nr 120, poz. 1252 z późn. zm.) ustawa o ś.r. ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 z późn. zm.) ustawa o u.s.d.g. ustawa z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich rodzin (tekst jedn.: Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 z późn. zm.) ustawa o u.s.r. ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 z późn. zm.) ustawa o zaopatrzeniu ustawa z dnia 30 października 2002 r. o zaopawypadkowym trzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz. U. Nr 199, poz. 1674 z późn. zm.) ustawa o zasiłkach ustawa z dnia 1 grudnia 1994 r. o zasiłkach ror.p.w. dzinnych, pielęgnacyjnych i wychowawczych (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 102, poz. 651 z późn. zm.) ustawa o z.e.g. ustawa z dnia 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (tekst jedn.: Dz. U. z 1995 r. Nr 30, poz. 154 z późn. zm.) 12
Wykaz skrótów ustawa o z.e.p. ustawa o z.i.w.w. ustawa o z.n.u. ustawa restrukturyzacyjna z 1998 r. ustawa restrukturyzacyjna z 2003 r. ustawa rewaloryzacyjna ustawa wypadkowa ustawa zasiłkowa ustawy o z.e.ż.f. ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 z późn. zm.) ustawa z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 9, poz. 87 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. Nr 100, poz. 461) ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o dostosowaniu górnictwa węgla kamiennego do funkcjonowania w warunkach gospodarki rynkowej oraz szczególnych uprawnieniach i zadaniach gmin górniczych (Dz. U. Nr 162, poz. 1112 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach 2003 2006 (Dz. U. Nr 210, poz. 2037 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 104, poz. 450 z późn. zm.) ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. Nr 199, poz. 1673 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267 z późn. zm.) ustawa z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz 13
Wykaz skrótów ich rodzin (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66 z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 67 z późn. zm.) 2. Periodyki Apel. W-wa Biul. SAKa EPS GP GSP GSP-PO Mon. Prawn. MPP ONSA OSA OSAB OSAW OSN OSNAPiUS 14 Apelacja. Sąd Apelacyjny w Warszawie Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Katowicach i sądów okręgowych. Biuletyn Europejski Przegląd Sądowy Gazeta Prawna Gdańskie Studia Prawnicze Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa Monitor Prawniczy Monitor Prawa Pracy Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej Orzecznictwo Apelacji Wrocławskiej. Biuletyn Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu Orzecznictwo Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
Wykaz skrótów OSNCAPiUS OSNPUSiSP OSP OSPiKA OTK PiP PiZS POSAG PP PPiA PPiPS Prok. i Pr. Przeg. Sąd. Przeg. Sej. PUS PUSiG PUSiZ RPEiS Rz SP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Państwo i Prawo Praca i Zabezpieczenie Społeczne Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Prawo Pracy Przegląd Prawa i Administracji Prawo Pracy i Prawo Socjalne Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Przegląd Sejmowy Przegląd Ubezpieczeń Społecznych Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Zdrowotnych Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Rzeczpospolita Służba Pracownicza 3. Inne ABW AW BOR Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego Agencja Wywiadu Biuro Ochrony Rządu 15
Wykaz skrótów CBA FA FUS funkcjonariusze GUS IPN KŚZpNP KRUS MO MOP MPiPS NSA OFE osoby w stosunku służby PIS PSP PSUS RM RP RPO SA SC SG SKW SN/Sąd SW SWW TK/Trybunał TSWE TUS 16 Centralne Biuro Antykorupcyjne Fundusz Alimentacyjny Fundusz Ubezpieczeń Społecznych funkcjonariusze Policji, ABW, AW, UOP, CBA, SKW, SWW, SG, SW, PSP i BOR Główny Urząd Statystyczny Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego Milicja Obywatelska Międzynarodowa Organizacja Pracy Minister/Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Naczelny Sąd Administracyjny otwarte fundusze emerytalne żołnierze i funkcjonariusze Państwowa Inspekcja Sanitarna Państwowa Straż Pożarna Polskie Stowarzyszenie Ubezpieczenia Społecznego Rada Ministrów Rzeczpospolita Polska Rzecznik Praw Obywatelskich Sąd Apelacyjny Służba Celna Straż Graniczna Służba Kontrwywiadu Wojskowego Sąd Najwyższy Służba Więzienna Służba Wywiadu Wojskowego Trybunał Konstytucyjny Trybunał Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich Trybunał Ubezpieczeń Społecznych
Wykaz skrótów UOP WSA WWPW ZUS żołnierze Urząd Ochrony Państwa Wojewódzki Sąd Administracyjny wskaźnik wysokości podstawy wymiaru Zakład Ubezpieczeń Społecznych żołnierze zawodowi 17
18
PODSTAWOWA LITERATURA PRZEDMIOTU 1. Podręczniki Jędrasik-Jankowska I., Ubezpieczenie społeczne (chorobowe, rentowe i emerytalne). Zarys części ogólnej, Warszawa 1987 Jędrasik-Jankowska I., Prawo do emerytury i rent z ubezpieczenia społecznego, Warszawa 1992 Jędrasik-Jankowska I., Ubezpieczenie emerytalne. Trzy filary, Warszawa 2001 Jędrasik-Jankowska I., Ubezpieczenie społeczne. Część ogólna, t. 1, Warszawa 2003 Jędrasik-Jankowska I., Ubezpieczenia społeczne. Ubezpieczenie rentowe. Ubezpieczenie emerytalne, t. 2, Warszawa 2003 Jędrasik-Jankowska I., Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, t. 1, Warszawa 2006 Jędrasik-Jankowska I., Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, t. 2, Warszawa 2006 Jończyk J., Prawo zabezpieczenia społecznego, Kraków 2001, 2003, 2006 Kluszczyńska Z., Koczur W., Rubel K., Szpor G. (red.), Szumlicz T., System ubezpieczeń społecznych. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2003, 2006, 2007 Liszcz T., Ubezpieczenie społeczne i zaopatrzenie społeczne, Kraków 1997 Muszalski W., Ubezpieczenia społeczne. Zarys ogólny, cz. I, ZUS, Warszawa 1984 Muszalski W., Ubezpieczenia społeczne. Zarys ogólny, cz. II, ZUS, Warszawa 1984 Muszalski W., Ubezpieczenia społeczne. Poradnik, Warszawa 1987 Muszalski W., Wprowadzenie do nauki ubezpieczenia społecznego, Warszawa 1988 19
Podstawowa literatura przedmiotu Muszalski W., Prawo socjalne, Warszawa 1995, 1996, 1999 Muszalski W., Ubezpieczenie społeczne. Podręcznik akademicki, Warszawa 2004 Szubert W., Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987 Świątkowski A.M., Europejskie prawo socjalne. Europejskie prawo ubezpieczeń społecznych, t. 3, Warszawa 2000 Zieliński T., Ubezpieczenia społeczne pracowników. Zarys systemu prawnego część ogólna, Warszawa Kraków 1994 2. Prace zbiorowe Człowiek, obywatel, pracownik. Studia z zakresu prawa. Księga jubileuszowa poświęcona profesor Urszuli Jackowiak, J. Stelina, A. Wypych-Żywicka (red.), GSP 2007, t. XVII Dziesięć lat reformy emerytalnej w Polsce, PSUS, Kudowa Zdrój 2009 Europejskie prawo pracy i prawo socjalne a prawo polskie, H. Szurgacz (red.), Wrocław 1998 Europejskie prawo pracy i ubezpieczeń społecznych, L. Florek (red.), Warszawa 1996 Granice liberalizacji prawa pracy. Problemy zabezpieczenia społecznego (w:) E. Bielak, H. Lewandowski (red.), Materiały z XIV Zjazdu Katedr (Zakładów) Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Łódź 2003 Koncepcje i problemy ubezpieczenia społecznego (w:) J. Jończyk (red.), Materiały IV Kolokwium Ubezpieczenia Społecznego, Wrocław, wrzesień 1987 Konstrukcje prawa emerytalnego, T. Bińczycka-Majewska (red.), Kraków 2004 Konstytucyjne problemy prawa pracy i zabezpieczenia społecznego (w:) H. Szurgacz (red.), Referaty na XV Zjazd Katedr i Zakładów Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Wrocław, 1 2 czerwca 2005 r. Ochrona praw człowieka w świetle przepisów prawa pracy i zabezpieczenia społecznego, A.M. Świątkowski (red.), Referaty i wystąpienia zgłoszone na XVII Zjazd Katedr/Zakładów Prawa Pracy i Zabezpieczenia Społecznego, Kraków, 7 9 maja 2009 r. Prawne problemy inwalidztwa (w:) J. Jończyk (red.), Materiały III Kolokwium Ubezpieczenia Społecznego, Wrocław 1986 Prawo pracy u progu XXI wieku. Stare problemy i wyzwania współczesności (w:) Materiały z XIII Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Prawa Pracy, Białystok 2001 20
Podstawowa literatura przedmiotu Problemy emerytur, rent i opieki zdrowotnej (w:) PSUS, Materiały IV Konferencji Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego, Warszawa Wrocław 1992 Problemy kodyfikacji prawa pracy. Wybrane zagadnienia zabezpieczenia społecznego, Referaty na XVI Zjazd Katedr oraz Zakładów Prawa Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Gdańsk, 19 21 września 2007 r. Problemy prawa ubezpieczeń społecznych, B. Wagner (red.), Kraków 1996 Problemy ubezpieczenia emerytalno-rentowego, PSUS, I Krajowa Konferencja Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego, Poznań, maj 1987 Problemy ubezpieczenia społecznego, PSUS, Wrocław 1988 Problemy ubezpieczeń społecznych w 70-lecie istnienia Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, PSUS, Wrocław 2004 Procedury w ubezpieczeniach emerytalnym i rentowym, PSUS, Gniezno 2008 Reforma systemu emerytalnego. Założenia, realizacja ustawowa, wdrażanie w życie, M. Pierzchalska (red.), PSUS i Wyższa Szkoła Biznesu w Radomiu, Radom 1999 Rola prawa pracy i ubezpieczeń społecznych w przeciwdziałaniu bezrobociu, Gdańsk, seminarium 2005 Rozwój ubezpieczeń społecznych w Polsce, Cz. Jackowiak (red.), Warszawa 1991 Ryzyko niezdolności do pracy w zabezpieczeniu społecznym, PSUS, Gdańsk 2006 Ryzyko starości problemy zabezpieczenia, PSUS, Kraków 2007 Ubezpieczenie społeczne dziś i jutro, PSUS, Seminarium z okazji 70-lecia ubezpieczeń społecznych w Polsce, Warszawa, listopad 1990 Ubezpieczenie społeczne rodziny, Materiały II Kolokwium Ubezpieczenia Społecznego, Wrocław 1985 Wybrane zagadnienia prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, U. Jackowiak (red.), GSP 2000, t. VI Z aktualnych problemów prawa pracy i prawa socjalnego, H. Szurgacz (red.), Prawo CCCVII, Wrocław 2009 3. Inne opracowania Antonów K., Prawo do emerytury, Kraków 2003 Babińska R., Wzruszalność prawomocnych decyzji rentowych, Warszawa 2007 Bińczycka-Majewska T., Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego w Unii Europejskiej, Kraków 1999 21
Podstawowa literatura przedmiotu Brzezicki T., Dobek W., Dziwota K., Kiljan K., Lachowski K., Łabanowski M., Madej K., Morawski W., Sylwestrzak D., Wantoch-Rekowski J. (red.), Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych. Komentarz, Toruń Warszawa 2007 Cholewa-Klimek M., Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2006 Czajka Z., Systemy emerytalne w Niemczech i w Wielkiej Brytanii wobec nowych wyzwań, Łódź 2003 Dzienisiuk D., Zabezpieczenie społeczne w Unii Europejskiej koordynacja świadczeń, Warszawa 2004 Frankowska L., Modliński E., Ustawa o ubezpieczeniu społecznym. Tekst z wyjaśnieniami, Kraków 1933 Gajda-Durlik M., Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, Przemyśl 2005 Góra M., System emerytalny, Warszawa 2003 Jędrasik-Jankowska I., Emerytura i inne świadczenia związane z wiekiem, Warszawa 2007 Jędrasik-Jankowska I., Wypadek w drodze do pracy lub z pracy, Warszawa 1972 Kolasiński K., Pojęcie i charakter prawny zawieszenia prawa do emerytury, Toruń 1971 Kolasiński K., Charakter prawny sporów z zakresu ubezpieczenia społecznego, Toruń 1974 Kolasiński K., Rozstrzyganie sporów o świadczenia z ubezpieczenia społecznego, Warszawa 1978 Kolasiński K., Rozpoznawanie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1989 Kolasiński K., Modele i funkcje ubezpieczeń społecznych, Toruń 1990 Kołodziejczyk K., Systemy emerytalne w Ameryce Łacińskiej. Od repartycji do kapitalizacji, Poznań 2004 Kołosowska B., Skutki finansowe reformy systemu emerytalnego w Polsce, Toruń 2004 Krzeczkowski K., Idee przewodnie ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1936 Major T. (red.), Pawłowska B., Ubezpieczenia społeczne migrujących pracowników oraz osób prowadzących działalność gospodarczą, Warszawa 2004 Modliński E., Podstawowe zagadnienia prawne ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1968 Modliński E., Sądy ubezpieczeń społecznych jako szczególne sądy administracyjne, Warszawa 1946 22
Podstawowa literatura przedmiotu Pacud R., Oczekiwanie prawne na emeryturę dożywotnią, Bydgoszcz Katowice 2006 Piotrowski J., Zabezpieczenie społeczne. Problematyka i metody, Warszawa 1966 Płażek S., Przedawnienie i terminy zawite w prawie ubezpieczeń społecznych, Kraków 1990 Pogonowski M., Postępowanie dowodowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych prowadzone przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2006 Prasznic U., Finansowanie ubezpieczenia społecznego pracowników, Wrocław 1990 Sowiński T., Finanse ubezpieczeń emerytalnych, Warszawa 2009 Ślebzak K., Ochrona emerytalnych praw nabytych, Warszawa 2009 Ubezpieczenie społeczne w umowach międzynarodowych zbiór tekstów, opr. W.J. Sobczak, ZUS, Warszawa 1995 Uścińska G., Europejskie standardy zabezpieczenia społecznego a współczesne rozwiązania polskie, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2005 Wantoch-Rekowski J., Składki na ubezpieczenie emerytalne. Konstrukcja i charakter prawny, Toruń 2005 Wypych-Żywicka A., Renta rodzinna z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Zagadnienia materialnoprawne, Gdańsk 2006 Żukowski M., Wielostopniowe systemy zabezpieczenia emerytalnego w Unii Europejskiej i w Polsce. Między państwem a rynkiem, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Zeszyty Naukowe seria II, Prace habilitacyjne, z. 151, Poznań 1997 23
24
PRZEDMOWA DO III WYDANIA Trzecie wydanie Komentarza zostało opracowane przy udziale nowego autora, Bartosza Suchackiego radcy prawnego, naczelnika wydziału obsługi prawnej Oddziału ZUS w Opolu, prezentującego jednak osobiste poglądy na omawianą problematykę, a nie poglądy instytucji, w której jest zatrudniony. Współpraca z osobą, która na co dzień styka się ze stosowaniem przepisów komentowanej ustawy i wiążącymi się z tym wątpliwościami interpretacyjnymi, pozwoliła na wzbogacenie III wyd. Komentarza o dotąd nieporuszane zagadnienia prawne oraz niejednokrotne pogłębienie wcześniej prezentowanej argumentacji. Do ważniejszych modyfikacji komentowanych przepisów doszło zwłaszcza w obrębie tez odnoszących się do następujących zagadnień: orzekania o niezdolności do pracy (art. 12 14) i przyznawania rent z tego tytułu (art. 59 61), ochrony przedemerytalnej (art. 24), emerytury wcześniejszej i w obniżonym wieku, w tym emerytury nauczycielskiej bez względu na wiek (art. 29 i 32), ustalania podstawy wymiaru emerytury po rencie lub innej emeryturze (art. 21) w powiązaniu z art. 53 i 110 111, ponownego ustalania prawa do emerytury/renty (art. 114), postępowania odwoławczego (art. 118) ze szczególnym uwzględnieniem stosowania zasad i przepisów postępowania cywilnego w sprawach emerytur i rent (np. art. 316 k.p.c.), kapitału początkowego (art. 173 175). Poszerzenie treści opracowania wynika również z licznych zmian ustawodawstwa ubezpieczeniowego po ukazania się II wyd. Komentarza w kwietniu 2007 r. Nie chodzi tu jednak tylko o zwykłe nowelizacje prawa emerytalno-rentowego (jak np. w sprawie waloryzacji), lecz również o akty prawne, które odrębnie regulują niektóre dziedziny ubezpie25
Przedmowa do III wydania czenia społecznego. Szczególną uwagę zwrócono zatem na, obowiązujące od początku 2009 r., dwie ustawy (o emeryturach pomostowych i emeryturach kapitałowych), które w istotny sposób wpływają na konstrukcję i funkcjonowanie całego systemu emerytalnego, a w swych unormowaniach wewnętrznych odsyłają do stosowania wielu przepisów komentowanej ustawy. W związku z tym najważniejsze rozwiązania prawne tych ustaw zostały uwzględnione zarówno w komentarzu do przepisów dotyczących emerytur (zwłaszcza art. 24), jak i do innych artykułów (np. art. 129). W III wydaniu Komentarza uzupełniono również orzecznictwo sądowe, literaturę przedmiotu i pisma Centrali ZUS. Opole, wrzesień 2009 r. Kamil Antonów 26
USTAWA z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227)* * Tekst pierwotny ustawy: Dz. U. z 1998 r. Nr 162, poz. 1118. Poprzedni tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353; zm: Dz. U. z 2003 r. Nr 228, poz. 2225; z 2004 r. Nr 64, poz. 593, Nr 99 poz. 1001, Nr 120, poz. 1252, Nr 121, poz. 1264, Nr 144, poz. 1530, Nr 191, poz. 1954, Nr 210, poz. 2135, Nr 236, poz. 2355; z 2005 r. Nr 167, poz. 1397, Nr 169, poz. 1412 i 1421; z 2006 r. Nr 104, poz. 708 i 711, Nr 208, poz. 1534; z 2007 r. Nr 17, poz. 95, Nr 82, poz. 558, Nr 191, poz. 1368 i 1369 i Nr 200, poz. 1445; z 2008 r. Nr 67, poz. 411, Nr 192, poz. 1180, Nr 228, poz. 1507 i Nr 237, poz. 1656; z 2009 r. Nr 8, poz. 38, Nr 42, poz. 338, Nr 69, poz. 596, Nr 97, poz. 800. 27
28
Dział I PRZEPISY OGÓLNE Rozdział 1 ZAKRES PODMIOTOWY I PRZEDMIOTOWY USTAWY literatura J. Ignatowicz, Prawo rodzinne, Warszawa 2002; I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, t. 1, Warszawa 2006; tejże, Wymiar emerytury w polskim systemie ubezpieczenia społecznego (w:) M. Pierzchalska (red.), Reforma systemu emerytalnego. Założenia, realizacja ustawowa, wdrażanie w życie, PSUS i Wyższa Szkoła Biznesu w Radomiu, Radom 1999; U. Kalina-Prasznic, Uwagi na temat reformy ubezpieczenia społecznego pracowników, PiZS 1999, nr 1; tejże, Metody finansowania świadczeń emerytalnych (w:) Ryzyko starości problemy zabezpieczenia, PSUS, Kraków 2007; A. Malaka, Zabezpieczenie emerytalne służb mundurowych (w:) Ryzyko...; E. Modliński, Podstawowe zagadnienia prawne ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1968; W. Muszalski, Finansowanie i organizacja ubezpieczenia społecznego (w:) U. Jackowiak (red.), Wybrane zagadnienia prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, GSP 2000, t. VI; J. Orczyk, M. Żukowski, Formuła wymiaru emerytury przesłanki i skutki na tle porównawczym (w:) Cz. Jackowiak (red.), Problemy ubezpieczenia emerytalno-rentowego, PSUS, Poznań 1987; P. Pabisiak-Karwowski, Zmiany wojskowej ustawy emerytalnej, SP 2004 nr 2; tenże, Ważna zmiana wojskowej ustawy emerytalnej, SP 2005, nr 11; H. Pławucka, Reforma emerytalna (w:) U. Jackowiak (red.), Wybrane...; J. Piotrowski, Zabezpieczenie społeczne. Problematyka i metody, Warszawa 1966; Rozwój ubezpieczeń społecznych w Polsce, Cz. Jackowiak (red.), Wrocław 29
Art. 1 DZIAŁ I. Przepisy ogólne 1991; W. Szubert, O charakterze prawnym ubezpieczenia społecznego, PiZS 1972, nr 3; tegoż, Ubezpieczenie społeczne. Zarys systemu, Warszawa 1987; K. Ślebzak, Próba charakterystyki prawnej ubezpieczenia społecznego pracowników, PiP 2001, z. 12; B. Wagner, Ewolucja regulacji prawnej ubezpieczeń społecznych (w:) B. Wagner (red.), Problemy prawa ubezpieczeń społecznych, Kraków 1996; T. Zieliński, Ubezpieczenia społeczne pracowników. Zarys systemu prawnego część ogólna, Warszawa Kraków 1994; tenże Nowe emerytury samoubezpieczenie na starość (w:) Konstrukcje prawa emerytalnego, T. Bińczycka-Majewska (red.), Kraków 2004. Art. 1. 1. Ustawa określa: 1) warunki nabywania prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych; 2) zasady ustalania wysokości świadczeń; 3) zasady i tryb przyznawania oraz wypłaty świadczeń. 2 3. (uchylone). 4. Warunki nabywania prawa do świadczeń pieniężnych przysługujących z ubezpieczenia z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej oraz wysokość tych świadczeń określają odrębne przepisy. 1. Ubezpieczenia emerytalne i rentowe w historii i systemie ubezpieczeń społecznych. Praktyczna realizacja idei ubezpieczeń społecznych została zapoczątkowana w latach 80. XIX wieku w Niemczech, kiedy to za rządów kanclerza Otto von Bismarcka uchwalono trzy akty prawne konstruujące socjalne ustawodawstwo ubezpieczeniowe: ubezpieczenie na wypadek choroby (1883 r.), ubezpieczenie od wypadków w zatrudnieniu (1884 r.) i ubezpieczenie rentowe na starość i na wypadek inwalidztwa (1889 r.). Tak zwany model bismarkowski wyznaczył podstawowe standardy nowożytnych ubezpieczeń społecznych, tj. przymusowość, składkowy sposób finansowania świadczeń oraz solidarność ubezpieczenia wyrażająca się odstąpieniem od zasady równowartości składki i świadczenia w rachunku indywidualnym na rzecz przyjęcia składki przeciętnej i rozłożenia ciężaru ryzyka na szeroką wspólnotę, w ramach której dokonuje się wyrównania dochodów w kierunku osób mających mniejszą zdolność do ponoszenia kosztu ubezpieczenia, a bardziej narażonych na zajście ry30
ROZDZIAŁ 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy Art. 1 zyka ubezpieczeniowego. W tym właśnie przejawia się socjalny aspekt ubezpieczenia społecznego. Wzór niemiecki upowszechnił się w Europie kontynentalnej, zaś w Anglii i państwach skandynawskich istniały systemy zaopatrzeniowe finansowane ze środków publicznych. Rozwój instytucji zabezpieczających ludzi przed ryzykami losowymi nastąpił po II wojnie światowej w związku z rozpowszechnieniem się idei powszechnego zabezpieczenia społecznego, która znalazła swój wyraz zarówno w aktach prawnych Organizacji Narodów Zjednoczonych, tj. Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka uchwalonej w dniu 10 grudnia 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ i Międzynarodowym Pakcie Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z dnia 16 grudnia 1966 r., jak i w Konwencjach Międzynarodowej Organizacji Pracy, zwłaszcza nr 102 z 1952 r. o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego (ratyfikowana przez Polskę w 2003 r., Dz. U. z 2005 r. Nr 93, poz. 775) i nr 128 z 1967 r. o świadczeniach w razie inwalidztwa, na wypadek starości oraz śmierci. Prawo do zabezpieczenia społecznego zostało także wyartykułowane w ustawodawstwie Rady Europy, zwłaszcza w Europejskiej Karcie Społecznej sporządzonej w Turynie dnia 18 października 1961 r, (zrewidowanej w 1996 r., ratyfikowanej przez Polskę w 1997 r., Dz. U. z 1999 r. Nr 8, poz. 67), oraz w Europejskim Kodeksie Zabezpieczenia Społecznego z dnia 16 kwietnia 1964 r. (zrewidowanym w 1990 r.) i Europejskiej Konwencji o Zabezpieczeniu Społecznym z dnia 14 grudnia 1972 r. Niemały wpływ na ewolucję ubezpieczeń społecznych wywarł również tzw. Plan Beveridge a z 1941 r., którego celem było stworzenie mechanizmów przeciwdziałających powstawaniu zjawiska niedostatku ogółu ludności. Ograniczanie źródeł niedostatku, wynikających m.in. ze ziszczania się zdarzeń losowych, upatrywano przede wszystkim w konstruowaniu systemu świadczeń gwarantowanych przez państwo, do czego najlepiej nadawały się systemy zaopatrzeniowe oparte na środkach budżetowych (szerzej zob. W. Szubert, Ubezpieczenie..., s. 9 i nast.; T. Zieliński, Ubezpieczenia..., s. 33 i nast.). Polskie ubezpieczenia społeczne budowano po odzyskaniu niepodległości w oparciu o wzór niemiecki. W okresie międzywojennym zarówno pracownicy umysłowi (na mocy rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 listopada 1927 r. o ubezpieczeniu pracowni31
Art. 1 DZIAŁ I. Przepisy ogólne ków umysłowych, Dz. U. Nr 106, poz. 911 z późn. zm.), jak i robotnicy (na mocy ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym, Dz. U. Nr 51, poz. 396 z późn. zm.) byli objęci ubezpieczeniem emerytalnym opartym na kapitałowym finansowaniu świadczeń. Po II wojnie światowej zmieniono zaś zarówno sposób finansowania świadczeń emerytalno-rentowych (z kapitałowego na repartycyjny), jak i nazewnictwo aktów prawnych dotyczących zabezpieczenia dochodów na starość oraz na wypadek śmierci i inwalidztwa (z ubezpieczeniowego na zaopatrzeniowy). I tak, w okresie PRL i w latach 1989 1999 kwestie te regulowały kolejno: 1) dekret z dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (tekst jedn.: Dz. U. z 1958 r. Nr 23, poz. 97 z późn. zm.), 2) ustawa z dnia 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 3, poz. 6 z późn. zm.) i 3) ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 z późn. zm.). Poza tym odrębnymi ustawami zaopatrzeniowymi objęci byli górnicy i kolejarze. Ponadto, realizując konstytucyjną dyrektywę rozwoju ubezpieczenia społecznego (art. 60 ust. 2 pkt 1 Konstytucji PRL z dnia 22 lipca 1952 r., Dz. U. Nr 33, poz. 232 z późn. zm., a po wprowadzeniu tekstu jednolitego Konstytucji PRL art. 70 ust. 2 pkt 1, Dz. U. z 1976 r. Nr 7, poz. 36 z późn. zm.), stopniowo rozszerzano zakres ubezpieczeń emerytalnego i rentowych na niepracownicze grupy ludności: 1) członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych w 1962 r., 2) rzemieślników w 1965 r., 3) twórców i artystów w 1973 r., 4) osób zatrudnionych na podstawie umowy zlecenia lub umowy agencyjnej w 1975 r., 5) rolników indywidualnych w 1977 r., 6) duchownych w 1989 r. i 7) osób prowadzących działalność gospodarczą w 1989 r. W ten sposób ochroną przed zajściem ryzyk losowych objęta została właściwie cała populacja osób czynnych zawodowo (szerzej zob. zwłaszcza Cz. Jackowiak (red.), Rozwój...; B. Wagner, Ewolucja...). Niezależnie od rozwoju krajowych ubezpieczeń społecznych trwała dyskusja na temat ich rzeczywistego charakteru prawnego, tj. zaopatrzeniowego (w tym kierunku J. Piotrowski, Zabezpieczenie..., s. 13 i nast.; W. Szubert, O charakterze...) lub ubezpieczeniowego (tak E. Modliński, Podstawowe...). Niewątpliwie ubezpieczeniowa podstawa świadczeń eme32
ROZDZIAŁ 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy Art. 1 rytalno-rentowych była ograniczana wpływem takich czynników, jak: luźne powiązanie prawa do świadczeń z opłaconą składką, m.in. przez zaliczanie do składkowego stażu ubezpieczeniowego zbyt wielu okresów bez składki, łatwy dostęp do emerytur wcześniejszych dla różnych grup zawodowych poprzez obniżanie wieku emerytalnego, liberalne zasady przyznawania rent inwalidzkich, traktowanie emerytury jako świadczenia wysłużonego i należnego niezależnie od zdolności do pracy i dalszego zatrudnienia czy zwiększający się udział budżetu państwa w finansowaniu funduszy ubezpieczeniowych. Można więc podsumować, że powojenny system emerytalno-rentowy odznaczał się istotną niejednorodnością charakteru prawnego, co przejawiało się we współistnieniu elementów ubezpieczeniowych i zaopatrzeniowych w konstrukcji prawa do świadczeń, lecz nie było czymś nadzwyczajnym na tle europejskich systemów ubezpieczeń społecznych, które realizując doktrynę państwa opiekuńczego (socjalnego), powoływały do życia bardzo rozbudowane systemy świadczeniowe. Różnica polegała jednak na tym, że w Polsce w porównaniu do wysoko rozwiniętych państw Europy Zachodniej nie było warunków gospodarczych i finansowych dla tworzenia tak socjalnie rozbudowanego systemu emerytalno-rentowego. Obecnie (tj. od 1999 r.) realizowana jest w Polsce ubezpieczeniowa koncepcja ochrony na wypadek dożycia wieku emerytalnego, niezdolności do pracy i śmierci żywiciela. Artykuł 1 pkt 1 2 ustawy o s.u.s. stanowi expressis verbis, że ubezpieczenia społeczne obejmują m.in. ubezpieczenie emerytalne i ubezpieczenia rentowe. Osłabienie elementów zaopatrzeniowych widoczne jest zwłaszcza w ubezpieczeniu emerytalnym dla osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., w którym wyraźnie powiązano prawo do świadczeń i jego wymiar ze składką rejestrowaną na koncie ubezpieczeniowym w ZUS, przyjęto jednolitą (z wyjątkiem kryterium płci) granicę wieku emerytalnego i zlikwidowano co do zasady uprawnienia do przechodzenia na wcześniejsze emerytury. Spowodowało to nadmierne zindywidualizowanie ochrony ubezpieczeniowej na starość, czego przejawem jest ściśle pojmowana zasada proporcjonalności składki i świadczenia, która wpływa na wymiar emerytury, uzależniając jej wysokość przede wszystkim od osobistego przebiegu ubezpieczenia (także takich przerw w ubezpieczeniu, jak np. choroba, brak pracy) oraz 33
Art. 1 DZIAŁ I. Przepisy ogólne istotne ograniczenie solidarności wspólnoty ryzyka, czego konsekwencją jest brak możliwości podejmowania działań mających na celu dokonywanie wyrównania nierówności zarówno w zakresie przyczyniania się, jak i korzystania ze wspólnego funduszu kompensacji (socjalny aspekt ubezpieczeń społecznych). W związku z tym wypowiadane są poglądy, że reforma emerytalna tak dalece zmieniła konstrukcję prawa do emerytury, iż nie mamy dziś do czynienia z ubezpieczeniem (czy szerzej zabezpieczeniem) społecznym, lecz zabezpieczeniem emerytalnym, czy nawet oszczędzaniem na starość w prywatnych OFE, które stanowią obowiązkową część systemu emerytalnego dla osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1968 r. (por. T. Zieliński, Nowe emerytury... s. 18 i nast.; U. Kalina-Prasznic, Uwagi... s. 6 8; W. Muszalski, Finansowanie...s. 128; K. Ślebzak, Próba... s. 79 80). Ustosunkowywanie się do istniejących kontrowersji w piśmiennictwie na temat prawnego zakwalifikowania nowego systemu emerytalnego (system rentowy spełnia typowe cechy ubezpieczenia społecznego) wykracza poza zadania i funkcje niniejszego komentarza. Toteż autorzy będą się oczywiście trzymać formalnego znaczenia komentowanych przepisów, stojąc na stanowisku, że świadczenia z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych są świadczeniami z ubezpieczenia społecznego zgodnie z dyspozycją art. 1 ustawy o s.u.s. 2. Zakres przedmiotowy ustawy. Ustawa o e.r. FUS jest aktem prawnym, który dotyczy realizacyjnej fazy ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, tzn. warunków nabycia prawa do świadczeń pieniężnych określonych w art. 3, zasad ustalania ich wysokości (wymiar) oraz trybu przyznawania i wypłaty. Warunki nabycia prawa do świadczeń to przeszkody, które ustawodawca stawia ubezpieczonym do pokonania w celu uzyskania określonych świadczeń (I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia..., s. 94). Dla poszczególnych rodzajów świadczeń z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych będą to zatem: emerytura ze starego systemu emerytalnego dla ubezpieczonych urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. oraz dla niektórych ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r., którzy spełnili warunki z art. 46 47 i 50 do koń34
ROZDZIAŁ 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy Art. 1 ca 2008 r. osiągnięcie wieku emerytalnego i wykazanie się odpowiednim okresem ubezpieczenia (okresami składkowymi i nieskładkowymi, a w przypadku niektórych kategorii osób okresami pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze) lub sam okres ubezpieczenia przy emeryturze bez względu na wiek dla nauczycieli; emerytura z nowego systemu emerytalnego dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. osiągnięcie wieku emerytalnego, a w przypadku emerytury pomostowej dodatkowo wykazanie się okresem składkowym i nieskładkowym wynoszącym co najmniej 20/25 lat oraz okresem pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszącym co najmniej 15 lat (zob. art. 4 ustawy o e.p.); okresowa emerytura kapitałowa (art. 14 ust. 4 ustawy o e.k.) ze środków zgromadzonych w OFE osiągnięcie wieku emerytalnego 60 lat i kwota środków zgromadzonych na rachunku w OFE równa lub wyższa 20-krotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego; dożywotnia emerytura kapitałowa (art. 17 ust. 13 ustawy o e.k.) ze środków zgromadzonych w OFE osiągnięcie wieku emerytalnego 65 lat i kwota hipotetycznej emerytury kapitałowej równa lub wyższa niż 50% kwoty dodatku pielęgnacyjnego; emerytura zamiast renty z tytułu niezdolności do pracy osiągnięcie przez rencistę wieku emerytalnego 60/65 lat; emerytura górnicza osiągnięcie wieku emerytalnego i wykazanie się odpowiednim okresem pracy górniczej lub sam okres pracy górniczej pod ziemią przy emeryturze bez względu na wiek; renta z tytułu niezdolności do pracy orzeczenie lekarza orzecznika/komisji lekarskiej ZUS o niezdolności do pracy, wykazanie się odpowiednim okresem ubezpieczenia (okresami składkowymi i nieskładkowymi), z wyłączeniem sytuacji gdy niezdolność do pracy została spowodowana wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy oraz powstanie niezdolności do pracy w wymaganych okresach lub nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ich ustania; renta rodzinna spełnienie przez członków rodziny zmarłego, tj. a) dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposo35
Art. 1 DZIAŁ I. Przepisy ogólne bione, b) przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, c) małżonków (wdowy i wdowca) i d) rodziców (w tym ojczyma, macochy, osoby przysposabiającej) szeregu szczegółowych warunków z art. 68 71; zasiłek pogrzebowy pokrycie kosztów pogrzebu następujących osób: a) ubezpieczonego, b) osoby pobierającej emeryturę lub rentę, c) osoby, która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty, lecz spełniała warunki do jej uzyskania i pobierania, d) członka rodziny osoby wymienionej w pkt a) i b) (art. 77 ust. 1); dodatek pielęgnacyjny całkowita niezdolność do pracy oraz samodzielnej egzystencji osoby uprawnionej do emerytury lub renty albo ukończenie 75 lat życia; dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej prawo do renty rodzinnej sieroty zupełnej. Zasady ustalania wysokości świadczeń zależą od przyjętej formuły wymiaru emerytur i rent, tzn. albo tzw. systemu zdefiniowanego świadczenia albo tzw. systemu zdefiniowanej składki. Pierwszy system charakteryzuje się ustawowym określeniem parametrów przyszłego świadczenia, na wysokość którego wpływ mają zarówno elementy indywidualne emerytury lub renty (staż pracy i wysokość zarobków), jak i elementy stałe (tzw. część socjalna świadczenia 24% kwoty bazowej i ograniczenie podstawy wymiaru świadczeń do 250% przeciętnego wynagrodzenia przy braku takiego ograniczenia do dnia 1 stycznia 1999 r. w podstawie wymiaru składki) będące przejawem realizacji idei solidarności ubezpieczenia społecznego. Ustalając wysokość emerytur i rent, uzyskuje się efekt tzw. spłaszczania świadczeń (metoda degresywna), co oznacza, że świadczenia dla osób o niższych zarobkach stanowią stosunkowo wyższy procent ich dochodów, zaś świadczenia dla osób lepiej zarabiających niższy (I. Jędrasik-Jankowska, Wymiar..., s. 32; zob. też J. Orczyk, M. Żukowski, Formuła..., s. 58 64). Taki sposób ustalania wysokości świadczeń dotyczy rent, emerytur ze starego systemu emerytalnego i emerytur górniczych. Z kolei system zdefiniowanej składki polega na uzależnieniu wysokości przyszłego świadczenia od kwoty składek zgromadzonych na koncie 36
ROZDZIAŁ 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy Art. 1 ubezpieczonego w całym okresie ubezpieczenia (metoda proporcjonalna). Ten mechanizm wymiaru świadczeń zastosowano odnośnie do emerytur z nowego systemu emerytalnego, gdzie w części publicznej (repartycyjnej) składki są rejestrowane na koncie i waloryzowane, a w części prywatnej (kapitałowej i obowiązkowej dla osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1968 r.) składki gromadzi się na rachunkach emerytalnych i inwestuje. Mamy tu też do czynienia ze zgodnością podstaw wymiaru składki (ograniczonej do 30-krotności przeciętnego wynagrodzenia w roku kalendarzowym) i świadczenia. Zakres przedmiotowy ustawy obejmuje również zasady i tryb przyznawania oraz wypłaty świadczeń. Kwestie te będą szczegółowo omówione w innym miejscu komentarza, tutaj natomiast wystarczy tylko stwierdzić, że zasady przyznawania świadczeń określają przepisy dotyczące postępowania w sprawie emerytur i rent (tj. przepisy ustawy o e.r. FUS, ustawy o s.u.s., k.p.a. i k.p.c.), tryb tego postępowania jest dwuetapowy (tj. przed organem rentowym i sądem ubezpieczeń społecznych), zaś wypłata świadczeń następuje w cyklach miesięcznych od dnia powstania prawa do emerytury lub renty. W trakcie pobierania świadczenia zachodzą również zmiany w prawie do emerytur i rent, takie jak: a) waloryzacja świadczeń, b) zawieszenie lub zmniejszenie prawa do świadczeń, c) zbieg prawa do świadczeń, d) przeliczanie świadczeń, e) wstrzymanie wypłaty świadczeń, f) zwrot nienależnie pobranych świadczeń i g) egzekucja i potrącenia ze świadczeń, które również będą przedmiotem analizy w dalszej części komentarza. Zamykając sprawę zakresu przedmiotowego ustawy, należy zwrócić uwagę na ust. 4. Przepis ten potwierdza odrębności prawne w warunkach nabywania i ustalania wysokości świadczeń rentowych z ubezpieczenia wypadkowego w porównaniu do świadczeń rentowych z ubezpieczeń rentowych, pomimo zbieżności nazw tych świadczeń. Jednak na podstawie art. 17 ust. 1 ustawy wypadkowej w sprawach nieuregulowanych tą ustawą stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o e.r. FUS (np. w kwestii oceny niezdolności do pracy, jej stopnia czy ustalenia celowości przekwalifikowania zawodowego). 37
Art. 2 DZIAŁ I. Przepisy ogólne Art. 2. 1. Świadczenia na warunkach i w wysokości określonych w ustawie przysługują: 1) ubezpieczonym w przypadku spełnienia warunków do nabycia prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych Funduszu Ubezpieczeń Społecznych; 2) członkom rodziny pozostałym po ubezpieczonym albo po osobie uprawnionej do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. 2. Świadczenia na warunkach i w wysokości określonych w ustawie przysługują również żołnierzom zawodowym oraz funkcjonariuszom Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej, jeżeli nie spełniają oni warunków do nabycia prawa lub utracili prawo do świadczeń określonych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym tych osób, oraz członkom rodzin pozostałym po tych osobach. 1. Pojęcie ubezpieczonego. Ustawową definicję ubezpieczonego zawiera art. 4 pkt 13. Na mocy tego przepisu ubezpieczony to: a) osoba podlegająca ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, określonym w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, a także b) osoba, która przed dniem wejścia w życie ustawy podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników. Można więc przyjąć, że ubezpieczony to osoba podlegająca ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym według w art. 6 10 ustawy o s.u.s. Wedle drugiego członu definicji ustawowej ubezpieczonym jest również osoba, która przed dniem wejścia w życie ustawy o e.r. FUS podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu. Chodzi tu o tych ubezpieczonych, którzy w dniu 1 stycznia 1999 r. nie pozostawali w ubezpieczeniu, ale kiedykolwiek przed tą datą podlegali ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników. De facto zatem przepis ten odnosi się do osób, 38
ROZDZIAŁ 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy Art. 2 których sytuację ubezpieczeniową przed dniem 1 stycznia 1999 r. regulowały ustawy wymienienie w art. 195 pkt 1 8. Ci ubezpieczeni mogą ubiegać się o świadczenia określone w ustawie o e.r. FUS, o ile spełnią warunki nabywania prawa do świadczeń z tej ustawy, tak jak wszyscy inni ubezpieczeni (art. 2 ust. 1 pkt 1). Nie ma tu zaś znaczenia fakt, że w chwili spełnienia tych warunków (np. dożycia wieku emerytalnego) mogą nie podlegać ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, bowiem zasadniczo nie ma obowiązku pozostawania w zatrudnieniu bezpośrednio przed zgłoszeniem wniosku o świadczenie (zob. wyrok SA w Łodzi z dnia 20 marca 2001 r., III AUa 1387/00, OSA 2001, z. 5, poz. 21 i uchwałę SN z dnia 27 września 2002 r., III UZP 6/02, OSNAPiUS 2003, nr 1, poz. 18). Natomiast, pomimo wyłączenia rolników z powszechnego ubezpieczenia społecznego na mocy art. 5 ust. 1 ustawy o s.u.s., podleganie rolniczemu ubezpieczeniu społecznemu w dacie składania wniosku o emeryturę z FUS nie wyłącza możliwości ubiegania się o prawo do świadczenia emerytalnego, o ile spełnione zostały warunki nabycia uprawnień określone w ustawie o e.r. FUS (zob. wyrok SN z dnia 19 września 2003 r., II UK 47/03, OSNPUSiSP 2004, nr 13, poz. 233). Ubezpieczonym może też być żołnierz lub funkcjonariusz, ale tylko wtedy, gdy nie nabył prawa do emerytury/renty wojskowej lub policyjnej (więcej zob. teza 7). 2. Pojęcie członka rodziny. Termin członkowie rodziny odnosi się do osób, które są uprawnione do nabycia świadczeń emerytalno-rentowych po ubezpieczonym albo po osobie uprawnionej do świadczeń (art. 2 ust. 1 pkt 2). Istotny jest tu zwrot pozostałym po, który sugeruje, w jakich okolicznościach członek rodziny jest uprawniony do świadczeń z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, tj. w razie śmierci ubezpieczonego lub osoby uprawnionej do świadczeń, niezależnie od podlegania tym ubezpieczeniom, czyli posiadania (lub nie) statusu ubezpieczonego. Jednak takie uregulowanie tej sprawy nie jest do końca ścisłe. Wynika to z faktu, że członkowie rodziny uzyskują prawo do świadczeń emerytalno-rentowych również w razie wskazania ich przez osoby odbywające karę pozbawienia wolności lub tymczasowo aresztowane jako odbiorców świadczeń (zob. art. 130 ust. 3 pkt 2 i art. 190 ust. 1). Zakres pojęcia członek rodziny obejmuje osoby, które łączy z ubezpieczonym (osobą uprawnioną, świadczeniobiorcą) stosunek pokrewień39
Art. 2 DZIAŁ I. Przepisy ogólne stwa, powinowactwa, stanu cywilnego i bliskości (szerzej na temat tych pojęć zob. J. Ignatowicz, Prawo..., s. 27 30). Członkami rodziny w rozumieniu prawa rentowego są w zasadzie osoby uprawnione do renty rodzinnej wymienione w art. 67. 3. Pojęcie osoby uprawnionej do świadczeń. Osobami uprawnionymi, po których członek rodziny nabywa prawo do świadczeń, mogą być: osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania emerytury lub rent, tj. ubezpieczeni lub osoby niepodlegające ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w chwili spełnienia warunków, które nie realizują swoich uprawnień albo osoby mające ustalone prawo do tych świadczeń, tj. według art. 4 pkt 1 i 11 emeryci lub renciści, którzy wystąpili z wnioskiem o świadczenie, a organ rentowy ustalił prawo do emerytury/renty decyzją; takie osoby nie muszą jednak realizować swoich uprawnień, gdyż mogą poprzestać na ustaleniu prawa (tj. obliczeniu wysokości świadczenia) lub nie pobierać świadczenia ze względu na jego wstrzymanie/zawieszenie. Jak widać, jest to bardzo szerokie rozumienie analizowanego terminu, ale odpowiada ono rzeczywistym możliwościom realizacji uprawnień emerytalno-rentowych członków rodziny po osobach uprawnionych (w sprawie nabycia prawa do renty rodzinnej zob. art. 65 ust. 1, a w sprawie zasiłku pogrzebowego zob. art. 77 ust. 1 pkt 3). Inny jest natomiast zakres pojęcia osoby uprawnione w odniesieniu do dodatków do emerytur i rent z art. 75 76, bowiem w tym przypadku mamy do czynienia z osobami o ustalonym prawie, realizującymi swoje uprawnienia pobierając świadczenie (inaczej I. Jędrasik-Jankowska, Pojęcia..., s. 121 122, która uznaje osobę uprawnioną za osobę spełniającą warunki). Zagadnienie to zostanie szerzej poruszone w komentarzu do art. 75 76. Wreszcie termin osoba uprawniona został również użyty w art. 130 ust. 2, gdzie mówi się, że świadczenia wypłaca się osobom uprawnionym (...). W tej sytuacji definicja osoby uprawnionej zgodna jest właściwie z definicją innego terminu ustawowego, tj. osoby pobierającej emeryturę lub rentę (zob. teza następna), bowiem nie ma prawnych możliwości, aby świadczenia wypłacane były osobom spełniającym warunki do naby40
ROZDZIAŁ 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy Art. 2 cia prawa do emerytury i rent. Samo spełnienie warunków wiąże się jedynie z powstaniem prawa do świadczeń (tzw. potencjalne nabycie uprawnień), którego faktyczna realizacja uzależniona jest od złożenia wniosku o świadczenie i ustalenie prawa. 4. Pojęcie osoby pobierającej świadczenie (świadczeniobiorcy). Do tych osób należy zaliczyć przede wszystkim emerytów i rencistów, którzy realizują swoje uprawniania do świadczeń, w tym członków rodziny oraz opiekunów i kuratorów ustanowionych dla osoby uprawnionej do emerytury lub renty. Jednak może się zdarzyć i tak, że świadczeniobiorcą będzie osoba, której zostało wypłacone świadczenie na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego (art. 138 ust. 2 pkt 2) czy też ze względu na przyczyny niezależne od organu rentowego (art. 138 ust. 3). W tych sytuacjach osoba pobierająca świadczenie nie jest oczywiście osobą uprawnioną. 5. Pojęcie emeryta i rencisty. Emeryci i renciści to osoby mające ustalone prawo do emerytury (art. 4 pkt 1) lub renty (art. 4 pkt 11). Ustalenie prawa następuje co do zasady na wniosek ubezpieczonego w wyniku wydania decyzji przez organ rentowy i oznacza obliczenie wysokości świadczenia. Nie przesądza to jeszcze o przejściu na emeryturę czy rentę i pobieraniu świadczenia (tak słusznie SA w Katowicach w wyroku z dnia 19 grudnia 1997 r., III AUa 1168/97, OSA 1998, z. 11 12, poz. 46), ponieważ ubezpieczony korzysta z prawa do samodzielnego określenia momentu realizacji swych uprawnień emerytalno-rentowych. Nie zawsze zatem emeryt/rencista będzie osobą pobierającą emeryturę lub rentę: po pierwsze dlatego, że może poprzestać wyłącznie na ustaleniu prawa, po drugie zaś z tej przyczyny, że w trakcie realizacji uprawnień mogą wystąpić okoliczności powodujące wstrzymanie/zawieszenie wypłaty świadczenia. 6. Pojęcie zainteresowanego. Ustawa wyróżnia ten termin w obszarze postępowania w sprawach świadczeń (zob. art. 115 116). Posłużenie się przez prawodawcę pojęciem zainteresowany wynika ze zróżnicowania statusu prawnego osób, które mogą ubiegać się o świadczenia emerytalno-rentowe. Nie zawsze bowiem osoba zgłaszająca wniosek o emeryturę czy rentę musi być ubezpieczonym dotyczy to np. członka rodziny. 41
Art. 2 DZIAŁ I. Przepisy ogólne 7. Uprawnienia żołnierzy i funkcjonariuszy do świadczeń z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych. Na mocy ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 166, poz. 1609 z późn. zm.) z ubezpieczenia społecznego wyłączono osoby w stosunku służby, które w dniu wejścia w życie ustawy o e.r. FUS i ustawy o s.u.s. nie pozostawały w służbie (zob. pierwotne brzmienie uchylonego art. 1 ust. 2 ustawy o e.r. FUS i art. 6 ust. 3 ustawy o s.u.s.). W konsekwencji, od dnia 1 października 2003 r., wszyscy żołnierze i funkcjonariusze podlegają w zakresie nabywania uprawnień emerytalno-rentowych przepisom ustaw o z.e.ż.f. Nastąpił więc powrót po blisko 5 latach do jednolitego systemu zaopatrzeniowego służb mundurowych. Konsekwencją tej zmiany jest doliczenie na wniosek zainteresowanego okresu podlegania powszechnemu ubezpieczeniu emerytalnemu do wysługi emerytalnej określonej w przepisach ustaw o z.e.ż.f. Do wysługi emerytalnej żołnierza i funkcjonariusza, który pozostawał w służbie przed dniem 2 stycznia 1999 r. zalicza się posiadane przed powołaniem/przyjęciem do służby okresy składkowe i nieskładkowe w rozumieniu ustawy o e.r. FUS (art. 16 ustaw o z.e.ż.f. w zw. z art. 15 tych ustaw). Emerytura wojskowa i policyjna wzrasta o 2,6% podstawy wymiaru za nie więcej niż 3 lata okresów składkowych poprzedzających służbę (1,3% za każdy następny rok) oraz podlega zwiększeniu w wyniku doliczenia okresów przypadających po zwolnieniu ze służby o 1,3% podstawy wymiaru za każdy rok okresów opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe po dniu 31 grudnia 1998 r. lub za okres nieopłacania składek z powodu przekroczenia w trakcie roku kalendarzowego kwoty rocznej podstawy wymiaru składek na te ubezpieczenia, pod warunkiem że emerytura ta wynosi mniej niż 75% podstawy jej wymiaru i emeryt ukończył 50/55 lat życia albo stał się inwalidą (zob. art. 14 ustaw o z.e.ż.f. w zw. z art. 15 tych ustaw). W sytuacji przyznania powyższego zwiększenia rozwiązaniu ulega umowa między członkiem OFE a funduszem, natomiast środki zgromadzone na rachunku członka OFE są przekazywane do budżetu państwa (art. 14 ust. 6 ustaw o z.e.ż.f.), co znajduje też potwierdzenie w art. 111a ust. 1 pkt 1 2 ustawy o o.f.f.e. (szerzej zob. P. Pabisiak-Karwowski, Zmiana..., s. 8). Powyższe uwagi nie odno42
ROZDZIAŁ 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy Art. 2 szą się natomiast do emerytur żołnierzy i funkcjonariuszy, którzy zostali powołani/przyjęci do służby po raz pierwszy po dniu 1 stycznia 1999 r., gdyż ich wymiar świadczenia uzależnia się wyłącznie od okresów służby wojskowej i policyjnej (pozytywnie o tej zmianie A. Malaka, Zabezpieczenie..., s. 160). Jednocześnie utrzymano możliwość nabycia przez żołnierza i funkcjonariusza prawa do emerytury lub renty z ustawy o e.r. FUS w razie niespełnienia przez osoby w stosunku służby warunków nabycia prawa do świadczeń określonych ustawami o z.e.ż.f. lub utracenia tych uprawnień (art. 2 ust. 2 ustawy o e.r. FUS). W związku z tym z jednej strony świadczeń z ustawy o e.r. FUS nie można przyznać tym osobom w stosunku służby, które mają ustalone prawo do emerytury lub renty wojskowej/policyjnej i, przy obliczeniu ich wysokości, zaliczyły do wysługi emerytalnej okresy ubezpieczenia w rozumieniu ustawy o e.r. FUS (zob. wyrok SN z dnia 3 kwietnia 2007 r., II UK 165/06, Lex nr 319080 i wyrok SA w Warszawie z dnia 28 grudnia 2006 r., III AUa 1147/06, OSA 2008, z. 8, poz. 26), a z drugiej strony emerytura wojskowa/policyjna nie przysługuje tym żołnierzom i funkcjonariuszom, którzy nabyli prawo do emerytury z ustawy o e.r. FUS, obliczonej z uwzględnieniem okresów służby (art. 12 in fine ustaw o z.e.ż.f.). Modyfikacja reguły wykluczania się emerytur z obu systemów prawnych dotyczy żołnierzy i funkcjonariuszy, którzy zostali powołani/przyjęci do służby po raz pierwszy po dniu 1 stycznia 1999 r. W ich przypadku wprowadzono zasadę łączenia prawa do emerytury mundurowej z prawem do emerytury z ubezpieczenia społecznego, co wynika pośrednio z art. 18 ust. 3 ustaw o z.e.ż.f. i art. 87 ust. 5a i art. 95 ust. 2 ustawy o e.r. FUS (zob. komentarz do tych przepisów). W stosunku do żołnierzy i funkcjonariuszy spełniających warunki przyznania świadczenia według przepisów ustawy o e.r. FUS nasuwają się wątpliwości co do przepisów, na podstawie których mogliby oni przejść na emeryturę. Wydaje się, że należy tu zastosować to samo kryterium, które odnosi się do ubezpieczonych, tj. cezurę daty urodzenia. Jeżeli były żołnierz lub funkcjonariusz urodził się przed dniem 1 stycznia 1949 r., to musi wypełnić warunki określone w przepisach rozdziału 2 działu II. Na mocy art. 4 ustaw o z.e.ż.f. przy obliczaniu jego stażu emerytalnego okre43
Art. 2 DZIAŁ I. Przepisy ogólne sy służby (zarówno przed, jak i po dniu 1 stycznia 1999 r.) uważane są za okresy składkowe w myśl ustawy o e.r. FUS. Wydaje się, że powyższe zasady nabywania prawa do emerytury można również odnieść do osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r., o ile spełnienie warunków z odpowiednich przepisów określonych w art. 46 47 i 50 nastąpiło do końca 2008 r. Z kolei w razie zwolnienia/odejścia ze służby pozostałych byłych żołnierzy lub funkcjonariuszy urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., obliczenie emerytury odbywać się będzie na nowych zasadach, tj. wedle art. 26. W podstawie obliczenia emerytury (kapitale początkowym w zw. z art. 174 ust. 2) należy uwzględnić jako okresy składkowe: a) okresy czynnej służby wojskowej (art. 6 ust. 1 pkt 4) oraz b) okresy pełnionej w Polsce służby w Policji (MO), UOP (w organach bezpieczeństwa publicznego), ABW, AW, SKW, SWW, CBA, SG, SW, PSP, SC, BOR (art. 6 ust. 1 pkt 6), jeżeli nie zostały wykorzystane do ustalania prawa do świadczeń określonych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy i funkcjonariuszy (art. 5 ust. 2a ustawy o e.r. FUS). Należy też zaznaczyć, że jeżeli żołnierze i funkcjonariusze zwolnieni ze służby nie spełniają warunków do nabycia prawa do emerytury/ renty inwalidzkiej wojskowej lub policyjnej, od uposażenia wypłaconego im po dniu 31 grudnia 1998 r. do dnia zwolnienia ze służby od którego nie odprowadzano składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe przekazuje się do ZUS składki za ten okres przewidziane w ustawie o s.u.s.; składki te przekazuje się również na wniosek żołnierzy i funkcjonariuszy w przypadku, gdy spełniają jedynie warunki nabycia prawa do wojskowej/policyjnej renty inwalidzkiej oraz w sytuacji spełnienia warunków do nabycia prawa do emerytury wojskowej/policyjnej, lecz zgłoszenia wniosku o przyznanie emerytury z tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym (art. 6a ustawy z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych oraz ich rodzin, tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 66 z późn. zm.; art. 69a ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 z późn. zm.; art. 74a ustawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej, tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 234, poz. 1997 z późn. zm.; art. 60a ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Państwowej Straży Pożarnej, tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 96, poz. 667 z późn. zm.; art. 68a ustawy z dnia 44
ROZDZIAŁ 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy Art. 2 26 kwietnia 1996 r. o Służbie Więziennej, tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 207, poz. 1761 z późn. zm.; art. 62a ustawy z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu, tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 163, poz. 1712 z późn. zm.; art. 92a ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, Dz. U. Nr 74, poz. 676 z późn. zm.; art. 80 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Dz. U. Nr 104, poz. 708 z późn. zm.; art. 52 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego, Dz. U. Nr 104, poz. 710; art. 15 ustawy powołanej na początku tego punktu odnośnie do funkcjonariuszy UOP). Na koniec trzeba nadmienić, że ujednolicenie sytuacji prawnej żołnierzy i funkcjonariuszy nie objęło celników. Niezbędne jest tu przypomnienie, że funkcjonariusze celni przed 1999 r. nie byli w zakresie uprawnień emerytalno-rentowych traktowani tak jak przedstawiciele służb mundurowych i stosowano wobec nich przepisy uchylonej ustawy o z.e.p., tj. art. 53 ust. 3 pkt 2 tej ustawy zaliczał pracowników organów administracji celnej do pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze, a art. 55 pkt 1 odsyłał do rozp. w sprawie wieku emerytalnego, które w 11 reguluje sprawę prawa do emerytury w wieku obniżonym (55/60) funkcjonariuszy celnych. A zatem pomimo zaliczenia celników do osób w stosunku służby (funkcjonariuszy SC) na mocy art. 8 ust. 15 pkt 6 ustawy o s.u.s. nie byli oni objęci zakresem uchylonego już art. 6 ust. 3 ustawy o s.u.s., bowiem wykonywanie pracy przez funkcjonariuszy SC w dniu 1 stycznia 1999 r. w organach administracji celnej nie miało wpływu na realizację ustawowego obowiązku pozostania w systemie zaopatrzeniowym służb mundurowych (odnoszącego się do pozostałych żołnierzy i funkcjonariuszy), gdyż celnicy nie należeli do tego systemu przed wskazaną datą. Nadal więc funkcjonariusze SC podlegają obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym (zob. art. 6 ust. 1 pkt 18a ustawy o s.u.s.), zaś w art. 32 ust. 3 pkt 2 ustawy o e.r. FUS wymieniono ich w katalogu pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze z odesłaniem w ust. 4 do wspomnianego już 11 rozp. w sprawie wieku emerytalnego. Z art. 32 mają również szansę skorzystać funkcjonariusze SC urodzeni po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r., 45
Art. 3 DZIAŁ I. Przepisy ogólne o ile do końca 2008 r. spełnili warunki z art. 46. Funkcjonariusze SC nie zostali wymienieni w wykazie prac o szczególnym charakterze stanowiącym załącznik nr 2 do ustawy o e.p. Art. 3. Świadczenia określone w ustawie obejmują: 1) emeryturę; 2) rentę z tytułu niezdolności do pracy, w tym rentę szkoleniową; 3) rentę rodzinną; 4) dodatek pielęgnacyjny; 5) dodatek do renty rodzinnej dla sieroty zupełnej; 6) zasiłek pogrzebowy. Wypłata świadczenia z ubezpieczenia społecznego jest realizacją zaspokojenia roszczenia powstałego po stronie ubezpieczonego (a spełnieniem obowiązku przez instytucję ubezpieczeniową) z racji ziszczenia się określonego ryzyka socjalnego, tj. dożycia wieku emerytalnego, niezdolności do pracy czy śmierci żywiciela w ramach istniejącego stosunku prawnego pomiędzy ubezpieczonym a ZUS. Emerytury i renty są świadczeniami wzajemnymi w rozumieniu prawa ubezpieczeń społecznych, tzn. przysługują w związku z opłacaniem składek (odpłatność ubezpieczenia), ale nie są ekwiwalentne w ujęciu prawa cywilnego, gdzie spełnienie jednego świadczenia warunkuje wprost spełnienie świadczenia będącego jego odpowiednikiem (T. Zieliński, Ubezpieczenia..., s. 189). Emerytury i renty są świadczeniami pieniężnymi okresowymi długoterminowymi. Wyjątek stanowi tu zasiłek pogrzebowy, który jest świadczeniem jednorazowym. W zależności od daty urodzenia ubezpieczonego wyróżniamy emerytury: przyznawane na starych zasadach dla górników i ubezpieczonych urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. oraz dla niektórych ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r., o ile do końca 2008 r. spełnli warunki z art. 46, 47 i 50; 46
ROZDZIAŁ 1. Zakres podmiotowy i przedmiotowy ustawy Art. 4 przyznawane na nowych zasadach dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., w tym emerytury pomostowe i kapitałowe. Art. 4. Użyte w ustawie określenia oznaczają: 1) emeryt osobę mającą ustalone prawo do emerytury; 2) dożywotnia emerytura kapitałowa emeryturę, o której mowa w ustawie z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (Dz. U. Nr 228, poz. 1507); 2a) okresowa emerytura kapitałowa emeryturę, o której mowa w ustawie z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych; 3) Fundusz Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, o którym mowa w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych; 4) konto ubezpieczonego konto ubezpieczonego określone w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, prowadzone przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, zwany dalej Zakładem ; 4a) kwota rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe roczną podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w danym roku kalendarzowym, określoną w art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887, z późn. zm.); 5) okres ubezpieczenia okres opłacania składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz okres nieopłacania składek z powodu przekroczenia w trakcie roku kalendarzowego kwoty rocznej podstawy wymiaru składek, o którym mowa w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych; 6) organ rentowy jednostkę organizacyjną Zakładu, określoną w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, właściwą do wydawania decyzji w sprawach świadczeń; 7) otwarty fundusz emerytalny fundusz wybrany przez ubezpieczonego spośród funduszy emerytalnych, o których mowa w przepisach o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych; 47
Art. 4 DZIAŁ I. Przepisy ogólne 8) płatnik składek płatnika składek, o którym mowa w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych; 9) przeciętne wynagrodzenie przeciętne wynagrodzenie miesięczne brutto w gospodarce narodowej, ogłaszane w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor Polski przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego; 10) renta rentę z tytułu niezdolności do pracy i rentę rodzinną; 11) rencista osobę mającą ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy lub do renty rodzinnej; 12) ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczenia, o których mowa w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych; 13) ubezpieczony osobę podlegającą ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, określonym w przepisach o systemie ubezpieczeń społecznych, a także osobę, która przed dniem wejścia w życie ustawy podlegała ubezpieczeniu społecznemu lub zaopatrzeniu emerytalnemu, z wyłączeniem ubezpieczenia społecznego rolników. Na temat pojęcia ubezpieczony, emeryt i rencista zob. komentarz do art. 2 (tezy 1, 4 i 5), na temat okresów ubezpieczenia komentarz do art. 5 (teza 1) a na temat organu rentowego komentarz do art. 115 (teza 1). Rozdział 2 OKRESY UWZGLĘDNIANE PRZY USTALANIU PRAWA DO ŚWIADCZEŃ I ICH WYSOKOŚCI literatura K. Antonów, Okresy studiów doktoranckich przy ustalaniu prawa do świadczeń emerytalno-rentowych, Ubezpieczenie Społeczne 2004, nr 1; B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999; B. Błachowska, Okresy zatrudnienia do nabycia prawa do emerytury lub renty a okres opieki nad małym dzieckiem, PiZS 1998, nr 10 11; D. Dzienisiuk, glosa (OSP 2006, z. 6, poz. 75); I. Jędrasik-Jankowska, Prawo do emerytury i rent z ubezpieczenia społecznego, Warszawa 1992; tejże, glosa (PUS 1996, nr 10); W. Ko- 48