187 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Wstęp Małżeństwo i rodzina są istotnymi oraz nieodzownymi elementami rozwoju i funkcjonowania społeczeństwa, w związku z czym podlegają ochronie prawnej. Prawa i obowiązki wynikające z zawarcia małżeństwa i założenia rodziny są ściśle związane z ochroną praw jednostki człowieka i obywatela. Stosunek państwa do małżeństwa i rodziny, a także zakres ich ochrony określa przepis art. 18 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 1, zgodnie z którym małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej. Państwo powinno wspomagać funkcjonowanie rodziny w sferze społecznej, socjalnej i gospodarczej, ale przede wszystkim powinno dążyć do zapewnienia trwałości związku małżeńskiego, zabezpieczenia podstawowych potrzeb rodziny oraz jej ochrony. Ochronę społecznie istotnych funkcji rodziny przewidują także przepisy Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego 2. Jej przejawem jest wprowadzenie względnych i bezwzględnych przeszkód do zawarcia małżeństwa. Podstawowymi ograniczeniami, przesądzającymi o kształcie instytucji małżeństwa, są przeszkody o charakterze bezwzględnym, wobec których nie ma możliwości uzyskania zezwolenia sądu na zawarcie małżeństwa, ze względu na tą samą płeć nupturientów, ich pokrewieństwo bądź pozostawanie w związku małżeńskim. Przeszkody takie jak nieosiągnięcie wymaganego wieku, choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy mają charakter względny i pomimo ich wystąpienia sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa 3. Na przestrzeni lat w przepisach prawa rodzinnego widoczna jest tendencja ograniczania zakazów małżeńskich, które mogą stanowić podstawę unieważnienia małżeństwa, jeżeli istniały w chwili jego zawarcia 4. Kodeks rodzinny z 1950 r. 5 usunął przewidzianą w art. 7 pkt 6 dekretu z dnia 25 września 1945 r. Prawo małżeńskie 6 przeszkodę takich chorób jak otwarta gruźlica czy choroba weneryczna w stanie zaraźliwym, natomiast na mocy art. 9 1 została wprowadzona możliwość uzyskania za zgodą sądu na zawarcie małżeństwa pomimo występowania u nupturienta choroby psychicznej lub niedorozwoju psychicznego. Taki kierunek legislacji utrzymał się także na gruncie KRO, który podobnie jak Kodeks rodzinny z 1950 r. zmierza do utrzymania w miarę możności małżeństwa, jeżeli nie pozostaje to w sprzeczności z jego istotą i celami 7. Celem niniejszego artykułu jest wyjaśnienie czym jest choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy oraz wskazanie przesłanek jakie muszą być spełnione, aby osoba dotknięta chorobą psychiczną bądź niedorozwojem umysłowym mogła zawrzeć ważny związek małżeński w świetle prawa polskiego. W związku z tym, że przepisy KRO 8 i tak zabraniają duchownemu, przed którym zawierany jest związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego, przyjęcia od nupturientów oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński bez uprzedniego przedstawienia mu zaświadczenia stwierdzającego brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa, sporządzonego przez kierownika urzędu stanu cywilnego, w artykule zostaną poruszone kwestie jedynie na gruncie prawa polskiego. Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy Zakreślony w przepisie art. 12 KRO zakaz wskazuje, że nie mogą zawrzeć związku małżeńskiego osoby, których dysfunkcje mieszczą się w zakresie pojęć choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy 9. Mimo, iż są to pojęcia 1 Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997 nr 78, poz. 483. 2 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r., Dz. U. 1964 nr 9, poz. 59, dalej zwana KRO. 3 M. Kosek, Przeszkody małżeńskie w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, Prawo Kanoniczne 55 (2012) nr 3, s. 110. 4 P. Kasprzyk, Rola i zadania kierownika urzędu stanu cywilnego uwagi na tle art. 5 i 12 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Metryka. Studia z zakresu prawa osobowego i rejestracji stanu cywilnego rok III 2013 nr 2, s. 36. 5 Ustawa z dnia 27.06.1950 r., Dz. U. 1950 nr 34, poz. 309. 6 Dekret z dnia 25.09.1945 r., Dz. U. z 1945 nr 48, poz. 27. 7 Uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 09.05.2002 r., III CZP 7/02, Legalis Numer 53517. 8 Art. 8 1 KRO. 9 M. Domański, Względne zakazy małżeńskie, Warszawa 2013, s. 215.
K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 188 ustawowe, nie zostały zdefiniowane ani w KRO, ani w KC 10. Dostarcza to więc problemów z prawidłową ich wykładnią, gdyż: 1. po pierwsze: są to pojęcia z zakresu medycyny, a ściślej psychiatrii, i jako takie mogą być przedmiotem wypowiedzi ze strony przedstawicieli doktryny nauk medycznych 11, 2. po drugie: są archaiczne, nieprzystające do stanu i pojęć medycznych obecnej wiedzy psychiatrycznej 12. Dwa podstawowe, najbardziej rozpowszechnione na świecie systemy klasyfikacyjne zaburzeń psychicznych: Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD) oraz Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM) nie posługują się pojęciem choroby psychicznej, zastępując je zwrotem zaburzenie psychiczne. Autorzy systemów diagnostyczno-klasyfikacyjnych definiują zaburzenie jako zespół objawów manifestujący się zachowaniami lub przeżyciami związanymi z: cierpieniem, niesprawnością rzutującą na funkcjonowanie, doświadczeniem zwiększonego ryzyka (śmierci, bólu, niesprawności) oraz ze znaczną utratą swobody 13. Podstawowym polskim aktem prawnym, który wyznacza najważniejsze obszary działalności ochrony zdrowia psychicznego 14, a przede wszystkim posługuje się ogólnym pojęciem zaburzeń psychicznych, jest ustawa o ochronie zdrowia psychicznego 15. Zgodnie z przepisem art. 3 ust. 1 tej ustawy osoba z zaburzeniami psychicznymi to osoba: a) chora psychicznie (wykazująca zaburzenia psychotyczne), b) upośledzona umysłowo, c) wykazująca inne zakłócenia czynności psychicznych, które zgodnie ze stanem wiedzy medycznej zaliczane są do zaburzeń psychicznych, a osoba ta wymaga świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia w środowisku rodzinnym lub społecznym. Przepis ten dokonuje wyraźnego podziału na psychozy i inne zaburzenia psychiczne, utożsamiając z chorobą psychiczną tylko te pierwsze 16. Podobnie chorobę psychiczną definiuje Krystyna Gromek, określając ją jako psychozę, czyli zaburzenie psychiczne charakteryzujące się zmianami chorobowymi w zakresie myślenia, świadomości, intelektu, woli, uczuć, działania i innych funkcji psychicznych, prowadzących do znacznych niekiedy zaburzeń zachowania w środowisku społecznym 17. Nie sposób nie zgodzić się zatem z tezą Macieja Domańskiego, że na gruncie art. 12 KRO znaczenie powinna mieć wąska definicja pojęcia choroby psychicznej, obejmująca zaburzenia psychotyczne, a nie wszelkie zaburzenia psychiczne 18. Z jednej strony, przy tak szczegółowym modelu klasyfikacji (podkategoria V zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania ICD-10 składa się z 11 grup głównych obejmujących 100 kodów) biegli psychiatrzy mogą dokonać bardzo dokładnego rozpoznania i opisu danego zaburzenia psychicznego, z drugiej może dostarczać to problemów z jego dopasowaniem do archaicznego i bardzo ogólnego pojęcia choroby psychicznej z art. 12 KRO. Dlatego też utożsamianie, na gruncie art. 12 KRO, choroby psychicznej z wszelkimi zaburzeniami psychicznymi sklasyfikowanymi przez systemy ICD czy DSM mogłoby doprowadzić do kuriozalnej sytuacji pozbawienia możności zawarcia małżeństwa osobie uzależnionej od tytoniu 19. Niedorozwój umysłowy to drugi obok choroby psychicznej stan objęty zakazem małżeńskim z art. 12 KRO. Podobnie jak w przypadku choroby psychicznej, termin niedorozwój umysłowy nie jest obecnie używany w psychiatrii. Jednakże pojęcie te nie dostarcza problemów interpretacyjnych, jak to jest w przypadku choroby psychicznej, gdyż jest utożsamiane z upośledzeniem umysłowym, które definiowane zostało jako: obniżenie sprawności umysłowej, a zarazem powstały w okresie rozwojowym stan charakteryzujący się istotnie niższą od przeciętnej ogólną sprawnością intelektualną, związany z zaburzeniami w zakresie jednego lub więcej procesów, takich jak: dojrzewanie, uczenie się i przystosowanie społeczne 20. Podział upośledzenia umysłowego został dokonany w oparciu o iloraz inteligencji w skali Wechslera. Na jej podstawie można wyróżnić 4 stopnie upośledzenia umysłowego: 1. Upośledzenie umysłowe lekkie (iloraz inteligencji 69-50), 2. Upośledzenie umysłowe umiarkowane (iloraz inteligencji 49-35), 10 Ustawa z dnia 23.07.1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. z 2016, poz. 380. 11 K. Pietrzykowski, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2012, s. 212. 12 Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 5 kwietnia 2013 r., III CSK 228/12, Legalis Numer 734583. 13 A. Bilikiewicz, Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zagadnienia nazewnictwa [w:] A. Bilikiewicz (red.), Psychiatria, Warszawa 2012, s. 114. 14 A. Florkowski, P. Gałecki, Podstawy Psychiatrii dla studentów kierunków medycznych, Łódź 2009, s. 9. 15 Ustawa z dnia 19.08.1994 r., Dz. U. z 2011 r. Nr 231, poz.1375, ze zm. 16 M. Domański, op. cit., s. 221. 17 K. Gromek, Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2013, Legalis. 18 M. Domański, op. cit., s. 221. 19 Kod F 17 klasyfikacji ICD-10 obejmuje zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane paleniem tytoniu. 20 K. Gromek, op. cit.
189 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y 3. Upośledzenie umysłowe znaczne (iloraz inteligencji 34-20), 4. Upośledzenie umysłowe głębokie (iloraz inteligencji poniżej 20). Obecnie można spotkać się z praktyką wyróżniania tylko dwóch grup upośledzenia umysłowego lżejszego (ok. 80% przypadków) oraz głębszego, obejmujące pozostałe stopnie upośledzenia umiarkowane, znaczne i głębokie 21. Podział ten nie ma jednak większego znaczenia na gruncie art. 12 KRO, gdyż analiza językowa i funkcjonalna tego przepisu prowadzi do wniosku, że zakaz zawarcia małżeństwa obejmuje każdy stopień upośledzenia umysłowego, bez względu na jego etiologię. Rozpoznanie u nupturienta choroby psychicznej bądź niedorozwoju umysłowego nierzadko bywa bardzo trudne. Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego (dalej USC), jako że jest pierwszą, czasem jedyną, osobą podejmującą bezpośredni kontakt z narzeczonymi na etapie poprzedzającym wstąpienie w związek małżeński, powinien wykazać się dużą czujnością przy przyjmowaniu od nich zapewnień o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Jeżeli z rozmowy z nupturientem wynika, że cierpi na dysfunkcję objętą zakazem z art. 12 KRO, kierownik USC powinien odmówić przyjęcia od niego zapewnienia, jednocześnie informując go o konieczności uzyskania sądowego zezwolenia na zawarcie małżeństwa. Natomiast jeżeli kierownik USC ustalił, że u nupturienta występuje zaburzenie psychiczne, ale ma wątpliwości czy mieści się ono w zakresie ustawowych pojęć, zobowiązany jest zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie. Zezwolenie na zawarcie małżeństwa Jak już zostało wspomniane na początku, zakaz zawierania małżeństw przez osoby dotknięte chorobą psychiczną bądź niedorozwojem umysłowym nie ma charakteru bezwzględnego. Ustawodawca przewiduje bowiem wyjątek od tego zakazu w postaci sądowego zezwolenia na zawarcie małżeństwa, jeżeli spełnione zostaną następujące przesłanki: 1. Wnioskodawca jest dotknięty chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym. Przesłanka ta, z pozoru oczywista i niewymagająca głębszej analizy, jest bardzo często pomijana. Wymaga jednak podkreślenia, że zakaz zawierania małżeństwa nie obejmuje innych zaburzeń niż choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy. Inne stany, niemieszczące się w zakresie wyżej wymienionych, nie dają podstaw do prowadzenia postępowania przez sąd, gdyż osoba niedotknięta dysfunkcjami opisanymi w art. 12 KRO może zawrzeć związek małżeński bez konieczności uzyskania zezwolenia sądu. 2. Stan zdrowia lub umysłu wnioskodawcy nie zagraża małżeństwu. Zgodnie z poglądem doktryny, choroba psychiczna bądź niedorozwój umysłowy zagrażają małżeństwu, jeżeli wyłączają spełnienie przez małżonków ról i funkcji charakteryzujących przeciętne społecznie małżeństwa, a w szczególności wyłączają powstanie trwałej więzi duchowej, fizycznej lub gospodarczej 22. Zatem przedmiotem badania przez sąd jest zdolność nupturientów do wypełniania podstawowych obowiązków małżeńskich. 3. Stan zdrowia lub umysły wnioskodawcy nie zagraża zdrowiu przyszłego potomstwa. Powszechnie przyjętym w doktrynie jest pogląd Sądu Najwyższego 23, zgodnie z którym zawarte w art. 12 1 KRO pojęcie "zagrożenie zdrowia przyszłego potomstwa" należy pojmować w tym sensie, że dotyczy ono nie tylko kwestii możliwości przekazania choroby psychicznej ewentualnemu potomstwu, ale także zagadnienia, czy stan psychiczny określonej osoby nie wyłącza prawidłowego, zgodnego z przyjętymi zasadami wychowania dzieci i w ogóle wykonywania władzy rodzicielskiej. Zadaniem sądu w przedmiotowym postępowaniu jest ustalenie zarówno dziedziczności dysfunkcji nupturienta, jak i jej wpływu na psychikę przyszłego potomstwa. 4. Wnioskodawca nie został ubezwłasnowolniony całkowicie. Zbędne wydaje się powoływanie tej przesłanki na gruncie art. 12 KRO, gdyż zakaz zawierania małżeństw przez osoby ubezwłasnowolnione całkowicie został już określony w art. 11 1 KRO. Kluczowe znaczenie w postępowaniu ma opinia biegłego lekarza, w miarę możliwości psychiatry. Obowiązek przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego został nałożony na sąd przez ustawodawcę na mocy art. 561 3 Kodeksu postępowania cywilnego 24. Zadaniem biegłego jest wydanie opinii na ile stan chorobowy wnioskodawcy upośledza jego funkcjonowanie w społeczeństwie i rodzinie. Biegły nie jest natomiast kompetentny do czynienia ustaleń czy ten stan zagraża małżeństwu i zdrowiu przyszłego potomstwa takiej oceny dokonuje sąd wydając w postępowaniu nieprocesowym postanowienie w tej sprawie, na podstawie całego materiału dowodowego. 21 I. Namysłowska, Psychiatria dzieci i młodzieży (wybrane zagadnienia), [w:] A. Bilikiewicz (red.), Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 2003, s. 454. 22 K. Pietrzykowski, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2015, Legalis. 23 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29.12.1978 r., II CR 475/78, Legalis Numer 21263. 24 Ustawa z dnia 17.11.1964 r., Dz. U. z 2014, poz. 101, tj.
K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y S t r o n a 190 Uzyskanie zezwolenia na zawarcie małżeństwa przez osobę dotkniętą chorobą psychiczną bądź niedorozwojem umysłowym jest niezbędnym elementem dla niewadliwego zawarcia związku małżeńskiego, uniemożliwiającym tym samym unieważnienia małżeństwa na tej podstawie w przyszłości 25. Wnioski Analiza problematyki zakazu zawierania małżeństw przez osoby chore psychicznie bądź niedorozwinięte umysłowo prowadzi do wniosku, że obowiązujące przepisy nie do końca odpowiadają dzisiejszym realiom, terminologii i wiedzy medycznej, a na pewno już nie spełniają funkcji założonych przez ustawodawcę. Wytoczone poniżej argumenty podają w wątpliwość czy przepis art. 12 KRO powinien obowiązywać w obecnym kształcie. Założeniem ustawodawcy było uniemożliwienie zawarcia małżeństwa wbrew zakazowi zawartemu w art. 12 KRO. Tymczasem wprowadzona nowelizacją z 1998 r. swoboda wyboru urzędu stanu cywilnego otwiera nupturientom furtkę do szukania do skutku takiego urzędu stanu cywilnego, którego kierownik nie dopatrzy się ich dysfunkcji i wyda zaświadczenie stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Rozwiązaniem mogłoby być stworzenie ogólnopolskiej bazy teleinformatycznej, która zawierałaby informacje o udzielonej już odmowie przyjęcia zapewnień o braku okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa bądź o toczącym się postępowaniu z wniosku kierownika USC o rozstrzygnięcie wątpliwości z art. 5 KRO. Utożsamiając stan psychiczny i iloraz inteligencji nupturienta z jego zdolnością do wypełniania obowiązków małżeńskich i rodzicielskich, jest formą dyskryminacji osób niepełnosprawnych intelektualnie. Osoby dotknięte innymi zaburzeniami niż te, które zostały określone w art. 12 KRO, np. uzależnione od alkoholu czy narkotyków, bez problemu mogą uzyskać zaświadczenie od kierownika USC i w konsekwencji czego zawrzeć związek małżeński, choć stan ten budzi ogromne wątpliwości co do prawidłowego funkcjonowania takiej rodziny. Rozwiązaniem tego problemu mogłoby być przywrócenie obowiązkowych badań przedślubnych, tym bardziej, że osoby chore psychicznie często nie są świadome swojego stanu lub też go zatajają. Argument eugeniczny przemawiający za zakazem zawierania małżeństw przez osoby chore psychiczne bądź niedorozwinięte umysłowo posiada pewien defekt teoretyczny, bowiem wynikałoby z niego, że choroba psychiczna może zostać przekazana tylko z rodzica na dziecko. Co prawda ( ) schizofrenia rodzica powoduje 13-krotnie większe prawdopodobieństwo zachorowania dziecka niż prawdopodobieństwo populacyjne. Jednak 5-krotnie wyższe jest prawdopodobieństwo zachorowania, gdy wstępny drugiego stopnia w linii prostej był chory na schizofrenię 26. W związku z tym nasuwa się pytanie czy zakazem małżeńskim należałoby także objąć osoby zdrowe, których rodzice chorowali na choroby psychiczne, a które mogły przecież taką chorobę po nich odziedziczyć. Przepisy nie przewidują możliwości złożenia przez oboje nupturientów, dotkniętych chorobą psychiczną bądź niedorozwojem umysłowym, wspólnego wniosku o zezwolenie na zawarcie małżeństwa. Rozwiązaniem w tej sytuacji mogłoby być połączenie obu tych spraw do wspólnego rozpoznania przez sąd, który albo uwzględniłby oba wnioski, albo oba oddalił. Pozwoliłoby to uniknąć sytuacji, w której jedna z osób uzyskałaby zgodę sądu na zawarcie małżeństwa, a druga nie. Analizowany zakaz w sposób nieproporcjonalny ogranicza prawo do ochrony życia rodzinnego i prawo do decydowania o życiu osobistym. Jak pokazują wyniki badań 27, od kilkunastu lat notuje się systematyczny wzrost liczby rodzin tworzonych przez związki kohabitacyjne, w konsekwencji czego rośnie współczynnik dzietności pozamałżeńskiej. Dlatego też uzależnienie uzyskania zezwolenia na zawarcie małżeństwa od tego czy stan zdrowia lub umysłu nupturienta nie zagraża zdrowiu przyszłego potomstwa mija się z celem, gdyż osoby te korzystają z wolności seksualnej. Zakaz małżeński z art. 12 KRO nie uniemożliwi posiadania dzieci osobom dotkniętym chorobą psychiczną bądź niedorozwojem umysłowym, może co najwyżej zachęcać te osoby do pozostawania w niesankcjonowanych prawem związkach pozamałżeńskich. *** The question of the forbidden marriage by people suffering from psychological illness or mental retardation has been regulated in the Family and Guardianship Code. No one who is suffering from a psychological illness or mental 25 M. Domański, Zezwolenie na zawarcie małżeństwa osobie dotkniętej chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym. Raport z badania, Warszawa 2010, s. 3 26 M. Domański, op. cit., s. 326. 27 J. Stańczak, K. Stelmach, M. Urbanowicz, Małżeństwa oraz dzietność w Polsce, Warszawa 2016, s. 7 i 8.
191 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y retardation can marry, pursuant to Rule 12 1. This prohibition doesn't have an absolute nature. However, if the psychological or physical state of the person does not endanger the marriage or the health of any future offspring, and if the person is not totally incapacitated, the court may authorise the marriage.