Ochrona dóbr kultury w czasie konfliktów zbrojnych i w sytuacjach kryzysowych

dr Marek Gąska Ochrona dóbr kultury w czasie konfliktów zbrojnych i w sytuacjach kryzysowych Ochrona dóbr kultury w prawie międzynarodowym ma długoletnią tradycję. H. Grocjusz nakazywał, aby dobra kultury i sztuki oszczędzać nawet w czasie wojny, ponieważ niektóre są tego rodzaju, iż nie mają żadnego znaczenia dla rozpoczęcia i prowadzenia wojny [1]. W okresie oświecenia jako zasadę prowadzenia wojny wymienia się nakaz uszanowania dóbr należących do nieprzyjaciół. Szwajcarski prawnik E. de Vattel wymienia podstawowe dobra, które należy objąć ochroną w czasie prowadzenia działań wojennych: świątynie, nagrobki, gmachy, publiczne, wszelkie dzieła odznaczające się swym pięknym [2]. Na kontynencie amerykańskim H. Wheaton wskazywał na istnienie normy prawa zwyczajowego, wyłączającej z ogólnych działań wojennych: świątynie, gmachy publiczne przeznaczone wyłącznie do celów pokojowych zabytki sztuki oraz przybytki nauki [3]. Kodeks Liebera z 24 kwietnia 1863 r. [4] nakazywał zabezpieczenie przed zniszczeniem podczas szturmu i oblężenia: klasycznych dzieł sztuki, bibliotek, zbiorów naukowych lub cennych przyrządów oraz wprowadzenie specjalnego oznaczenia w czasie wojny: budynków zawierających zbiory dzieł sztuki, muzeów naukowych, obserwatoriów astronomicznych lub cennych bibliotek, tak aby w miarę możności udało się uniknąć ich zniszczenia. Kodeks przewidywał karanie za zniszczenie dóbr kultury wbrew konieczności wojennej Pod koniec XIX wieku na konferencji pokojowej w Hadze dokonano kodyfikacji norm prawa 1 / 32

wojennego, dotyczącego ochrony dóbr kultury. Kodyfikacja ta wprowadziła do prawa traktatowego zapisy obowiązujące w prawie zwyczajowym. Normy takie zostały zapisane w II konwencji haskiej z 1899 r [5]. Normy prawne, dotyczące ochrony dóbr kultury, zawarte w II konwencji z 1899 r. zostały rozwinięte w IV i IX konwencji z 1907 r. Otóż art. 27 Regulaminu haskiego z 1907 r. (załącznik do IV konwencji) mówi o wszelkich niezbędnych środkach ostrożności podczas oblężeń i bombardowań, aby w miarę możności oszczędzone zostały świątynie, gmachy służące celom nauki, sztuki i dobroczynności oraz pomniki historyczne. Widzimy więc, że dóbr kultury w tym przepisie nie objęto pełną ochroną, zalecono jedynie środki ostrożności. Podobnie stanowi art. 56 Regulaminu odnoszący się do terytoriów okupowanych. Wedle tego art. własność gmin, instytucji kościelnych, dobroczynnych, wychowawczych oraz instytucji sztuk pięknych i naukowych, chociażby należących do państwa, należy traktować jak własność prywatną [6]. Zajęcie, zniszczenie lub rozmyślna profanacja instytucji tego rodzaju, pomników historycznych, dzieł sztuki i nauki są zabronione i winny być karane. Według ogólnie przyjętych założeń odpowiedzialność za nieprzestrzeganie postanowień prawa międzynarodowego miała zostać uregulowana w przepisach prawa wewnętrznego poszczególnych państw. Podobne zapisy, dotyczące ochrony dóbr kultury, zostały sformułowane w IX konwencji. Zgodnie z jej postanowieniami dowódca winien przedsięwziąć konieczne środki ostrożności przy bombardowaniu przez morskie siły zbrojne, ażeby zaoszczędzić, gmachy przeznaczone do obrzędów religijnych i sztuk pięknych, zakłady naukowe i dobroczynne, pomniki historyczne. Warunkiem zapewniającym ochronę tych dóbr jest to, aby nie były one przeznaczone jednocześnie do celów wojskowych. Obowiązkiem władz cywilnych było wskazanie tych obiektów poprzez odpowiednie oznaczenie (art. 5 IX) [7]. Problemy związane z ochroną dóbr kultury powróciły w roku 1923 wraz z uchwaleniem haskich reguł wojny powietrznej [8]. Reguły nie były one obowiązującym prawem międzynarodowym. Projekt haskich reguł wojny powietrznej nakazywał użycie lotnictwa tylko do niszczenia celów wojskowych, wprowadzał zasadę ochrony ludności cywilnej, miast i zgromadzonych w nich zabytków kultury. Szczegółowe przepisy dotyczące ochrony zabytków o dużej wartości historycznej projekt formułował w art. XXVI w sposób następujący: 1 ) Każde państwo w przypadku konieczności upoważnione będzie do utworzenia wokół chronionych pomników stref ochronnych, które w czasie wojny będą wolne od bombardowań, 2) Ustanowienie takich stref powinno być ogłoszone wszystkim państwom kanałami dyplomatycznymi. Informacja o takich strefach i obiektach nie może być wycofana w czasie wojny, 2 / 32

3) Strefa ochronna może obejmować nie tylko przestrzeń zajętą przez pomnik lub zespół pomników, ale także teren przylegający do nich, o szerokości do 500 m, licząc od obwodu zasadniczej strefy ochronnej, na terenie której znajduje się pomnik lub zespół pomników, 4) Strefy te powinny być w czasie dnia i nocy odpowiednio wskazane przez znaki rozpoznawcze dobrze widoczne z samolotu. 5) Jako znaki rozpoznawcze na pomnikach miały być instalowane znaki przewidziane w art. XXV projektu [9], a znaki do wzmocnienia granic stref chronionych miały być określone przez samo państwo i ogłoszone innym państwom równocześnie z informacją o chronionych zabytkach [10]. Haskie reguły wojny powietrznej, jak twierdzi S. Nahlik- czyniły z ochrony zasadę, a z prawa bombardowania wyjątek [11]. W konwencjach haskich z 1907 r. mówiono o potrzebie ochrony zabytków kultury, natomiast w regułach wojny powietrznej z 1923 r. sformułowano zasady ich ochrony. Takie ograniczenia w zakresie użycia lotnictwa nie uzyskały akceptacji środowisk wojskowych i związanych z przemysłem militarnym. Dla niektórych było to ograniczenie możliwości rozwojowych środka walki, jakim było lotnictwo, z tego też powodu byli przeciwni, żeby już na początku rozwoju tej formy walki stawiać jakiekolwiek zakazy. Tak więc próby uregulowania zakazów wojennych, dotyczących bombardowań, w skali światowej zakończyły się fiaskiem. Wobec tego podjęto działania, które miały doprowadzić do uregulowań kontynentalnych. Tak więc 15 kwietnia 1935 r. w Waszyngtonie został wtedy podpisany Traktat o ochronie instytucji artystycznych i naukowych oraz zabytków historycznych- traktat Roericha (od nazwiska profesora Nicolasa Roericha, prawnika i muzeologa). Jest to układ, który dotyczy państw Ameryki Północnej i Południowej. Zgodnie z art. IV traktatu państwa, które do niego przystąpiły, mogły złożyć listę obiektów i instytucji, które pragną objąć ochroną. Traktat jednocześnie ostrzega, że obiekty takie tracą przyznaną ochronę, jeśli zostały wykorzystane do celów militarnych. Słabością traktatu jest to, że nie ustanowił mechanizmów kontroli i odpowiedzialności za nieprzestrzeganie jego postanowień [12]. Określenie dóbr kulturalnych w konwencji haskiej z 1954 r. 3 / 32

W konwencji po raz pierwszy w historii międzynarodowego prawa, dotyczącego ochrony obiektów kulturalnych, posłużono się terminem dobra kulturalne (art. 1). W tym znaczeniu nazewnictwo takie stworzono specjalnie dla celów konwencji haskiej z 1954 r. Jak słusznie podkreśla H. Nieć obiektywny walor definicji dobra kulturalnego zamieszczony w tej konwencji, sprawdził się poprzez przejęcie najważniejszego elementu tej konstrukcji do konwencji paryskiej z 1970 r. [13], która określa ochronę dóbr kulturalnych w pokojowych warunkach [14]. Konwencja haska z 1954 r. określa, co jest dobrem kulturalnym w rozumieniu prawa międzynarodowego. [15] Z punktu widzenia ochrony nie jest istotne pochodzenie obiektu lub osoba jego właściciela, lecz indywidualne cechy przedmiotu należące do jednej z trzech wymienionych przez konwencję kategorii. Po pierwsze, są to dobra ruchome lub nieruchome, które posiadają wielką wagę dla dziedzictwa kulturalnego narodu. I tak konwencja w sposób przykładowy wylicza: zabytki architektury, sztuki lub historii, zarówno religijne, jak i świeckie, stanowiska archeologiczne, zespoły budowlane posiadające znaczenie historyczne lub artystyczne; dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym. Do dóbr kultury zalicza się także zbiory naukowe i zbiory biblioteczne książek, archiwaliów lub reprodukcji tych dóbr. Po drugie, są to obiekty, których zasadniczym przeznaczeniem jest przechowywanie dóbr kulturalnych ruchomych, na przykład muzea, biblioteki narodowe, wojewódzkie, miejskie, składnice archiwalne, jak również schrony mające na celu przechowywanie, w razie konfliktu zbrojnego, dóbr kulturalnych ruchomych. Po trzecie, są to ośrodki, w których zgromadzono znaczną ilość dóbr kulturalnych stąd, nazywa się je ośrodkami zabytkowymi. Według M. Flemminga do spełnienia wymogu, o którym mowa (wynikającego z art. 1, pkt c konwencji), nie jest konieczne, aby cały ośrodek (centrum) miał zabytkowy charakter, stanowił wartościową architekturę, lecz wystarczy, by znajdowały się w nim pomniki kultury [16]. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że konwencja nie rozszerza poprzednio istniejących wymogów ochrony dóbr kultury, a jedynie staranniej je ujmuje i czyni bardziej klarownymi. Trwałym elementem definiującym dobro kulturalne w prawie międzynarodowym jest przyjęcie zasad według, których to państwo rozstrzyga, do którego dany obiekt należy, czy ten obiekt ma znaczenie dla dziedzictwa kulturalnego 4 / 32

[17]. Istotą konwencji haskiej jest ochrona dóbr kulturalnych w przypadku konfliktu zbrojnego na podstawie trzech kręgów ochrony, a zupełnie inny charakter posiada konwencja z paryska z 1970 r. Ochrona dóbr kultury w rozumieniu konwencji haskiej z 1954 r. obejmuje opiekę nad nimi oraz ich poszanowanie. Konwencja wyróżnia dwa poziomy ochrony: w czasie pokoju i w czasie wojny. W związku z tym podstawowym celem organów państwowych jest zapewnienie właściwej ochrony w czasie pokoju i przygotowanie odpowiedniej ochrony dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego. Podpisując konwencję, władze państwowe zobowiązały się, że w okresie pokoju będą należycie wykonywać jej postanowienia poprzez podejmowanie przedsięwzięć: prawnych, organizacyjnych, edukacyjnych i szkoleniowych. Przedsięwzięcia te mają być realizowane pod kątem przewidywanych następstw konfliktu zbrojnego i dotyczą dóbr kultury, znajdujących się na terytorium państwa-strony konwencji haskiej. Trzy kręgi ochrony dóbr kulturalnych w przepisach prawa międzynarodowego Ochrona ogólna Konwencja wyróżnia ochronę specjalną i ogólną. Ochroną ogólną objęte są dobra kulturalne zdefiniowane w art. 1 konwencji. Najogólniej należy stwierdzić, że są to pozostałe dobra kulturalne, którym nie przyznano ochrony specjalnej. W Polsce ochroną ogólną zostały objęte dobra kulturalne w rozumieniu art. 4-5 ustawy z 1962 r. o ochronie dóbr kultury [18]. Na mocy art. 4 konwencji państwa zobowiązały się powstrzymać używanie dóbr kultury i ich bezpośredniego otoczenia do celów, które mogłyby wystawić te dobra w razie konfliktu zbrojnego na zniszczenie lub uszkodzenie oraz powstrzymać się wobec nich od wszelkich aktów, mogących stanowić zagrożenie dla ich istnienia. Inaczej mówiąc, nie wolno pod żadnym pozorem wykorzystywać ich do działalności wojskowej. Jednak zobowiązanie to może być uchylone, gdy wymaga tego w sposób kategoryczny konieczność wojskowa (art. 4 ust. 1). Na konferencji haskiej w 1954 r. rolę czynnika wojskowego w zapisach konwencji podkreślał delegat USA płk Perham. Twierdził on, że ignorowanie roli czynnika wojskowego doprowadziłoby do fiaska konferencji. Płk Perham zdefiniował, aż trzy pojęcia konieczności 5 / 32

wojskowej: a) zezwalające na obalenie każdej normy, b) rozróżniające pomiędzy normą prawną a moralną, c) trzymające się ram ściśle określonych przez prawo. To ostatnie znaczenie jest równoznaczne z pojęciem ludzkości i rycerskości [19]. Warto zaznaczyć, że w pakcie Roericha z 1935 r. nie ma mowy o konieczności wojskowej. W art. 4 konwencji z 1954 r. klauzula konieczności wojskowej sformułowana jest bardzo ogólnie, w ujęciu tradycyjnym [20]. W dziedzinie ochrony ogólnej istnieją dwa ograniczenia. Pierwsze, jak twierdzi Nahlik, czysto werbalne ogranicza konieczność przymiotnikiem kategoryczna. I jest to wedle tego autora tylko pewna wskazówka interpretacyjna [21]. Drugie, ograniczenie- jest ważniejsze- wynikające z usytuowania klauzuli konieczności w obrębie art. 4 konwencji, który określa zasadę poszanowania dóbr kulturalnych. A zatem klauzuli konieczności poświęcono ust. 2, ograniczając ją do zobowiązań wymienionych w ust. 1, tj. do wszelkich aktów nieprzyjacielskich. Tak więc klauzula konieczności może zostać zastosowana do wypadków niszczenia obiektów związanych z działaniami wojennymi. Nie można zastosować klauzuli tej do aktów wynikających z ust. 3, art. 4 tj. wszelkich aktów kradzieży, rabunku lub przywłaszczania i rekwizycji dóbr kultury. 6 / 32

Stwierdzenia zawarte w konwencji haskiej: kategoryczna konieczność wojskowa (art. 4, ust. 1), nieunikniona konieczność wojskowa (art. 11, ust. 2) wymagają zdecydowanej, wyższej jakości motywowania konieczności niszczenia w znaczeniu prawa wojennego, niż te, które są określone przez dowódców w czasie planowania normalnych działań zbrojnych. Konieczność wojskowa wymaga od dowódcy gruntownego rozważenia zalet i wad nieposzanowania dóbr kultury. Decyzję o zniszczeniu dobra kultury należy odnotować w dzienniku rozkazów (bojowym). Dowódcy od najniższego szczebla dowodzenia mają obowiązek uzasadnić zamiar wykorzystania dóbr kultury w ramach konieczności wojskowej. Wymóg stwierdzenia, że zachodzi kategoryczna konieczność wojskowa został określony także w art. 6, pkt c protokołu drugiego do konwencji haskiej z 1954 r. [22], który stwierdza: decyzja o przywołaniu kategorycznej konieczności wojskowej będzie podjęta jedynie przez oficera dowodzącego jednostką odpowiadającą batalionowi bądź wyższą, albo siłą mniejszą pod względem rozmiarów sytuacji, kiedy okoliczności nie pozwalają inaczej. Wprowadzono tutaj zasadę, że decyzję taką będzie podejmował oficer dowodzący batalionem. Przepis jednak dopuszcza podjęcie decyzji na niższym szczeblu dowodzenia, gdy okoliczności uniemożliwiają kontakt z przełożonym. Takie sformułowanie jest wynikiem kompromisu między środowiskiem prawników i wojskowych. Podstawową zaletą tego przepisu jest to, że określono szczebel struktury wojskowej upoważniony do podejmowania decyzji w przypadku kategorycznej konieczności wojskowej. W konwencji z 1954 r. szczebel ten został określony, tylko w wypadku cofnięcia przywileju nietykalności w stosunku do dóbr kultury objętych ochroną specjalną. Należy stwierdzić, że dobro kulturalne objęte ochroną ogólną nie musi zostać wyłączone z użytkowania do celów wojskowych lub innych narażających obiekt na ryzyko już w czasie pokoju. Jednak dobrze byłoby, aby takie wyłączenie nastąpiło. Ochrona specjalna Według art. 8 konwencji ochroną specjalną może być objęta ograniczona liczba schronów 7 / 32

przeznaczonych do przechowywania dóbr kulturalnych ruchomych oraz ośrodków zabytkowych i innych dóbr kulturalnych nieruchomych o bardzo wysokim znaczeniu, pod warunkiem, że: a) znajdują się w dostatecznej odległości od wielkich ośrodków przemysłowych i obiektów wojskowych, takich jak: lotniska, radiowe stacje nadawcze, zakłady zmilitaryzowane pracujące na rzecz obrony narodowej, porty lub dworce kolejowe i linie komunikacyjne, b) nie są użytkowane do celów wojskowych. Konwencja ustanowiła więc bardzo rygorystyczne zasady, dotyczące uznania wytypowanych przez państwo obiektów za obiekty, którym można przyznać ochronę specjalną. Podstawowym warunkiem jest zakaz wykorzystywania danego obiektu w jakikolwiek sposób do celów wojskowych. Na przykład ośrodek zabytkowy uważa się za użytkowany do celów wojskowych, jeżeli w okolicach tego ośrodka przemieszczają się siły zbrojne lub organizuje się zaopatrzenie dla wojska. Również ośrodek taki będzie traktowany jak cel wojskowy, jeżeli jest terenem działalności związanej, np. z zakwaterowaniem sił zbrojnych lub produkcją przeznaczoną na użytek militarny. Jak wcześniej wskazano, aby określonemu dobru kulturalnemu przyznać ochronę specjalną konieczne jest odpowiednie oddalenie go od celów wojskowych i brak sprzeciwu państw, które ratyfikowały konwencję, do wpisania takiego obiektu na listę dóbr kulturalnych objętych ochroną specjalną. Ewentualny sprzeciw powinien zawierać uzasadnienie, w którym należy stwierdzić, że dane dobro nie jest dobrem kulturalnym lub też, że nie zostały wypełnione warunki określone w art. 8 konwencji z 1954 r. [23]. Przy skorzystaniu z klauzuli konieczności wobec dóbr objętych ochroną specjalną trzeba uwzględniać następujące elementy (art. 11, ust. 2 konwencji): 1. wypadek wyjątkowy, 2. konieczność nieunikniona, 3. cofnięcie przywileju może być tylko czasowe, 4. zadecydować może jedynie dowódca jednostki odpowiadającej dywizji bądź wyższej, 5. w miarę możliwości należy ostrzec stronę przeciwną. 8 / 32

A zatem cofnięcie przywileju nietykalności następuje w wyniku pogwałcenia zobowiązań wynikających z postanowień konwencji przez jedną ze stron konfliktu. Przywilej nietykalności może być także cofnięty w wyjątkowych wypadkach nie dającej się uniknąć konieczności wojskowej i jedynie na czas jej trwania. Obowiązkiem dowódcy jest powiadomienie strony przeciwnej o uchyleniu przywileju nietykalności, jeżeli pozwolą na to okoliczności. Kategoryczna konieczność wojskowa to przykładowo sytuacja, w której wykonanie zadania nie pozostawia innej alternatywy, gdy uwzględnienie dobra kultury grozi utratą możliwości manewru, nadmiernymi stratami wśród wojsk własnych i przeciwnika, stratami wśród ludności cywilnej. Wykorzystanie lub niszczenie dobra kultury może trwać tylko do momentu ustania konieczności wojskowej. Wymagania, aby każdorazowo decyzję podejmował dowódca dywizji, mają charakter bardzo praktyczny i dowodzą, że konstruktorzy konwencji dokładnie to przemyśleli widząc, w tym zapisie również określenie ewentualnej odpowiedzialności. W konwencji są dwa postanowienia rozluźniające surowe rygory przyznania ochrony specjalnej. Otóż schron może być objęty ochroną specjalną bez względu na swoje położenie, jeżeli jest zbudowany z takiego materiału, że nie grozi mu zniszczenie lub uszkodzenie podczas bombardowania ( art. 8, ust. 2). Inne poza schronami- obiekty sąsiadujące z urządzeniami przemysłowymi czy komunikacyjnymi mogą liczyć na ochronę specjalną wówczas, gdy państwo całkowicie zrezygnuje z używania tych urządzeń w razie konfliktu zbrojnego (art. 8, ust. 5). Pojęcie użytkowanie do celów wojskowych oznacza m.in. przemieszczanie wojsk lub sprzętu wojskowego, nawet tranzytem, produkcja takiego sprzętu, kwaterunek wojska (art. 8, ust. 3). Pojęcie to nie oznacza strzeżenia dóbr kulturalnych przez strażników (formację zmilitaryzowaną) lub policję. Ochronę specjalną otrzymuje dany obiekt od momentu wpisania go do Międzynarodowego Rejestru Dóbr Kulturalnych Objętych Ochroną Specjalną (art. 8, ust. 6). Szczegółowe warunki określa regulamin wykonawczy do konwencji haskiej z 1954 r. [24]. Wniosek o wpisanie dobra kulturalnego do rejestru składa zainteresowane państwo, ale inne państwo może zgłosić umotywowany sprzeciw [25]. Wtedy o przyznaniu ochrony specjalnej bądź rozstrzyga postępowanie arbitrażowe lub gdyby jedna ze stron nie chciała mu się poddać głosowanie-wszystkich sygnatariuszy konwencji [26]. Dyrektor Generalny może przeprowadzić głosowanie albo w toku konferencji albo korespondencyjnie [27]. Wpis zostaje udaremniony jedynie wówczas, gdy sprzeciw podtrzyma większość dwu trzecich głosujących. Przepisy konwencji ani regulaminu nie wymagają, aby wnioski o wpisanie do rejestru zgłoszone były już w czasie pokoju, leży to jednak w interesie państwa, które wniosek zgłasza. Wiadomo, że ewentualne działania zbrojne utrudniają realizacje wniosku. Regulamin zezwala na wpis prowizoryczny, jeżeli państwo, które wniosek zgłosiło przed jego 9 / 32

rozstrzygnięciem uwikła się w konflikt zbrojny. Państwo zgłaszając dobro do konkretnego rejestru zobowiązuje się do przestrzegania jego postanowień, natomiast nie przestrzeganie tego jest aktem perfidii, wiarołomstwa. Z przywileju ochrony specjalnej, bez szczególnych rygorów, w czasie konfliktu zbrojnego korzystać mogą jedynie transporty mające za wyłączny cel przywiezienie dóbr kulturalnych w obrębie własnego terytorium, lub za granicę [28] oraz zaimprowizowane schrony [29]. Należy stwierdzić, że ochrona ogólna wskazuje poszanowanie dobra kultury natomiast ochrona specjalna polega na przywileju nietykalności. Przywilej nietykalności zobowiązuje państwo do wyłączenia takiego obiektu z rejonu planowanej operacji wojskowej z chwilą wciągnięcia do międzynarodowego rejestru. Międzynarodowy rejestr służy do tego, żeby każde państwo znało zabytki swoich potencjalnych wrogów lub sojuszników. Zabytki takie w czasie konfliktu zbrojnego korzystać będą z przywileju nietykalności. Ochrona wzmocniona Protokół II z 1999 r. wprowadza nam do uregulowań haskich związanych z ochroną dóbr kultury jeszcze jeden rodzaj ochrony, tj. ochronę wzmocnioną. W świetle art. 10 ochrona wzmocniona może zostać przyznana dobru kulturalnemu, które spełnia łącznie trzy warunki: a) jest dziedzictwem kulturalnym o największym znaczeniu dla ludzkości, b) jest chronione na mocy krajowych środków prawnych i administracyjnych uznających jego wyjątkową wartość kulturalną i historyczną, 10 / 32

c) nie jest wykorzystywane do wsparcia wysiłku wojskowego i państwo, które sprawuje władzę nad tym dobrem kultury złożyło deklarację, że nie zostanie ono w ten sposób wykorzystane. Dobru kulturalnemu można zawiesić i cofnąć przyznaną ochronę wzmocnioną w przypadku nie przestrzegania postanowień wynikających z art. 10 protokołu II. Również gdy dobro kulturalne lub jego otoczenie jest wykorzystywane do wsparcia wysiłku wojskowego komitet może zawiesić status ochrony wzmocnionej. Natomiast jeśli naruszenia będą kontynuowane, komitet może cofnąć dobru kulturalnemu status dobra objętego ochroną wzmocnioną. Ochrona wzmocniona zostaje cofnięta poprzez skreślenie dobra z listy na podstawie decyzji Komitetu do spraw ochrony dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego. Dobro kulturalne objęte ochroną wzmocnioną traci tę ochronę obligatoryjnie w następujących wypadkach: a) gdy taka ochrona zostanie zawieszona lub cofnięta po złamaniu postanowień protokołu II, b) jeżeli dobro stało się celem wojskowym. W związku powyższym w takiej sytuacji dobro może być obiektem ataku, ponieważ stało się celem wojskowym, a atak jest jedynym możliwym środkiem prowadzącym do zakończenia wykorzystania dobra w celach militarnych. Przy podjęciu decyzji o ataku należy uwzględnić wszelkie możliwe środki ostrożności. Zaplanowany atak militarny na dobro kulturalne, które utraciło status ochrony wzmocnionej może mieć miejsce z wyjątkiem sytuacji, kiedy nie pozwalają na to wymogi natychmiastowej samoobrony. Decyzja o ataku powinna zostać podjęta na szczeblu brygady (operacyjnym) lub wyższym po skutecznym przekazaniu stronie przeciwnej ostrzeżenia z żądaniem zakończenia wykorzystywania dobra do celów wojskowych i siły zbrojne przeciwnika otrzymały czas na zmianę swojego zachowania (zaprzestania wykorzystywania dobra do celów wojskowych). 11 / 32

Należy podkreślić, że Polska posiada dobra kultury o wyjątkowej wartości dla całej ludzkości, które warto byłoby poddać systemowi wzmocnionej ochrony stworzonej przez protokół II. Niewątpliwie dobra kultury uznane za pomniki historii, dobra znajdujące się na liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO, a także niektóre parki narodowe [30] i rezerwaty przyrody mogą otrzymać status ochrony wzmocnionej. A zatem przystąpienie Polski do protokołu rozszerzy zasady ochrony dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego w oparciu o rozwój prawa międzynarodowego. Umożliwi także wykorzystanie procedur obowiązujących w protokole w działaniach planistycznych i organizacyjnych dotyczących ochrony dóbr kultury w czasie pokoju, jak i w razie konfliktu zbrojnego. Ponadto stworzy możliwości szerszej prezentacji na forum międzynarodowym rozwiązań prawnych i organizacyjnych obowiązujących w Polsce, związanych z ochroną dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego. Umożliwi także udział przedstawiciela Polski w pracach komitetu ustanowionego na podstawie protokołu. Organami odpowiedzialnymi za wprowadzenie II protokołu w życie powinny być ministerstwa: kultury, Obrony Narodowej oraz Spraw Wewnętrznych i Administracji. Przystąpienie Polski do protokołu spowoduje także potrzebę uwzględnienia nowych rozwiązań prawno-organizacyjnych w instrukcjach i regulaminach wojskowych oraz kształceniu i szkoleniu sił zbrojnych RP, obrony cywilnej, straży pożarnej i wszystkich służb odpowiedzialnych za ochronę dóbr kultury. Należy zwrócić także uwagę na proces planowania ćwiczeń i gier decyzyjnych organizowanych w ramach struktury narodowej i sojuszniczej. Aspekt ochrony dóbr kultury, jakże istotny jest w organizowanych misjach pokojowych ONZ i akacjach wymuszania pokoju zgodnie z koncepcją NATO. Ochrona dóbr kultury na terytoriach okupowanych. Państwo, które okupuje w całości lub w części terytorium, powinno popierać wysiłki władz narodowych terytorium okupowanego, mające na celu zapewnienie opieki nad jego dobrami kulturalnymi i ich zachowanie. Natomiast jeżeli dla zachowania dóbr kulturalnych położonych na terytorium okupowanym, a uszkodzonych przez działania wojenne, konieczne są kroki natychmiastowe i jeżeli właściwe władze narodowe nie mogą ich podjąć, władze okupacyjne zobowiązane są do podjęcia koniecznych środków ratunkowych w ścisłej współpracy z władzami państwa okupowanego (art. 5 ust. 1 i 2 KH z 1954 r. ). Konwencja w ust. 3 omawianego art. karze także zwrócić uwagę zbrojnemu ruchowi oporu przez rząd legalny na obowiązek przestrzegania jej postanowień. 12 / 32

W protokole II z 1999 r. zasady ochrony dóbr kultury na terytorium okupowanym zostały bardziej szczegółowo określone. Obowiązkiem państwa okupującego część lub całe terytorium innego państwa jest przede wszystkim chronić dobra kultury przed zniszczeniem i zapobiegać dewastacji. Protokół podkreśla, że wszelkie prace archeologiczne i wykopaliskowe lub zmiany w korzystaniu z dóbr kultury powinny być prowadzone w ścisłej współpracy z władzami narodowymi okupowanego kraju. Jednocześnie protokół zwraca uwagę na konieczność przeciwdziałania wszelkim negatywnym czynnościom które mogą pojawić się na terytorium okupowanym i zagrażać bezpieczeństwu dóbr kultury. Tak więc protokół II nakazuje, aby mocarstwo okupacyjne zabroniło i zapobiegało następującym zjawiskom (art. 9): a) wszelkiemu nielegalnemu wywozowi, przemieszczaniu i przenoszeniu własności dóbr kulturalnych, b) wszelkim nie uzasadnionym wykopaliskom archeologicznym, z wyjątkiem takich, które są niezbędne dla zabezpieczenia, udokumentowania lub zachowania dóbr kulturalnych, c) wszelkim zmianom w dobrach kultury lub zmianom w korzystaniu z takich dóbr, które mają na celu zatajenie lub zniszczenie dowodów o charakterze kulturowym, historycznym lub naukowym. Niewątpliwie wzmocnienie ochrony dóbr kultury na terytorium okupowanym jest znaczącym faktem. Wydaje się, że zapisy protokołu nadrobiły zaniedbania występujące w konwencji haskiej. Skuteczność zapisów konwencji W konwencji haskiej z 1954 r. nie obowiązuje klauzula si omnes oraz ograniczenie do formalnie wypowiedzianych wojen między państwami cywilizowanymi. Konwencja także nie przewiduje represaliów. 13 / 32

W konwencji pojawia się określenie w miarę możności, ale w bardzo ograniczonym zakresie: - art. 5, ust. 1-2 (w związku ze współpracą pomiędzy okupantem, a miejscowymi władzami), - art. 5, ust. 3 (w związku z kontaktowaniem się w ruchem oporu), - art. 11, ust. 1 (w związku z uprzedzeniem o zawieszeniu przywileju nietykalności), - art. 11, ust. 2 podobnie, jak wyżej położenie nacisku na okoliczności obiektywne). Konwencja w ograniczonym zakresie dopuściła tylko zależność postępowania od strony przeciwnej. Dyspensa ogranicza dość zdecydowanie możliwość interpretacji przepisów konwencji. Otóż gdy przeciwnik używa obiektu pod ochroną specjalną do celów wojskowych, to daje dowód, że jemu samemu nie zależy na obiekcie. A zatem ograniczono bardzo tłumaczenie się postępowaniem przeciwnika, ponieważ zawieszenie przywileju nietykalności może być tylko czasowe, ostrzeżenie pozwala przeciwnikowi zaprzestać nielojalne postępowanie, a zawiadomienie międzynarodowych organów kontrolnych zwraca im uwagę na całą sprawę i doprowadzi zapewne jak sądzi Nahlik do wszczęcia przez nie dochodzenia [31]. Konwencja haska z 1954 r. to zdecydowany postęp w porównaniu z regulaminem haskim z 1907 r., który dawał nieograniczoną furtkę, doprowadzając w obu wojnach do rażących nadużyć. Ochrona dóbr kultury i miejsc kultu religijnego znalazła szczególne uznanie w postanowieniach protokółu dodatkowego I z 1977 r., który całkowicie zakazuje (art. 53): [32] a) dokonywania jakichkolwiek aktów wrogich skierowanych przeciwko budowlom historycznym, dziełom sztuki lub miejscom kultu religijnego, które stanowią dziedzictwo kulturalne lub duchowe narodów; 14 / 32

b) używania takich dóbr do wsparcia wysiłku wojskowego; c) czynienie z takich dóbr przedmiotu represalii. Jest to nadzwyczaj ważny zapis protokołu dodatkowego I. Ten bezwzględny zakaz nie ma zastosowania nawet do szpitali i innych obiektów służby zdrowia, które mogą zostać wykorzystane do celów wojskowych, ale po usunięciu znaków ochronnych. Także w przypadku konfliktu wewnętrznego (nie mającego charakteru międzynarodowego) zgodnie z art. 19 konwencji haskiej, strony takiego konfliktu zobowiązane są stosować się do postanowień przepisów tej konwencji. Jednak w trakcie takiego konfliktu wprowadzenie w życie postanowień konwencji haskiej uzależnione jest od woli porozumienia stron w drodze układów specjalnych. Należy zaznaczyć, że postanowienia art. 19 nie mają na celu uznania strony opozycyjnej za równoprawny podmiot prawa międzynarodowego. W czasie konfliktu niemiędzynarodowego ochronę dóbr kultury i miejsc kultu religijnego wzmacnia także protokół dodatkowy II z 1977 r. do konwencji genewskich z 1949 r. [33] Otóż art. 16 zabrania dokonywania wszelkich ataków skierowanych przeciwko budowlom historycznym, dziełom sztuki lub miejscom kultu religijnego, które stanowią dziedzictwo kulturalne lub duchowe narodów, a także wykorzystywania ich dla wsparcia wysiłku wojskowego. Odpowiedzialność za nieprzestrzeganie konwencji Protokół II do konwencji haskiej określił zasady odpowiedzialności karnej i jurysdykcji za naruszenie ochrony dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego, a także zasady udzielania wzajemnej pomocy prawnej. Temu zagadnieniu został poświęcony specjalnie rozdział IV pt. Odpowiedzialność karna i jurysdykcja w art. 15-21. 15 / 32

Natomiast Protokół dodatkowy I z 1977 r. wśród zbrodni wojennych podlegających ściganiu karnemu wymienia m. in. kierowanie ataków przeciwko pomnikom historycznym, dziełom sztuki lub miejscom kultu religijnego, które stanowią dziedzictwo kulturalne lub duchowe narodów i którym przyznana została szczególna ochrona na mocy uprawnionej organizacji międzynarodowej. Gdy brak jest dowodu, że strona przeciwna używa takich dóbr do wsparcia wysiłku wojskowego i nie są one położone w bezpośredniej bliskości celów wojskowych (art. 85, ust. 4, pkt d). Naruszenie obowiązku ochrony dóbr kultury w czasie konfliktu niemiędzynarodowego zostało określone, jako przestępstwo także w statucie Międzynarodowego Trybunału dla Ścigania Osób Winnych Poważnych Naruszeń Prawa Humanitarnego Popełnionych na Obszarze Byłej Jugosławii. [34] Natomiast Statut Stałego Międzynarodowego Trybunału Karnego do zbrodni wojennych zalicza zamierzone kierowanie ataków przeciwko budynkom przeznaczonym na, cele religijne, edukacyjne, artystyczne, naukowe lub charytatywne, pomnikom historycznym, szpitalom oraz miejscom, gdzie zbierani są ranni i chorzy [35]. Realizacja postanowień konwencji w przepisach prawa wewnętrznego Wykonując zobowiązania wynikające z konwencji, a konkretnie realizując postanowienia rezolucji II Rada Ministrów dnia 27 kwietnia 2004 r. przyjęła rozporządzenie w sprawie Polskiego Komitetu Doradczego do Spraw Ochrony Dóbr Kultury [36]. Konwencja z 1954 r. nałożyła na państwa obowiązek jej wdrożenia w regulaminach i instrukcjach wojskowych [37]. Zadaniem władz państwowych jest tworzenie w siłach zbrojnych szacunku dla dóbr kultury i dóbr kulturalnych wszystkich narodów. Zadania te należy realizować m. in. poprzez utworzenie w czasie pokoju w siłach zbrojnych komórek organizacyjnych, których podstawowym zadaniem powinno być czuwanie nad poszanowaniem dóbr kulturalnych i współpraca z władzami cywilnymi, w tym zakresie (art. 7, ust. 1-2). Kodeks karny [38] odwołując się do prawa międzynarodowego, stwierdza, że czyny 16 / 32

polegające na nieposzanowaniu dóbr kultury podlegają sankcjom karnym. Podmiotem przestępstwa jest tutaj osoba wojskowa i cywilna państwa okupującego. Nie może nim być obywatel państwa, którego terytorium jest okupowane, zajęte albo na którym toczą się działania zbrojne. Za takie czyny obywatele ponoszą odpowiedzialność przed wymiarem sprawiedliwości własnego państwa i na podstawie innych przepisów. W świetle przepisów polskiego prawa dobra kultury objęte ochroną ogólną mogą być przedmiotem świadczeń rzeczowych, jak również można zajmować takie obiekty na zakwaterowanie przejściowe, za zgodą służby konserwatorskiej [39]. Przyjęte 25 lutego 2002 r. przez Radę Ministrów rozporządzenie w sprawie świadczeń na rzecz obrony [40] szczegółowo zakazuje nakładania tych świadczeń wobec bibliotek, muzeów, archiwów i zabytków uznanych przez Prezydenta RP za pomniki historii. Przedmiotem świadczeń nie mogą być oczywiście także dobra kulturalne objęte ochroną specjalną oraz obiekty wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Ustawa o zakwaterowaniu sił zbrojnych z 1995 r. kategorycznie zabrania zajmowania na zakwaterowanie przejściowe nieruchomości oznakowanych i przeznaczonych do ochrony ludności cywilnej oraz do wykonywania kultu religijnego (art. 64) [41]. Zakazy dotyczące wykonywania określonych czynności w parku narodowym i rezerwacie przyrody nie zabraniają prowadzenia akcji ratowniczej oraz działań związanych z bezpieczeństwem publicznym, zapobieganiem lub likwidacją skutków klęski żywiołowej. Zakazy obejmują wykonywanie lotów cywilnymi statkami powietrznymi poniżej 2000 metrów wysokości względnej. Nie dotyczy to jednak lotów patrolowych i interwencyjnych Lasów Państwowych, Państwowej Straży Pożarnej, administracji morskiej oraz związanych z ochroną bezpieczeństwa publicznego lub ochroną granicy państwowej. Przez pojęcie zagrożenie bezpieczeństwa państwa należy rozumieć zagrożenie wojenne, a nie sytuację kryzysową. Przepis ten nie zezwala również na organizowanie ćwiczeń i wszelkiej innej działalności wojskowej w czasie pokoju. Parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej mogą uzyskać status o znaczeniu międzynarodowym [42]. Wymagać to będzie wtedy szczególnej powściągliwości przy wszelkich pracach planistycznych dotyczących operacji wojskowych. Należy zauważyć, że w połowie lat dziewięćdziesiątych uruchomiono wiele programów badawczych i pilotażowych m.in. z inicjatywy NATO, których celem jest zmniejszenie negatywnego oddziaływania aktywności wojskowej na stan środowiska naturalnego. Początek temu dały postanowienia szczytu Rzymskiego NATO w 1991 r., kiedy zdefiniowano pojęcie 17 / 32

bezpieczeństwa wraz z jego wymiarem ekologicznym. Za organizację tego przedsięwzięcia odpowiada Komitet Wyzwań Współczesnego Społeczeństwa. W listopadzie 1995 r. z inicjatywy Holandii uruchomiono pilotażowy program na temat systemów ekologicznego zarządzania sektorem wojskowym [43]. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami [44]. Za istotny fakt tej ustawy należy uznać przypisy rozdziału ósmego pt. Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz ochrona zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Taki program opracowuje minister kultury raz na cztery lata i uchwala go Rada Ministrów. Minister został zobowiązany co dwa lata przedstawiać Radzie Ministrów sprawozdanie z realizacji programu. Z intencji ustawodawcy należy wnioskować, że oprócz programu minister ma obowiązek opracować plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Tak więc Minister kultury zgodnie z art. 88 ustawy jest instytucją, która ma koordynować realizację zadań mających na celu zabezpieczenie zabytków przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Ustawodawca upoważnił ministra kultury do wydania rozporządzenia w tej sprawie [45]. Minister został także upoważniony do przedstawienia wniosków z wpisaniem zabytku do Międzynarodowego Rejestru Dóbr Kulturalnych Objętych Ochroną Specjalną. Art. 88, ust. 4 ustawy wskazuje na możliwość utworzenia w drodze rozporządzenia Polskiego Komitet Doradczego, będącego organem pomocniczym Rady Ministrów. Zgodnie z intencją ustawodawcy organ taki może zostać utworzony w celu koordynacji przedsięwzięć związanych z ochroną zabytków w razie konfliktu zbrojnego. A zatem powoływanie komitetu nie ma charakteru obligatoryjnego. Takie zrozumienie sytuacji przez ustawodawcę wydaje się prawidłowe, ponieważ właściwa ochrona dóbr kultury nie polega na powoływaniu komitetów, ale na realizowaniu konkretnych przedsięwzięć [46]. Zasady prowadzenia działań bojowych zgodnie z prawem dotyczącym ochrony kulturalnych dóbr 18 / 32

Prowadzenie operacji wojskowej powinno zawsze respektować podstawy prawne ochrony dóbr kulturalnych z godnie z konwencją haską z 1954 r. i protokołem II z 1999 r. [47] Jak już wspomniano obowiązki dla dowódców wynikające z umów międzynarodowych odnoszą się zarówno do działań w czasie pokoju, jak i w czasie konfliktu zbrojnego [48]. Możliwe środki ochrony dóbr kulturalnych winny być przygotowane i brane pod uwagę już w czasie pokoju, na podstawie wypracowanych wniosków w czasie ćwiczeń, gier decyzyjnych i symulacji komputerowych [49]. Na podstawie analizy badanego problemu, można zaproponować wykonanie kilka dokumentów, dotyczących ochrony dóbr kulturalnych, które winne zostać uwzględnione przez sztaby wojskowe lub właściwe organy cywilne. Po pierwsze, opracowanie decyzji ministra Obrony Narodowej w sprawie przestrzegania zasad ochrony dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego. Po drugie, należy opracować wykaz dóbr kultury w rejonie planowanej operacji wojskowej wraz z krótkim opisem oraz mapą. Dla celów praktycznych można dokonać podziału tych dóbr na poszczególne kategorie od I do IV: I Dobra kulturalne: a) wpisane do Międzynarodowego Rejestru Dóbr Kulturalnych Objętych Ochroną Specjalną ; b) dobra znajdujące się na liście Światowego Dziedzictwa UNESCO; c) dobra objęte ochroną wzmocnioną; d) dobra kulturalne stanowiące dziedzictwo narodowe; II 19 / 32

Dobra kulturalne o narodowym znaczeniu: a) objęte ochroną ogólną, b) uznane przez Prezydenta RP za pomniki historii; c) wpisane do rejestru zabytków; d) parki kulturowe; e) Biblioteka Narodowa i biblioteki naukowe, których wykaz prowadzi biblioteka narodowa [50], biblioteki PAN; Centralna Biblioteka Niewidomych; f) Centralne Archiwum, archiwa państwowe wyodrębnione [51] ; g) muzea rejestrowane, które korzystają ze szczególnej ochrony i pomocy państwa; h) muzealia wpisane do inwentarza muzealiów, które stanowią dobro ogólnospołeczne; III Dobra kulturalne o regionalnym znaczeniu: a) np. przeznaczone do wykonywania kultu religijnego (kościoły, kapliczki, domy modlitwy), b) regionalne muzea, izby pamięci, c) biblioteki, których organizatorami są szkoły wyższe i jednostki badawczo-rozwojowe, d) biblioteki jednostek samorządu powiatowego i gminnego, e) archiwum wojewódzkie; f) archiwa kościołów i związków wyznaniowych; IV Dobra kulturalne o dużym lokalnym znaczeniu: a) np. przydrożna kapliczka mająca swoją legendę, miejscowy pomnik; b) biblioteki szkolne pedagogiczne; c) biblioteki fachowe i zakładowe; d) archiwa zakładowe organów jednostek samorządu terytorialnego, archiwa zakładowe, partii politycznych, organizacji spółdzielczych, organizacji społecznych Po trzecie, przygotowanie oficerów łącznikowych do kontaktów z władzami cywilnymi, w zakresie zaplanowania i uzgodnienia ewakuacji ruchomych dóbr kulturalnych poza rejon planowanej operacji wojskowej, Po czwarte, dowódcy, w swoich rejonach odpowiedzialności powinni wprowadzić w życie Szczegółowe wskazówki i wytyczne do ochrony dóbr kulturalnych, powinni także składać meldunki do dowództwa korpusu dotyczące przedsięwzięć w zakresie ochrony dóbr kulturalnych. 20 / 32

Wytyczne muszą zwracać uwagę na postanowienia protokołu II. Polska, co prawda nie jest stroną protokołu, ale w celach treningowych proponujemy uwzględniać zawarte tam postanowienia. Zwiększa to elastyczność ćwiczeń i pogłębia wiedzę u ćwiczących. Wytyczne zatem winne zawierać następujące dane: 1. I. Zasady ogólne ochrony dóbr kulturalnych w czasie działań zbrojnych: a) dobra kulturalne w rozumieniu konwencji haskiej z 1954 r. (art. 1), b ) budynki, które służą magazynowaniu dóbr ruchomych, takie jak muzea, większe biblioteki, archiwa, miejsca przechowywania ruchomych dóbr kulturalnych na wypadek konfliktu zbrojnego, c ) miejscowości, które są chronione, ponieważ są dobrami kulturalnymi w rozumieniu konwencji haskiej, strefy sanitarne, zneutralizowane, niebronione, zdemilitaryzowane. II. Dobra kulturalne objęte ochroną specjalną. III. Dobra kulturalne objęte ochroną wzmocnioną. IV. Dobra kulturalne znajdujące się na liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. V. Dobra kulturalne objęte ochroną ogólną. VI. Zasady oznaczania dóbr kulturalnych objętych ochroną ogólną, wzmocnioną i specjalną. Należy zwrócić uwagę, że dobra kulturalne mogą nie być oznaczone, ale należy im także przyznać ochronę w czasie działań zbrojnych. 21 / 32

VII. Należy zwrócić uwagę na zakaz kradzieży, plądrowania, bezcelowego niszczenia dóbr kulturalnych. VIII. Środki bezpieczeństwa względem dóbr kulturalnych: a) jeśli dowódca dysponuje odpowiednio czasem, może swoimi siłami samodzielnie zabezpieczyć i chronić dobra kulturalne. Należy wtedy zorganizować i przeprowadzić transport dóbr kulturalnych, w celu ich ochrony przed skutkami działań zbrojnych, b) w ramach planowania w czasie pokoju przewiduje się, że dobra kulturalne wyłączone są z planowania działań zbrojnych, dopóki nie zaistnieje konieczność wojskowa ich wykorzystania. Wykorzystanie dobra kulturalnego leży w gestii zarządzającego danym odcinkiem dowódcy za zgodą jego przełożonego. W czasie planowania działań zbrojnych należy jednak wyłączyć nieruchome dobra kultury podlegające ochronie ogólnej z wykorzystania ich do działalności wojskowej. W związku z tym należy podjąć odpowiednie środki ostrożności. Przy użyciu broni kierowanej możliwe jest rażenie celów wojskowych nie narażając na szwank dóbr kulturalnych, przy zachowaniu właściwej odległości, tj. około 500 m we wszystkich kierunkach,. Dla dóbr kultury kategorii II i III warunek ten uważa się za spełniony, gdy odległość wynosi 250 m. Dla innych dóbr o mniejszym znaczeniu odległość może wynosić 100 m. Oczywiście odległości mogą i powinny być zwiększone, jeśli dobra kulturalne są szczególnie narażone na oddziaływanie środków rażenia, c) stanowiska dowodzenia, posterunki, punkty zaopatrzenia nie mogą być umieszczone w centrum miejscowości, w pobliżu kościołów i innych obiektów sakralnych, d) dobra kulturalne nie mogą być użyte nawet w wypadku konieczności wojskowej wtedy, gdy w ich otoczeniu znajdują się skupiska ludności cywilnej, e) można zastosować broń oraz kierowane środki bojowe przeciwko dobrom kulturalnym, tylko w czasie zwalczania przeciwnika, gdy wymaga tego konieczność wojskowa. Podstawy, na których oparto decyzję o zniszczeniu dóbr kulturalnych muszą zostać zawarte w dzienniku rozkazów (dzienniku bojowym). 22 / 32

IX. Inne postanowienia względem zapewnienia bezpieczeństwa dobrom kulturalnym w czasie działań zbrojnych: a) wykorzystanie dóbr kulturalnych do celów innych niż militarne jest dozwolone, gdy powodem wykorzystania są względy cywilne, b) dobra kulturalne mogą być wykorzystane, jako szpitale polowe lub miejsca opatrywania rannych i chorych. W takim wypadku należy je oznaczyć znakiem czerwonego krzyża, c) dobra kulturalne mogą być wykorzystane, jako miejsce ochrony ludności cywilnej i w innych celach humanitarnych. W tym wypadku mogą być oznaczone czerwonym skośnym pasem, tak jak strefy sanitarne i bezpieczeństwa [52], d) pododdziały, które natknęły się na dobra kulturalne mają obowiązek meldowania do wyższych przełożonych. Po piąte, przy formułowaniu decyzji dowódcy do podjęcia działań zbrojnych należy odnieść się do analizy i ustaleń oficera ds. ochrony dóbr kulturalnych i doradcy ds. prawa konfliktów zbrojnych. Oficerowie ci powinni dokonać analizy w oparciu o szczegółowe wskazówki w zakresie ochrony dóbr kulturalnych, o których była mowa. Należy uwzględnić ilość miejscowości, w pasie działania jednostki wojskowej, w których znajdują się dobra kulturalne. Następnie dokonać klasyfikacji dóbr kulturalnych według zaproponowanego podziału na poszczególne kategorie od I do IV. Tak zaproponowana klasyfikacja powinna uwzględnić miejscowości według ilości i kategorii dóbr kulturalnych. Można dokonać odpowiedniej numeracji. Dotyczy to nieruchomych dóbr kulturalnych, ponieważ wychodzi się z założenia, że dobra ruchome zostaną ewakuowane. Taka analiza doprowadza nas do wniosku, że ze znaczącej liczby miejscowości z dobrami kulturalnymi, pozostanie o wiele mniej, które w tym przypadku powinny otrzymać ochronę na 23 / 32

czas działań zbrojnych. Oficer ds. ochrony dóbr kulturalnych powinien na każdym etapie planowania operacji współpracować z władzami cywilnymi gminy, powiatu lub województwa, tj. z konserwatorem zabytków, szefem obrony cywilnej oraz osobami fizycznymi właścicielami dóbr kulturalnych [53]. W świetle tego, co przedstawiono, prowadzenie operacji wojskowej powinno zawsze respektować podstawy prawne ochrony dóbr kultury zgodnie z konwencją haską z 1954 r. i protokołem II z 1999 r. oraz innymi dokumentami prawa międzynarodowego, zwłaszcza protokołem dodatkowym I z 1977 r. przepisami prawa krajowego. [1] Grocjusz H., Trzy księgi o prawie wojny i pokoju, (przekład R. Bierzanek) Warszawa 1957, t. II, s. 232-234. [2] E. de Vattel, Prawo narodów ( w przekładzie B. Winiarskiego), PWN, Warszawa 1958, t. II, s. 170-171. Praca ta po raz pierwszy została ogłoszona w 1758 r.: Dla jakiegokolwiek powodu strona wojująca pustoszy kraj, winna jednak oszczędzać budowle będące chlubą ludzkości, a nie przyczyniające się do wzmocnienia nieprzyjaciela: (...). Cóż może zyskać burząc je? Tylko wróg rodzaju ludzkiego może bezmyślnie pozbawić ludzkości tych pomników sztuki, wzorów artyzmu: (...) Jeżeli jednak zniszczenie takich budowli jest konieczne dla celów wojennych, dla prowadzenia oblężenia, wolno to uczynić bez żadnej wątpliwości. Monarcha czy jego wódz nakazuje je burzyć we własnym kraju, jeżeli konieczność lub wymagania wojny tak nakazują (...). Nikomu nie przyjdzie do głowy potępiać dowódcę, który każe niszczyć ogrody, winnice, sady, aby założyć tam obóz warowny; jeżeli przy tym zniszczy jaki piękny pomnik sztuki, jest to wypadek, nieszczęśliwy skutek wojny. Zarzut można by mu czynić tylko w tym 24 / 32

wypadku, gdyby mógł założyć obóz gdzie indziej bez najmniejszej dla siebie niedogodnośc i. [3] A. Przyborowska-Klimczak, Pojęcie dziedzictwa kulturalnego w prawie międzynarodowym, SM 1990, nr 4, s. 103. [4] Kodeks prawa wojennego armii Stanów Zjednoczonych wprowadzony rozkazem prezydenta Lincolna nr 100. Instructions for the Government of Armies of the United States in the Field (Liber Code), 24 April 1863 ( zbiory prywatne autora). [5] II konwencja haska o prawach i zwyczajach wojny lądowej z 29 lipca 1899 r. [6] Przedmioty kultu religijnego i naukowe przed prawem łupu w wojnie morskiej chroni art. 4 konwencji o pewnych ograniczeniach w wykonywaniu prawa zdobyczy podczas wojny morskiej (XI konwencja), Haga, 18 października 1907 r. (DzU z 1936 r., nr 6, poz. 68). [7] Obowiązywał wówczas duży czworokąt, o sztywnych blatach, podzielony przekątną na dwa trójkąty, z których górny był czarny, dolny zaś biały. [8] Reguły wojny powietrznej, Haga, 19 lutego 1923 r., w: M. Flemming. Uzupełnienie i redakcja M. Gąska, E. Mikos-Skuza, Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Zbiór dokumentów, AON, Warszawa 2003, s. 200-204. [9] Chodziło o ten sam znak, który wymienia IX konwencja haska: duży czworokąt, o sztywnych blatach, podzielony przekątną na dwa trójkąty, z których górny był czarny, dolny zaś biały. [10] Por. D. Drewniacki, Międzynarodowa ochrona dóbr kultury w razie konfliktów zbrojnych. Materiały i komentarze, AON, Warszawa 1999, s. 22; W. Białek, A. Białek -Guillemette, Kształtowanie się poglądów na ochronę dóbr kultury podczas wojny, OiKZ, Warszawa 1998, nr 25 / 32

8, s. 43-44. [11] S. E. Nahlik, Grabież dzieł..., s. 263. [12] Traktat Roericha, w: M. Flemming, Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych..., s. 439-440. Traktat został podpisany w Waszyngtonie przez 21 państw Ameryki. W preambule tego aktu stwierdza się, iż: Pakt stawia sobie za cel powszechne przyjęcie już ustalonej i ogólnie znanej flagi, ażeby przy jej pomocy zachować w każdym czasie od niebezpieczeństwa wszelkie nieruchome zabytki, będące własnością zarówno państwową, jak i prywatną, które stanowią skarb kulturalny narodów. Jednocześnie z podpisaniem traktatu przedstawiciele siedmiu państw złożyli podpisy pod tekstem Traktatu o ochronie ruchomych dóbr kultury o wartości historycznej. Dobra chronione sklasyfikowano w czterech grupach, przyjmując jako wstępne kryterium czas powstania dóbr. Traktatem tym podjęto próbę ograniczenia nie kontrolowanego przemieszczania się ruchomych dóbr kultury między państwami i nie kontrolowanego przenoszenia na nie praw własności. [13] Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury, Paryż, 17 listopada 1970 r. (DzU z 1974 r., nr 20, poz. 106). [14] H. Nieć, Ojczyzna dzieła sztuki. Międzynarodowa ochrona integralności narodowej spuścizny kulturalnej, PWN, Warszawa-Kraków 1980, s. 9. [15] Należy zaznaczyć, że art. 125 polskiego kodeksu karnego używa pojęcia dobra kultury (DzU z 1997 r., nr 88, poz. 553 z póź. zm.) [16] M. Flemming, J. Wojciechowska, Zbrodnie wojenne. Przestępstwa przeciwko pokojowi, państwu. Komentarz, C. H. Beck, Warszawa 1999, s. 108. [17] Według H. Nieć jest to jedyne rozwiązanie, które może funkcjonować w płaszczyźnie międzynarodowej, bowiem wszelkie próby zobiektywizowania kryteriów określających pojęcie dóbr kulturalnych, wprowadziłyby uniwersalistyczne przesłanki oceny, nie uwzględniając różnicy 26 / 32