Edukacja prawna żołnierzy w zakresie przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych i ochrony dóbr kultury

Transkrypt

1 Edukacja prawna żołnierzy w zakresie przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych i ochrony dóbr kultury Znajomość praw i zwyczajów wojennych zawartych w normach międzynarodowego prawa humanitarnego jest jednym z podstawowych obowiązków żołnierzy. Obowiązek ten wynika z porozumień międzynarodowych, które zobowiązują strony do upowszechniania znajomości zasad prawa wojennego wśród personelu wojskowego własnych sił zbrojnych. Nieprzestrzeganie norm tego prawa podczas konfliktu zbrojnego prowadzi do eskalacji zbrodni i narastania nienawiści po obu stronach, co zdecydowanie utrudnia poszukiwanie w przyszłości rozwiązań pokojowych. Przede wszystkim jednak rodzi odpowiedzialność karną w stosunku do sprawców naruszeń prawa. Rzeczpospolita Polska jako strona konwencji genewskich 1, konwencji haskiej 2 i protokołów dodatkowych 3 oraz kodeksu postępowania w politycznomilitarnych aspektach bezpieczeństwa 4, zobowiązana jest do upowszechniania międzynarodowego prawa humanitarnego poprzez zapewnienie szerokiej znajomości tekstów konwencji i protokołów dodatkowych, organizowanie szkoleń - w tym wojskowego, oraz stosownego formułowania obowiązków dowódców w zakresie znajomości międzynarodowego prawa humanitarnego. Ratyfikowanie przez Polskę wspomnianych dokumentów nałożyło na nasz kraj, a w tym na siły zbrojne nowe obowiązki w zakresie realizacji przepisów tam zawartych. W świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, 1 Dz. U. z 1956 r., nr 38, poz Dz. U. z 1957 r., nr 46, poz. 212, załącznik. 3 Dz. U. Z 1992 r., nr 41, poz. 175, 176. Tekst w: M. Fleming, Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych. Zbiór dokumentów, Warszawa Cz. Marcinkowski, Kodeks postępowania w polityczno-militarnych aspektach bezpieczeństwa. Treść. Znaczenie. Zobowiązania, Warszawa 1996.

2 2 wszystkie ratyfikowane konwencje są źródłem obowiązującego prawa 5. Artykuł 91 Konstytucji RP określa dokładnie miejsce prawa międzynarodowego w wewnętrznym porządku prawnym, natomiast przestrzeganie norm prawa międzynarodowego zostało sformułowane w art Z artykułów konwencji oraz I protokołu dodatkowego wynika między innymi potrzeba upowszechniania i stosowania prawa wojennego. Artykuł 83 I protokołu dodatkowego zobowiązuje nie tylko do zaznajamiania sił zbrojnych z treścią tych aktów, ale i do włączenia ich do programów szkolenia wojskowego. Dodatkowo art. 80 I protokołu dodatkowego zobowiązuje państwa do wydania ustaw i regulaminów w celu zapewnienia należytego stosowania przepisów protokołu w siłach zbrojnych. Przestrzeganie zasad międzynarodowego prawa humanitarnego przez siły zbrojne jest również treścią VII rozdziału Kodeksu postępowania w politycznomilitarnych aspektach bezpieczeństwa, który nakłada na państwa uczestniczące aktywnie w procesie OBWE 6 obowiązek szkolenia sił zbrojnych zgodnie z normami prawa wojennego. Szkolenie z prawa wojennego oczywiście nie ma nic wspólnego z przygotowaniami do wszczęcia wojny. Ma za to głębokie racje humanitarne. Konflikty zbrojne wybuchają zazwyczaj z pogwałceniem Karty Narodów Zjednoczonych. Wszczęcie wojny obciąża z reguły osoby związane ze sprawowaniem władzy w państwie, które ponoszą pełną odpowiedzialność za wybuch konfliktu zbrojnego. Natomiast łamania reguł prawa wojennego podczas działań wojennych może dopuścić się każdy żołnierz i urzędnik administracji wojskowej. W tym ujęciu niezwykłej rangi nabierają normy prawne regulujące sposób jej prowadzenia. W obszarze międzynarodowego prawa humanitarnego mieszczą się także normy postępowania sił zbrojnych z dobrami kultury znajdującymi się na obszarze działań taktycznych. Siły 5 Art. 87 i 91 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., /Dz. U. z 1997 r., nr 78, poz. 483/. 6 OBWE Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

3 3 Zbrojne RP nie wykonują bezpośrednich zadań dotyczących zabezpieczenia dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego (oczywiście za wyjątkiem tych, które znajdują się w ich zarządzie), wypełniają jednak szereg zobowiązań mających na celu maksymalne ograniczenie strat w dziedzictwie kulturowym powstałych w wyniku działań zbrojnych. Aspekt ten jest szczególnie istotny, gdyż jak pokazuje historia, straty w dobrach kultury państw i narodów na skutek działań zbrojnych towarzyszyły wszystkim epokom historycznym. Przykładów rabowania dóbr kultury, burzenia zdobytych miast i terytoriów, grabieży i rekwizycji nie brakowało ani w starożytności, ani w średniowieczu, czy też w czasach późniejszych, dwudziestego wieku nie wyłączając. Przez wojny ludzkość traciła dorobek całych pokoleń i dziedzictwo własnej tożsamości. Równocześnie w tych okresach zaczęły stopniowo rozwijać się nowe poglądy na wojnę i jej rolę w niszczeniu dziedzictwa kulturowego państw i społeczeństw. Zmiana poglądów co do dorobku kulturalnego ludzkości i potrzeby zapewnienia jego ochrony, uwidoczniła się dopiero w okresie Renesansu na kanwie nawrotu do źródeł kultury antycznej, rozwoju myśli przyrodniczej i technicznej 7. Postępowe poglądy co do metod prowadzenia wojny wyniesione z humanistycznych ideałów okresu Renesansu miały też swój wpływ na postawę wojskowych ówczesnej Polski. Począwszy od hetmana Tarnowskiego - również wielu innych wybitnych dowódców polskich głosiło zbliżone poglądy co do potrzeby zapewnienia ochrony dobrom kultury 8. Stanowisko takie może być pozytywnym przykładem dla współczesnych dowódców, w jakim kierunku winni zmierzać w tworzeniu doktryn obronnych i regulaminów wojskowych. 7 W. Białek, Decyzja Ministra Obrony Narodowej RP w sprawie przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w działaniach sił zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w ujęciu retrospektywnym, w: Edukacja obywatelska w wojsku. Prawo w konflikcie zbrojnym, zeszyt nr 16, Warszawa Nahlik S.E. Międzynarodowa ochrona dóbr kulturalnych. Zbiór tekstów. Bioz, t. IV, Warszawa 1962, s. 109.

4 4 Proces tworzenia się reguł prawa wojennego przebiegał z zasady przy okazji regulowania skutków zakończonych wojen. W rezultacie tego powstawały normy, na podstawie których można było konstruować także ogólne zasady opieki i poszanowania dóbr kultury. Przełom w tym względzie stanowiła konferencja haska z 1907 roku, która doprowadziła do formowania się współczesnych norm międzynarodowego prawa publicznego, regulującego sprawy ochrony dóbr kultury w sferze prawnej. Wynikiem konferencji haskiej 1907 r. było podpisanie 13 konwencji, z których 12 zostało ratyfikowanych, w tym dwie konwencje (IV i IX) dotyczyły ochrony dóbr kultury podczas wojny. 9. Obie konwencje pomimo, że wąsko traktowały ochronę dóbr kultury, stanowiły jednak pierwszą międzynarodową kodyfikacją. Polska przystąpiła do tych konwencji w 1935 r. Konwencje haskie z 1907 roku były dokumentami o wielkiej wadze dla uregulowania praw wojny oraz ochrony dóbr kultury przed jej skutkami. Były zatem wyznacznikiem sposobu działania dowódców wojskowych na polu walki. Doświadczenia II wojny światowej uzmysłowiły społeczności międzynarodowej, jak również w Polsce, potrzebę skuteczniejszej ochrony dóbr kultury. Przełom w tym względzie stanowiła konwencja haska z 1954 r., której główną ideą było podjęcie przez państwa określonych czynności dotyczących ochrony dóbr kultury jeszcze w czasie pokoju. Działania w tym względzie miała prowadzić zarówno administracja publiczna, jak i siły zbrojne. Miało to stworzyć odpowiednie warunki do skutecznej realizacji tej ochrony w wypadku konfliktu zbrojnego. Ratyfikowanie przez Polskę konwencji haskiej o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego stworzyło warunki prawne dla opracowania planów zabezpieczenia dóbr kultury. Przyjęte wówczas dokumenty normatywne stanowiły podstawę prawną jedynie dla administracji cywilnej do

5 5 organizowania prac przygotowawczych w zakresie ochrony dóbr kultury przed skutkami konfliktu zbrojnego. Nie podjęto jednak wówczas prac nad wydaniem aktu normatywnego, który stanowiłby podstawę do opracowania instrumentów realizacyjnych w siłach zbrojnych. Praktycznie, od momentu ratyfikacji konwencji haskiej przez Polskę do 1989 r., realizacja jej w części odnoszącej się do wojska, odbywała się w siłach zbrojnych tylko fragmentarycznie. W polskim prawie wojskowym nie było ustalonych regulacji w sprawie zasad przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego i ochrony dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego. W wojsku ograniczono się jedynie do obligatoryjnego wprowadzenia tej tematyki do procesu kształcenia słuchaczy akademii wojskowych i wyższych szkół oficerskich. Patrząc z perspektywy minionych lat na kwestię funkcjonowania elementów prawa wojennego w wojsku, można stwierdzić, że do 1989 roku międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych (w tym zagadnienia dotyczące ochrony dóbr kultury), traktowane było jako dyscyplina ściśle akademicka (co było między innymi rezultatem obowiązującej wówczas doktryny wojennej), która z trudem przekładana była na język praktyki wojskowej. Dopiero lata dziewięćdziesiąte XX wieku przyniosły znaczące zmiany w organizacji sił zbrojnych i programach szkolenia wojsk. W rezultacie dążenia do pragmatycznego modelu edukacji kadr wojskowych, zrewidowany został model teoretycznego nauczania międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych. W okresie tym rozwinęła się również współpraca naszych sił zbrojnych z instytucjami i organizacjami pozarządowymi zajmującymi się upowszechnianiem międzynarodowego prawa humanitarnego. Nawiązano ścisłą współpracę z Międzynarodowym Komitetem Czerwonego Krzyża oraz Polskim Czerwonym Krzyżem. Oficerowie Wojska Polskiego weszli w skład Komisji do 9 Konwencja dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej podpisana w Hadze 18 października 1907 r., art. 1. Regulamin dotyczący praw i zwyczajów wojny lądowej, art. 27. Flemming M. Międzynarodowe prawo

6 6 Spraw Upowszechniania Prawa Humanitarnego działającej przy Zarządzenie Głównym Polskiego Czerwonego Krzyża, jak również zaczęli angażować się w inne obszary aktywności PCK. Przystąpienie Polski do Sojuszu Północnoatlantyckiego oraz przyjęcie do Unii Europejskiej zapoczątkowało konieczność wprowadzenia dalszych instrumentów realizacyjnych w zakresie zapewnienia przestrzegania przez wojsko norm prawa wojennego i ochrony dóbr kultury podczas prowadzenia działań zbrojnych. W 1997 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej dokonał nowelizacji kodeksu karnego 10, wprowadzając zapisy karne dotyczące naruszenia prawa międzynarodowego w zakresie niszczenia, uszkodzenia lub zabierania dóbr kultury na obszarach okupowanych, zajętych lub na których toczą się działania zbrojne. Stąd też konieczność uznania działań skierowanych przeciwko dobrom kultury za zbrodnie wojenne i ścigania ich przez sądy międzynarodowe i krajowe. Kodeks karny przewidział również kary za używanie w czasie działań zbrojnych niezgodnie z międzynarodowym prawem humanitarnym konfliktów zbrojnych - znaku rozpoznawczego konwencji haskiej, flagi państw neutralnych, organizacji lub komisji międzynarodowych 11. Intensyfikacja w Ministerstwie Obrony Narodowej prowadzonych działań w zakresie upowszechniania międzynarodowego prawa humanitarnego nastąpiła pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku. W 2000 roku, utworzono w Departamencie Społeczno-Wychowawczym MON Wydział Ochrony Dóbr Kultur, który podjął między innymi szereg prac nad wdrożeniem w Siłach Zbrojnych RP postanowień konwencji haskiej z 1954 r. Rozpoczęto wtedy przygotowywanie na potrzeby sił zbrojnych licznych wydawnictw z zakresu ochrony dóbr kultury. Opracowano bazę polskich obiektów kultury podlegających ochronie na wypadek konfliktu zbrojnego oraz przeszkolono z zakresu realizacji postanowień konwencji haskiej wszystkich żołnierzy humanitarne. Zbiór dokumentów. Warszawa 2003, s Dz. U. z 1997 r., nr 88, poz. 553 i 160, poz

7 7 kierowanych na misje stabilizacyjne w Iraku i Afganistanie. Przygotowano też odpowiednie materiały edukacyjne dla żołnierzy Polskich Kontyngentów Wojskowych wchodzących w skład sił pokojowych w Libanie, Syrii, Kosowie, Kongu, Pakistanie i Czadzie. Doświadczenia wyniesione podczas realizacji zadań przez Polski Kontyngent Wojskowy działający w Iraku (okres stacjonowania kontyngentu wojskowego w bazie wojskowej w Babilonie), uwidoczniły konieczność uregulowania w siłach zbrojnych instrumentów realizacyjnych dotyczących konwencji haskiej. W wyniku prowadzonych prac została wydana Decyzja Nr 250/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 4 sierpnia 2005 r. w sprawie przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskie 12. Wprowadziła ona systemowe rozwiązania dotyczące przestrzegania postanowień konwencji haskiej w działaniach Sił Zbrojnych RP. Decyzja ta wypełniała lukę, jaka istniała w polskim prawodawstwie wojskowym w określeniu powinności sił zbrojnych w zakresie realizacji postanowień konwencji haskiej na wypadek konfliktu zbrojnego. Decyzja sprecyzowała zadania i kompetencje osób sprawujących kierownicze stanowiska w Ministerstwie Obrony Narodowej w zakresie przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych RP. Określiła także zadania i kompetencje dowódców rodzajów Sił Zbrojnych oraz rektorów akademii wojskowych i komendantów wyższych szkół oficerskich w zakresie realizacji postanowień wynikających z konwencji haskiej. Równocześnie z decyzją 250/MON wprowadzono do użytku służbowego Instrukcję w sprawie zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, która określiła podstawowe zasady działania sił 11 Dz. U. z 1997 r., nr 88, poz. 553, Kodeks karny, art. 125, art Decyzja Nr 250/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 4 sierpnia 2005 r. w sprawie przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Obrony Narodowej, nr 15, poz. 135, z dnia r.

8 8 zbrojnych w zakresie przestrzegania norm prawa ochrony dóbr kultury podczas operacji wojskowych. Instrukcja sprecyzowała również zadania w zakresie ochrony dóbr kultury w czasie działań Sił Zbrojnych RP w misjach poza granicami kraju. Instrukcja dokonała też uporządkowania ochrony dóbr kultury będących w dyspozycji resortu Obrony Narodowej 13. Do instrukcji dołączony został załącznik Nr 1 określający zakres tematyki obowiązującej w procesie szkolenie żołnierzy oraz pracowników resortu Obrony Narodowej 14. Wprowadzenie Decyzji 250/MON potwierdza fakt, że na gruncie wojska nie spotyka się opinii, które kwestionowałyby normy prawa wojennego, tak w aspekcie moralnym, jak i merytorycznym. Zmierzamy w kierunku stworzenia w siłach zbrojnych spójnego systemu upowszechniania i implementacji międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych. Zagadnienia międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych zostały również włączone do regulaminów działań taktycznych poszczególnych rodzajów sił zbrojnych, nakazując stosowanie norm prawa wojennego podczas prowadzenia walki 15 oraz przypominając o odpowiedzialności karnej za naruszenia norm prawa wojennego przez wszystkie osoby, bez względu na to do której ze stron walczących należą 16. Ministerstwo Obrony Narodowej doceniając wagę międzynarodowego prawa humanitarnego, zwłaszcza w sferze edukacji obywatelskiej żołnierzy, od kilku lat podejmuje działania zmierzające do tego, by ta dziedzina prawa była należycie upowszechniania w siłach zbrojnych, zaś płynące z prawa 13 Instrukcja w sprawie zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. W: Decyzja Nr 250/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 4 sierpnia 2005 r. w sprawie przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Tamże. 14 Załącznik Nr 1 do Instrukcji w sprawie przestrzegania zasad ochrony dóbr kultury w działaniach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej. Tamże. 15 Regulamin działań taktycznych wojska lądowych, cz. I - związek taktyczny, oddział; Warszawa - wyd. 1995, (Regulamin następująco ujmuje obowiązek stosowania norm prawa wojennego przez żołnierzy podczas prowadzenia walki: należy przestrzegać norm prawa wojennego, zawarowanych w umowach międzynarodowych lub uznanych zwyczajowo, zawierających nakazy i zakazy, które obowiązują walczące strony. Przestrzeganie ich jest podstawą prowadzenia walki według zasad humanitaryzmu. 16 Służby medyczne w czasie konfliktu zbrojnego, sygn. zdr. 230/92, Warszawa 1992.

9 9 humanitarnego wartości znajdowały należyte miejsce w działalności wychowawczej w wojsku. Problematyka międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych została uwzględniona jako element kształcenia obywatelskiego kadry zawodowej oraz żołnierzy zasadniczej służby wojskowej. Jest ona realizowana według Wytycznych do kształcenia obywatelskiego w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, wprowadzonych decyzją Ministra Obrony Narodowej nr 289/MON/PSSS z dnia 28 września 2004 roku 17. Dokument ten określa zakres problematyki kształcenia, włączając w to między innymi problemy prawne i etyczne służby wojskowej, walki zbrojnej i bezpieczeństwa regionalnego 18. Upowszechnianie międzynarodowego prawa humanitarnego jest ważnym zadaniem, jednak nie mniej istotnym jest jego implementacja do praktyki szkoleniowej, obecność tej problematyki w programach szkół wojskowych, podczas ćwiczeń, realizacji zadań związanych z misjami pokojowymi itp. Chodzi tu o kształtowanie postaw i nawyków wśród kadry zawodowej i żołnierzy zasadniczej służby wojskowej wykluczających zachowanie się w sytuacjach nadzwyczajnych niezgodne z normami prawa międzynarodowego. Misja ta jest tym trudniejsza, że w warunkach pokojowych nie zawsze uświadamiamy sobie skalę problemu, o czym przypominają nam działania wojenne, które mają miejsce obecnie w różnych regionach naszego globu. Aktualnie kształcenie z zakresu prawa wojennego odbywa się we wszystkich szkołach i akademiach wojskowych. Programy szkół wojskowych, w zależności od ich rodzajów, zawierają problematykę międzynarodowego prawa humanitarnego w różnej ilości godzinowej. Kształcenie programowe realizowane w uczelniach wojskowych jest jedną z wielu form upowszechniania 17 Wytyczne Ministra Obrony Narodowej do kształcenia obywatelskiego w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa Od 2008 r. w Siłach Zbrojnych RP wprowadzona zostanie decyzją Ministra Obrony Narodowej Metodyka do kształcenia obywatelskiego w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.

10 10 prawa wojennego w Siłach Zbrojnych RP. Z całą pewnością jest zarazem jedną z ważniejszych w procesie przygotowania nowych kadr dowódczych Wojska Polskiego. Szczególny wysiłek w zakresie upowszechniania i implementacji prawa wojennego został skierowany na żołnierzy zawodowych biorących udział w misjach poza granicami kraju. W ramach szkolenia podstawowego żołnierze poznają definicje, pojęcia i dokumenty dotyczące praw człowieka oraz międzynarodowego prawa humanitarnego. Natomiast podczas szkolenia taktycznego żołnierze są zapoznawani z zasadami organizowania i prowadzenia działalności humanitarnej, z procedurami dotyczącymi ochrony dóbr kultury, wymiany jeńców oraz praktycznym wykonywaniem zadań mandatowych. Za nieprzestrzeganie norm prawa wojennego ponosi się pełną odpowiedzialność dyscyplinarną i karną. Zasada ta jest jedną z najważniejszych zasad szkolenia obowiązujących w siłach zbrojnych i powinna być regułą postępowania w każdym przypadku użycia sił zbrojnych, również w wypadku udziału wojska w misjach poza granicami kraju. W związku z tym przestrzeganie norm międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych, jak również międzynarodowych standardów praw człowieka staje się obecnie dla każdej armii wizytówką jej sprawności bojowej, dyscypliny i morale - świadczy o jej profesjonalnym przygotowaniu do misji. Upowszechnianie i implementacja międzynarodowego prawa humanitarnego jest ważną częścią aktywności sił zbrojnych. Kształcenie w zakresie międzynarodowego prawa humanitarnego (w tym dotyczące ochrony dóbr kultury) należy dostrzegać w szerszym ujęciu. Wiedzę teoretyczną zdobytą w czasie wykładów i seminariów dowódcy muszą doskonalić praktycznie w czasie ćwiczeń dowódczo-sztabowych, gier decyzyjnych, treningów sztabowych i ćwiczeń z udziałem wojsk. Tylko takie działanie może zagwarantować w przyszłości w naszych siłach zbrojnych skuteczne ugruntowanie problematyki prawa wojennego, a w tym zasad postępowania

11 11 zgodnego z normami dotyczącymi ochrony dóbr kultury podczas konfliktu zbrojnego.