Czołgi ciężkie Ludowego Wojska Polskiego

ZAKRZEWSKI Bartosz 1 Czołgi ciężkie Ludowego Wojska Polskiego 1943-1989 WSTĘP Ludowe Wojsko Polskie to nazwa nieoficjalna, choć używana powszechnie w stosunku do Wojska Polskiego utworzonego w 1943 r. w ZSRR, którego tradycje kontynuowała powojenna armia polska. Nazwa Ludowe Wojsko Polskie była powszechnie używana przez władze państwowe, piśmiennictwo, a nade wszystko propagandę Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, często z przymiotnikiem ludowe pisanym małą literą. Miało to na celu podkreślenie związku ówczesnej armii z panującym wówczas w kraju ustrojem robotniczo-chłopskim. Nie była to jednak nazwa obowiązująca. W latach 40-tych XX w. w oficjalnych dokumentach armia funkcjonowała, jako Wojsko Polskie a następnie Siły Zbrojne Rzeczpospolitej Polskiej. Od 1952 r. do 1989 r. obowiązywała nazwa Siły Zbrojne Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Pewnego rodzaju usankcjonowaniem potocznej nazwy Ludowego Wojska Polskiego pisanego dużymi literami było używanie tego terminu w wielu oficjalnych publikacjach Ministerstwa Obrony Narodowej PRL [4, 13 15], a także materiałach rocznicowych, odznaczeniach, medalach, proporcach, których tytuł brzmiał np. 20, 25, 30 lat Ludowego Wojska Polskiego. Także na jednostkach wojskowych widniały napisy, pisane z reguły wielkimi literami, Ludowe Wojsko Polskie, co autor pamięta z dzieciństwa. W czasach nam współczesnych wystarczy wpisać hasło Ludowe Wojsko Polskie na wielu popularnych portalach aukcyjnych by wyskoczyła wielka liczba medali i innych pamiątek z tamtych czasów, tak właśnie zatytułowanych. Przykładem takiego nazewnictwa są także książki specjalisty od tematyki broni pancernej Janusza Magnuskiego wydawane przez MON [3, 4, 5]. W publikacjach używał on nazwy Ludowe Wojsko Polskie także w tytułach opracowań [5]. Ludowe Wojsko Polskie było zatem nazwą nieoficjalną ale ogólnie przyjętą i powszechnie używaną, dlatego autor uznał, że także w tym artykule sformułowanie to jest uzasadnione. Główną siłą uderzeniową wojsk lądowych PRL, które weszły od 1955 r. w struktury Układu Warszawskiego, stanowiły wojska pancerne i zmechanizowane. Podczas działań wojennych, jednostki pancerne współpracując z innymi wojskami, miały dokonywać głębokich włamań w ugrupowania nieprzyjaciela, oskrzydlając go i dezorganizując jego zaplecze. Wojska zmechanizowane z kolei były przygotowane do poruszania się po bezdrożach i do pokonywania przeszkód wodnych. Miały być ruchliwe i zdolne do prowadzenia walki w różnych warunkach terenowych i pogodowych. Wojska zmechanizowane LWP były wyposażone w samochody pancerne, które miały przede wszystkim zadania pomocnicze m.in. zwiadowcze [12], działa samobieżne [11], transportery opancerzone i bojowe wozy piechoty, mające za zadanie wspomaganie piechoty na polu walki [13]. Podstawą i główną siła uderzeniową wojsk pancernych PRL miały być jednak czołgi, głównie czołgi średnie. W niniejszym artykule scharakteryzowano czołgi ciężkie, których było niewiele ale jednak znalazły się na uzbrojeniu Wojska Polskiego w latach 1943-1989. 1. CZOŁG - DEFINICJA Czołg to opancerzony gąsienicowy wóz bojowy z uzbrojeniem umieszczonym zwykle w wieży obrotowej. Czołg nieodparcie kojarzy się z chrzęstem gąsienic, co bardzo umiejętnie potrafią podkreślić literaci piszący choćby o II Wojnie Światowej. Gąsienicowy układ jezdny to mechanizm umożliwiający się poruszanie się wozu bojowego (w tym wypadku czołgu) w terenie i pokonywanie naturalnych i sztucznych przeszkód. Gąsienicowy układ jezdny składa się z gąsienic, kół napędowych, 1 dr Bartosz Zakrzewski adiunkt w Instytucie Transportu Samochodowego w Warszawie, Sekcja Informacji Naukowej i Wydawnictw; e-mail: bartosz.zakrzewski@its.waw.pl 1464

kół napinających gąsienice, kół nośnych i niekiedy kół podtrzymujących. Gąsienicowy układ bieżny jest połączony z ramą lub kadłubem czołgu za pomocą zawieszenia. Gąsienica złożona jest z wielu ogniw specjalnego kształtu połączonych przegubowo za pomocą sworzni. Ogniwa gąsienic mogą być metalowe lub metalowo-gumowe. Ogniwa gąsienic metalowych odlewa się lub tłoczy z wysokomanganowej, odpornej na zużycie stali Hadfielda 2 lub z innych stali stopowych. Gąsienice metalo-gumowe składają się z kolei ogniw metalowych pokrytych warstwą nawulkanizowanej gumy, dzięki czemu uzyskiwano w miarę cichy bieg czołgu i chroniło drogi przed zniszczeniem. Gąsienice metalowo-gumowe były w II poł. XX w. kosztowne, trudne do wykonania i nietrwałe (guma szybko się zużywała). Dlatego coraz częściej stosowano gąsienice kombinowane o ogniwach metalowych i łączących je metalowo-gumowych przegubach. Przegub tego rodzaju eliminował tarcie ślizgowe, powstające pomiędzy sworzniem a uchami ogniw gąsienicy metalowej i umożliwiał uginanie się gąsienicy dzięki odkształcaniu gumy. Gąsienica kombinowana miała dużą trwałość, zapewniała znaczną amortyzację i była stosunkowo niedroga. Kształty ogniw gąsienic były różne w zależności od przeznaczenia pojazdu, sposobu napędzania gąsienic, przez koła napędowe i wzajemnego połączenia ogniw. W trudnych warunkach terenowych (teren podmokły, lód), na ogniwa nakładało się zaczepy przeciwślizgowe. W celu ułatwienia pokonywania terenu stosowało się gąsienice drobnoogniskowe z rozwiniętym ożebrowaniem. W niektórych pojazdach amfibijnych używano specjalnych gąsienic, które służyły za pędnik podczas pływania pojazdu. W niektórych czołgach II połowy, XX w., np. w amerykańskim czołgu M 41 Walker Buldog, zastosowano urządzenie kompensujące napięcie gąsienic, zapewniające stałe napięcie gąsienicy podczas jazdy po nierównym terenie. Gąsienicowy układ jezdny znalazł zastosowanie nie tylko w czołgach, ale również w innego rodzaju wozach bojowych i pojazdach transportowych. W latach międzywojennych (1918-1939) stosowano w czołgach kołowo-gąsienicowy układ bieżny w celu zwiększenia prędkości marszowej czołgów po drogach, a zarazem oszczędzenia nawierzchni dróg. Czołg z takim układem bieżnym w zależności od potrzeby, mógł się poruszać albo na gąsienicach, albo na kołach. Ze względu na skomplikowany napęd i długi czas niezbędny do założenia gąsienic czołgi o kołowo-gąsienicowym układzie bieżnym zostały wycofane z uzbrojenia do 1939 r. Czołg składa się z: kadłuba pancernego jako elementu łączącego wszystkie zespoły czołgu w całość i chroniącego załogę oraz wnętrze pojazdu przez ogniem nieprzyjaciela, wieży pancernej, w której jest umieszczone zasadnicze uzbrojenie umożliwiające prowadzenie okrężnego ognia, podwozia umożliwiającego swobodne poruszanie się w terenie i pokonywanie przeszkód terenowych. Źródłem mocy napędowej czołgu jest spalinowy silnik napędzający elementy czołgowej transmisji, które wprawiają w ruch w układ bieżny, związany z kadłubem czołgu poprzez zawieszenie. Gąsienicowy układ bieżny i zawieszenie stanowią podwozie czołgu. Do kierowania czołgiem służy układ kierowniczy połączony z transmisją. Ponadto w każdym czołgu znajduje się szeroko rozbudowana instalacja elektryczna zasilająca liczne odbiorniki prądu oraz radiostację zapewniającą łączność z innymi czołgami i dowództwem. Załoga czołgu porozumiewa się ze sobą za pomocą czołgowego telefonu wewnętrznego. O wartości bojowej czołgu decydują przede wszystkim: jakość uzbrojenia, opancerzenie i ruchliwość. Rozwój czołgu zmierza w kierunku zwiększenia zdolności manewrowej ogniem, siły i skuteczności ognia, ruchliwości wozu, wzmocnienia opancerzenia, zwiększenia zasięgu, ułatwienia pracy załodze, przystosowania do przeprawy przez przeszkody wodne, a także zabezpieczenia przed pożarem, pyłem radioaktywnym i promieniowaniem jądrowym. 2 Stal Hadfielda to stal manganowa o dużej odporności na ścieranie. Zawiera 1,1-1,3% węgla (C) i 12-13% Manganu (Mn). Stal ta charakteryzuje się bardzo dużą skłonnością do umocnienia podczas pracy, gdyż pod wpływem zgniotu tworzą się w niej mikrobliźniaki. Twardość takiej stali wynosi ok. 500 HB (HB = siła obciążająca w kgf (obecnie używa się wartości w niutonach) / powierzchnia odcisku w mm 2 ). Stal ta stosowana jest głównie w elementach szczególnie narażonych na ścieranie przy dużych naciskach m.in. w gąsienicach czołgów czy ciągników. Nazwa stali pochodzi od nazwiska jej wynalazcy (w 1882 r.), brytyjskiego metalurga Roberta Hadfielda przyp. aut. 1465

Zwiększenie zdolności manewrowej ogniem osiąga się przez doskonalenie i dublowanie napędów wież czołgowych, zwiększanie szybkostrzelności armat, automatyzację ładowania. Aby podwyższyć siłę ognia, zwiększa się prędkość początkowa oraz kaliber pocisku, jak również jednostkę ognia czołgu. W celu polepszenia skuteczności ognia wprowadzano stabilizatory armat, udoskonalano celowniki czołgowe itp. By zwiększyć zdolność manewrowa czołgu wyposażało się je w noktowizory, silniki o dużej mocy, ulepszało się konstrukcje transmisji, układu bieżnego i zawieszenia, zmniejszało nacisk jednostkowy na grunt. Zwiększenie odporności pancerza na pociski osiągano się poprzez dobór odpowiedniego składu chemicznego stali, zastosowanie właściwej obróbki oraz nadawanie kadłubom i wieżom specjalnych kształtów. W celu ochrony pancerza przed pociskami kumulacyjnymi stosuje się ekrany osłaniające, wykonane z cienkich płyt pancernych oraz siatek stalowych. Prowadzi się także badania nad produkowaniem pancerzy z metali lekkich i tworzyw sztucznych. Zwiększenie zasięgu czołgu wyposażonego w silnik benzynowy gaźnikowe jest możliwe poprzez zastąpienie silnika pompą wtryskową. W celu zwiększenia zasięgu czołgu wprowadza się także przyczepy paliwowe bądź instalowało dodatkowe zbiorniki umieszczane na specjalnej platformie w tylnej części kadłuba. Pracę załogi czołgu ułatwiała automatyzacja kierowania, mechanizacja obsługi, wyposażenie czołgu w urządzenia nawigacyjne, zastosowanie doskonalszych zawieszeń. Przedmuchiwaczy luf armatnich itp. Przystosowanie czołgu do pokonywani przeszkód wodnych było możliwe dzięki uszczelnianiu kadłuba i wieży oraz zastosowaniu indywidualnych środków przeprawowych. Hermetyzacja kadłuba i wieży chroniło również załogę czołgu przed działaniem pyłu radioaktywnego. W tym też celu przewidywano możliwość wytwarzania nadciśnienia wewnątrz kadłuba. Dla ochrony załogi i czołgu przed pożarem instalowano w nim półautomatyczne lub automatyczne urządzenia przeciwpożarowe. 2. KLASYFIKACJA CZOŁGÓW Czołgi można klasyfikować według ciężaru na: małe (tankietki), lekkie, średnie i ciężkie. Oprócz klasyfikacji według ciężaru stosowanej w Polsce i pozostałych państwach socjalistycznych, stosowano także klasyfikacje według uzbrojenia, przeznaczenia taktycznego i w zależności od wyposażenia czołgu. Ogólnie można powiedzieć, że klasyfikacja czołgów to podział czołgów na grupy według ich wartości bojowej, cech charakterystycznych oraz spełnianych zadań. Kryteria klasyfikacji czołgów były w różnych krajach rozmaite, zawsze jednak brano pod uwagę albo przeznaczenie taktyczne czołgu, albo jedną z cech technicznych: ciężar lub uzbrojenie. W czasie I Wojny Światowej zaczęto klasyfikować czołgi według ciężaru. Wyodrębniono trzy grupy: czołg lekki (do 10 ton), czołg średni (10-20 ton) i czołg ciężki (ponad 20 ton). W latach 1919-1939 w Rosji bolszewickiej a następnie Związku Radzieckim za podstawę kryterium czołgów przyjęto ich ciężar: do 3 ton takietka, od 3-15 ton czołg lekki, od 15-25 ton czołg średni, od 25-50 ton czołg ciężki, powyżej 50 ton czołg najcięższy. Ponadto czasami stosowano, kryterium czołgu według przeznaczenia taktycznego, dzieląc je na rozpoznawcze (przeważnie tankietki T-27, T37, T-38), wsparcia piechoty (lekkie i średnie czołgi MS-1, T-26m T-28), przełamania małej i dużej mocy (lekkie i średnie czołgi BT). Niemcy w latach 20-lecia międzywojennego za podstawę klasyfikacji przyjęli uzbrojenie czołu, dzieląc czołgi na lekkie uzbrojone w KM i WKM (Panzerkampfwagen I i Panzerkampfwagen II); średnie uzbrojone w armatę kaliber 37-75 mm (Panzer III i Panzer IV), i ciężkie tzw. przełamania (Dürchbuchswagen) uzbrojone w armatę kaliber 75-105 mm. W Wielkiej Brytanii w latach 1918-1934 klasyfikowano czołgi na podstawie ciężaru na: tankietki (do 3 ton), lekkie (do 10 ton), średnie (do 20 ton) i ciężkie (powyżej 20 ton). Od 1935 r. zaczęto wprowadzać także kryterium czołgów według ich przeznaczenia taktycznego. Dzielono je na czołgi lekkie służące do rozpoznania, czołgi szybkie (krążownicze, pościgowe) przeznaczone do działań w głębi strefy operacyjnej nieprzyjaciela, czołgi piechoty służące do jej wsparcia oraz czołgi ciężkie przeznaczone do samodzielnego lub we współdziałaniu z piechotą przełamywania silnie umocnionych linii obrony. 1466

We Francji po I wojnie światowej posiadane typy czołgów dzielono na czołgi przeznaczone do współdziałania z piechotą (lekkie - do 8 ton) oraz czołgi przełamania (średnie 10-30 ton i ciężkie powyżej 30 ton). Od 1935 r. wprowadzono bardziej szczegółową klasyfikację według przeznaczenia taktycznego dzieląc czołgi na lekkie rozpoznawcze, współdziałania z piechotą (ciężar 7-30 ton), współdziałania z kawalerią (szybsze od czołgów piechoty - zarówno lekkie jak i średnie), ogólnego przeznaczenia (średnie 20-30 ton), oraz przełamania (ciężkie - powyżej 40 ton). W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej w latach 1918-1930 czołgi przeznaczone wyłącznie do wsparcia piechoty i klasyfikowano według ciężaru na: tankietki (do 3 ton), lekkie (do 8 ton), średnie (do 20 ton) i ciężkie (powyżej 20 ton). Od 1930 r. kiedy zaczęto mechanizować kawalerię amerykańską przybyły jeszcze czołgi jej wsparcia tzw. Combat Car - odpowiedniki czołgów lekkich piechoty; z których wykształciła się potem klasa tzw. czołgów kawaleryjskich. Od 1937 r. w Stanach Zjednoczonych klasyfikowano czołgi w zasadzie według ciężaru na lekkie (do 15 ton), średnie (do 25 ton) i ciężkie (powyżej 25 ton). Czołgi lekkie nazywano najczęściej kawaleryjskimi, średnie - artyleryjskimi. W czasie II Wojny Światowej w ZSRR utrzymała się klasyfikacja czołgów według ciężaru, zmieniły się jedynie granice ciężaru czołgów na: do 5 ton - czołgi małe, do 20 ton - czołgi lekkie, do 35 ton - czołgi średnie, do 70 ton - czołgi ciężkie, i powyżej 70 ton - czołgi najcięższe. Niemcy po 1941 r. wprowadzili również klasyfikacje czołgu według ciężaru tworząc trzy klasy: czołgi lekkie (do 20 ton), średnie (do 45 ton), i ciężkie powyżej 45 ton. W Wielkiej Brytanii klasyfikacja przedwojenna utrzymała się do 1944 r. po czym pojawiło się pojęcie czołgu uniwersalnego, który zaczęto klasyfikować według uzbrojenia i ciężaru. Stany Zjednoczone AP zarzuciły w toku wojny stosowany podział taktyczny i klasyfikowały czołgi również według ciężaru na lekkie (do 25 ton), średnie (do 40 ton), i ciężkie (powyżej 40 ton). Po II wojnie światowej państwa podporządkowane Związkowi Radzieckiemu przyjęły klasyfikację według ciężaru. Według tej klasyfikacji czołgi liniowe dzieliły się na małe (do 5 ton), lekkie (5-20 ton), średnie (20-40 ton), ciężkie (40-100 ton) i superciężkie (powyżej 100 ton). W Wielkiej Brytanii z chwilą wprowadzenia do uzbrojenia czołgu Centurion A 41 3 zaczęto klasyfikować czołgi według uzbrojenia na czołgi lekkie z armatą kaliber do 76 mm, czołgi średnie z armatą kaliber do 90 mm i czołgi ciężkie z armata kaliber powyżej 90 mm. Typowym przedstawicielem drugiej grupy jest czołg Centurion (ciężar 50 ton) natomiast grupy trzeciej Conqueror 4 (ciężar 65 ton). Amerykanie w latach powojennych przeszli również na klasyfikację według uzbrojenia. Po przyjęciu do uzbrojenia czołgu M60 Patton (ciężar 47 ton uzbrojenie, armata 105 mm) coraz częściej klasyfikowali czołgi według ich ciężaru rozróżniając czołg lekki, średni i ciężki. W Republice Federalnej Niemiec wprowadzono klasyfikację czołgów, w której główne kryteria opierały się na uzbrojeniu, przeznaczeniu taktycznym, i częściowo właściwościach technicznych czołgów. W krajach anglosaskich po wojnie zaczęto też stosować określenie czołgu podstawowego. Czołg podstawowy (w języku angielskim MBT - main battle tank) to kategoria czołgów, która zastąpiła dotychczasowe kategorie - średnią i ciężką. Obecnie czołgi podstawowe są główną stosowaną kategorią czołgów. Po II wojnie światowej pojawiła się koncepcja zastąpienia większości czołgów ciężkich nowymi czołgami średnimi o wysokich osiągach, mającymi być podstawowymi czołgami pola walki. Kategoria ta po raz pierwszy została wyróżniona w krajach anglosaskich (MBT). W Związku Radzieckim i państwach Układu Warszawskiego, czołgi tej klasy były nadal nazywane czołgami średnimi. Pierwszym czołgiem podstawowym był brytyjski Comet 5, skonstruowany jeszcze podczas wojny, ale produkowany już po jej zakończeniu. Drugą ważną linią czołgów podstawowych, nazywanych jednak wciąż średnimi, stała się radziecka rodzina T-54. 3 Centurion (A41) był czołgiem szybkim konstrukcji brytyjskiej z lat końca II wojny światowej. Uważany za pierwszy na świecie czołg podstawowy przy. aut. 4 FV214 Conqueror (ang. Zdobywca ) był brytyjskim czołgiem podstawowym z lat zimnej wojny (produkcja 1955-1959), czasami kwalifikowanym jako czołg ciężki. Conqueror został zaprojektowany jako przeciwwaga dla sowieckich czołgów ciężkich z rodziny IS (IS-3, IS-4, IS-8/T-10) i w tym celu został wyposażony w armatę o kalibrze 120 mm znacznie skuteczniejszą niż stosowana wówczas w czołgach Centurion Mark III armata L7 kalibru 105 mm przyp. aut. 5 Comet (A34) Cruiser Tank był czołgiem pościgowym konstrukcji brytyjskiej z lat II wojny światowej (produkowany w latach 1944-1945). Przez niektórych specjalistów uważany za pierwszy w historii czołg podstawowy przyp. aut. 1467

Od lat 80. XX w. większość produkowanych i używanych czołgów to czołgi podstawowe. Kaliber dział czołgów podstawowych wzrósł w latach 80. ze 100-105 mm do 120-125 mm, pojawił się pancerz kompozytowy, znacznie przekraczający odporność wszelkich dotychczasowych rozwiązań, a masa czołgów podstawowych sięgnęła 60-70 ton, dorównując dawnym czołgom ciężkim. Cały sprzęt pancerny dzieli się na następujące grupy: wóz liniowy - czołg średni i ciężki silnie opancerzony z uzbrojeniem w wieży obrotowej. zdolny wykonać wszystkie zadania wojsk pancernych wóz szturmowy (odpowiednik działa pancernego silnie opancerzony pojazd wyposażony w działo dużego kalibru strzelające ogniem stromotorowym umieszczonym w wieży obrotowej albo w nieruchomej nadbudowie. wóz myśliwski (niszczyciel czołgów) pojazd opancerzony i uzbrojony w bron przeciwpancerna wóz przeciwlotniczy - pojazd uzbrojony w bron przeciwlotnicza, wóz rozpoznawczy - pojazd opancerzony przeznaczony do rozpoznania transporter opancerzony - opancerzony pojazd przeznaczony do przewozu piechoty; działo pancerne - pojazd zdolny do prowadzenia ognia artyleryjskiego nie mający takiego uzbrojenia jak pojazdy grupy 2m 3; wóz specjalny - opancerzony pojazd kołowy i gąsienicowy przeznaczony do zadań specjalnych samobieżne podwozie - nieopancerzone podwozie służące do ustawienia i przewozu rozmaitych rodzajów uzbrojenia wóz desantowy - opancerzony wóz bojowy przystosowany do działań powietrznodesantowych lub morskich. W niniejszym artykule stosując klasyfikacją czołgów oparta na ciężarze zaprezentowano czołgi ciężkie. Czołgi po raz pierwszy zostały użyte w walkach w czasie I Wojny Światowej. W latach 1916-1918 była to broń, w realiach wojny pozycyjnej na froncie zachodnim, przeznaczona do przełamywania obrony pozycyjnej nieprzyjaciela dysponującego silną artylerią i bronią maszynową. W czasie dwudziestolecia międzywojennego nastąpił gwałtowny rozwój czołgu pod względem technicznym. Krystalizowały się także metody taktycznego użycia czołgów na polu walki. W czasie II wojny światowej czołgi organizowano w oddziały i duże związku pancerne np. korpusu, które umożliwiały prowadzenie wojny manewrowej i w znacznym stopniu decydowały o powodzeniu działań bojowych np. w niemieckim blitzkriegu. Po wojnie czołgi jako środek walki dość odporny na skutki działania broni termojądrowej wysunęły się na czołowe pozycje wśród innych środków bojowych wojsk lądowych. 3. CZOŁGI CIĘŻKIE LWP 3.1. KW Pierwszym czołgiem ciężkim który trafił na uzbrojenie LWP był sowiecki czołg KW. KW to skrót od nazwiska sowieckiego marszałka Klimenta Woroszyłowa. Inicjały KW stały się symbolem radzieckiego ciężkiego czołgu zbudowanego w 1939 r. przez zespół inżynierów fabryki im. S. Kirowa w Leningradzie, pod kierownictwem inż. Ż. Kotina. Czołg ten był produkowany do 1943 r. w kilku wersjach i zastąpiony potem czołgiem ciężkim IS. Najbardziej znane były następujące typy czołgu KW: KW 1 o ciężarze 43,5 tony: załoga 5 ludzi uzbrojenie armata 76,2 mm i 3 km pancerz 35-90 mm (wersje KW 1 B 35-110 mm, KW 1 C 40-1300 mm) silnik o mocy 520 KM prędkość maksymalna 35 km/h, KW 2 ciężar 52 tony, uzbrojenie haubica 152 mm i 3 km, załoga 6 ludzi, prędkość maksymalna 26 km/h, KW 8 uzbrojony w miotacz ognia, KW 85 o ciężarze 46 ton, uzbrojenie armata 85 mm oraz 3 km, pancerz od 30 do 120 mm prędkość maksymalna 40 km/h. 1468

Dwa pierwsze prototypy pojazdu skonstruowano tuż przed wybuchem II Wojny Światowej w sierpniu 1939 r. Wypróbowane one zostały w czasie tzw. wojny zimowej ZSRR z Finlandią. 19 grudnia 1939 r. czołg KW został przyjęty do uzbrojenia wojsk pancernych Armii Czerwonej i skierowany do produkcji seryjnej. W tamtych latach był to najpotężniejszy czołg świata. Miał opancerzenie (od 20 do 82 mm), które czyniło go odpornym na ogień ówczesnej artylerii przeciwpancernej i polowej średniego kalibru. Silnik diesla dawał czołgowi pewności eksploatacji, duży zasięg oraz większe bezpieczeństwo w przypadku pożaru niż silniki benzynowe. KW miał zawieszenie niezależne w postaci wałów skrętnych oraz szerokie prowadnice zapewniające nieduży nacisk jednostkowy na podłoże. Minusem pierwszych konstrukcji były zespoły układu przeniesienia mocy (sprzęgła). Ponadto kierowanie pojazdem wymagało dużej siły fizycznej i powodowało zmęczenie kierującego. Wiele zespołów wymagało też częstych przeglądów. W miarę upływu czasu radzieccy konstruktorzy starali się eliminować te niedogodności. W 1940 r. w zakładach w Leningradzie rozpoczęto produkcję seryjną tych pojazdów. Na skutek ofensywy niemieckiej a następnie oblężenia Leningradu jesienią fabryka została ewakuowana do Czelabińska i produkcję wznowiono pod koniec grudnia 1941 r. Ostatnie zmodernizowane wersje czołgu KW opuściły zakłady w Czelabińsku w kwietniu 1943 r. Do 1943 r. konstruktorzy sowieccy nie ustawali w modernizacjach tego pojazdu. Powstały różne jego wersje np. KW-2 z haubico-armatą 152 mm, KW-6, KW-7 (rodzaj dział samobieżnych), KW-8 z miotaczem ognia, KW-9 z haubicą 122 mm, eksperymentalne KW-13 i inne. Od sierpnia 1942 r. produkowano zmodernizowaną wersję tego czołgu pod nazwą KW-1s a na jej bazie egzemplarze specjalne np. KW-1k z wyrzutniami pocisków rakietowych, KW-8s z miotaczami ognia czy KW-12 z urządzeniami wytwarzającymi zasłony dymne. Ogółem sowieci wyprodukowali ok. 4,7 tys. czołgów KW różnych odmian. W czasie pierwszych walk w ramach operacji Barbarossa czołg KW stanowił duże zaskoczenie dla Niemców, którzy mieli z tym czołgiem olbrzymie kłopoty. Dopiero w połowie 1942 r. Niemcy zastosowali działa przeciwpancerne większych kalibrów i specjalne pociski przeciwpancerne, które były w stanie zniszczyć ten czołg. Na początku 1944 r. czołgi KW zaczęto zastępować nowymi czołgami ciężkimi typu IS. W lecie 1944 r. gdy formowano polskie siły pancerne u boku ZSRR czołgi KW służyły w wojsku polskim jedynie do szkolenia. Czołgi KW nie znalazły się na etacie bojowym oddziałów Wojska Polskiego, mimo że były na jego wyposażeniu. Jesienią 1944 r. rozpoczęto formowanie Oficerskiej Szkoły Broni Pancernej. Na początku stycznia 1945 r. przyszedł do szkoły transport z pięcioma czołgami KW przeznaczonymi dla szkoły. Czołgi te służyły następnie do szkoleń kadry polskich wojsk pancernych. W ewidencji Oficerskiej Szkoły Broni Pancernej czołgi te były wykazywane, jako KW-O (KW- Ogniemietnyj) do października 1945 r. Ich dalszy los pozostaje nieznany. 3.2. IS-2 Następcą ciężkiego czołgu KW został czołg oznaczony, jako IS od inicjałów przywódcy Związku Radzieckiego Józefa Stalina. Czołg IS był odpowiedzią sowieckiego przemysłu zbrojeniowego na zastosowanie przez Niemców na froncie wschodnim czołgu Tygrys. Pierwszy czołg Tygrys został zdobyty przez sowietów w styczniu 1943 r. i natychmiast poddano go różnorodnym próbom na poligonach doświadczalnych. Wyniki badań wskazywały, że uszkodzić Tygrysa mogły jedynie armaty kalibru 85 i 122 mm Opierając się na tych danych powstał zespół konstrukcyjny pod nazwa Biuro IS, który opracował w I połowie 1943 r. projekt ciężkiego czołgu IS z długolufową armatą 85 mm. Pod koniec lata 1943 r. zbudowano pierwsze trzy prototypowe egzemplarze czołgu IS. Czołg IS miał masę (46 ton) podobną do czołgu KW (42,5 tony) miał jednak grubszy pancerz kadłuba i lepsze właściwości trakcyjne. Na czołgu montowano wieżę z 85 mm półautomatyczną armatą D0-5T. Podobną wieżę zastosowano w odmianie czołgu KW KW-85. Władze związku radzieckiego postanowiły przyjąć czołg IS na uzbrojenie armii jako czołg podstawowy z perspektywami na dalszą rozbudowę i modernizację. Na jego podwoziu postanowiono też budować nowe działa samobieżne ISU-152 zamiast produkowanych do tej pory Su-152 na podwoziu KW-1s. 1469

Produkcję seryjną czołu IS rozpoczęto we wrześniu 1943 r. budując niewielką ich liczbę z armatą 85 mm. Ponieważ armatę 85 mm postanowiono zastosować także w czołgu średnim T-34-85 postanowiono wyposażyć czołg IS w jeszcze silniejsze uzbrojenie. Gdyż miał on być przeznaczony do zwalczania niemieckich Tygrysów. W listopadzie 1943 r. radzieccy inżynierowie postanowili przezbroić czołg IS w armatę 122 mm. Pod koniec listopada czołg IS z armatą 122 mm poddano próbom, które wypadły pomyślnie. Ostatniego dnia grudnia 1943 r. 122 mm armata czołgowa wz. 1943 (D-25T) została oficjalnie przyjęto na uzbrojenie Armii Czerwonej. W styczniu 1944 r. armatę jeszcze ulepszono (122 mm armata czołgowa wz. 1944 - D-25T). Tak przezbrojony czołg otrzymał nazwę IS-2 będąc jednym z najpotężniejszych seryjnych czołgów ciężkich II wojny światowej. 122 mm armata pozwalała na walkę ze wszystkimi znanymi wówczas na świecie czołgami ciężkimi i niszczenie ich z odległości od 2, do 2,5 km. Pancerz liczący czasami 120 mm był niemal nie do przebicia dla czołgów niemieckich i innych czołgów ciężkich na świecie. Minusem była ciasnota przedziału bojowego i liczba pocisków zabieranych na pokład (tylko 28 sztuk). Konstrukcję czołgu cały czas modernizowano ulepszając przyrządy celownicze, poszerzając osłonę pancerna armaty. Na podwoziu IS budowano także wozy wsparcia, ciężkie działa samobieżne ISU-122 oraz ISU 152. Do końca 1943 r. wyprodukowano co najmniej 102 egzemplarze czołgów IS-1 przezbrojonych w armatę 122 mm. W sierpniu 1944 r. uruchomiono taśmową produkcję czołgów ciężkich IS, których produkcja stale rosła. W 1944 r. wyprodukowano ogółem 2250 czołgów IS-2, a w 1945 r. do 30 czerwca 1945 r. przekazano dalszych 1500 egzemplarzy czołgu IS-2 i pierwsze egzemplarze czołgu IS-3. Ogółem w czasie II wojny światowej zbudowano ponad 3850 czołgów IS wszystkich odmian. Czołgi IS miały dobre wyniki na polu walki wzbudzając poważanie i respekt u Niemców. Tygrysy miały z nimi spore problemy, a za zniszczenie lub zdobycie czołgu IS żołnierze niemieccy otrzymywali różnego rodzaju nagrody. Pułki ciężkich czołgów sowieckich IS posuwały się z reguły w drugim rzucie natarcia czołgów średnich. W przypadku przełamywania silnie umocnionej obrony nieprzyjaciela czołgi IS wsparcie przez działa samobieżne ISU mogły iść w pierwszej fali natarcia torując drogę czołgom średnim i piechocie. Pod koniec wojny sowieckie dowództwo rozpoczęło tworzyć samodzielne brygady czołgów IS, które liczyły nawet 65 czołgów. W czasie i po II wojnie światowej czołgi IS znalazły się na wyposażeniu Ludowego Wojska Polskiego. Trafiły tam latem 1944 r. gdy rozpoczęto formowanie 4 i 5 pułku czołgów ciężkich przeznaczonych dla 1 i 2 Armii wojska Polskiego. 4 pułk czołgów ciężkich formował się pod Żytomierzem po czym został przeniesiony w pobliże Chełma na Lubelszczyźnie. 14 października 1944 r. przybył do pułku transport 21 egzemplarzy czołgu IS. Pułk został włączony w skład 1 Armii WP i przeszedł szlak bojowy od Warszawy do Łaby. Pierwsze walki stoczył o przełamanie umocnień Wału Pomorskiego. Następnie uczestniczył w walkach o Kołobrzeg. Po walkach na stanie pozostało 14 pojazdów IS-2 12 kwietnia 1945 r. pułk został uzupełniony o dalsze 7 czołgów IS-2. W czasie operacji berlińskiej pułk przydzielono jako wsparcie dla 3 DP Wojska Polskiego. Swój szlak bojowy pułk zakończył nad Łabą. 5 samodzielny pułk czołgów ciężkich został przydzielony do 2 Armii WP. Formowano go w rejonie Chełma na Lubelszczyźnie. 14 października przyjechał do pułku z Czelabińska transport 21 egzemplarzy czołgu IS-2. działania bojowe pułk rozpoczął w kwietniu 1945 r. forsując Odrę. 25 kwietnia 1945. Pułk poniósł jednak dotkliwe straty tracąc ponad połowę swych czołgów. Już po zakończeniu wojny w Europie w drugiej połowie sierpnia 1945 r. rozpoczęto formowanie 6 pułku czołgów ciężkich. Otrzymał on uzbrojenie w październiku 1945 r. Z Czelabińska przyjechało 21 czołgów IS-2. Ponieważ pułk miał zostać przydzielony do 3 Armii WP, która ostatecznie nie powstała czołgi odesłano do Związku Radzieckiego. Jeden czołg IS-2 otrzymał 3 szkolny pułk czołgów. Ogółem od października 1944 do kwietnia 1945 r. LWP otrzymało 71 ciężkich czołgów IS-2 z czego 21 zwrócono potem dowództwu sowieckiemu. Po zakończeniu wojny w Europie w lipcu 1945 r. WP dysponowało 26 czołgami tego typu. Czołgi IS poddano gruntownym naprawom i modernizacjom. Pod koniec lat 40. XX wieku nadeszły też kolejne dostawy tego sprzętu z ZSRR. Czołgi IS-2 znajdowały się na wyposażeniu polskich jednostek pancernych w latach 40 i 50. XX wieku, po czym zostały wycofane ze służby. Przewożono je na wojskowe poligony gdzie używane były do strzelań do celów morskich gdyż 1470

istniały jeszcze spore zapasy amunicji do dział kalibru 122 mm. Inne egzemplarze przebudowano na pancerne ciągniki ewakuacyjne. Część stanęła jako pomniki ustawione na cokołach np. w Pruszkowie (po upadku komunizmu czołg został zdjęty). Resztę złomowano. Do dnia dzisiejszego zachowały się egzemplarze tego pojazdu w placówkach muzealnych np. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie (dwa egzemplarze) czy też w Muzeum Broni Pancernej Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych w Poznaniu. Fot. 1. Czołg IS-2 na ekspozycji plenerowej przed głównym budynkiem MWP w Warszawie [14] Fot. 2. Czołg IS-2/2m (z prawej) i IS-3 ( z lewej) na ekspozycji plenerowej w Muzeum Wojska Polskiego oddział Muzeum Techniki Wojskowej-Fort Czerniakowski w Warszawie [14] 1471

Pozostałe czołgi IS-2 znajdują się w następujących placówkach muzealnych na terenie Polski: Muzeum Regionalne w Dębicy pojazd, który w latach 1968-2005 pełnił rolę pomnika w Dębicy, w 2005 przeniesiony do Muzeum, Lubuskie Muzeum Wojskowe w Drzonowie tylko wieża, Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu, Muzeum Czynu Zbrojnego w Krakowie, obok budynku - nr taktyczny 137, nr seryjny 40116; na swoim szlaku bojowym zniszczył 4 samochody pancerne, 3 działa i 2 czołgi oraz uszkodził jeden czołg, Muzeum Uzbrojenia w Poznaniu nr taktyczny 431, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie dwa egzemplarze: pojazd w parku plenerowym przed siedzibą główną (Fot. 1) pojazd w Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej nr taktyczny 434, dawniej czołg-pomnik w Pruszkowie (Fot. 2) Muzeum Pamiątek 1 Armii Wojska Polskiego w Starych Łysogórkach nr taktyczny 421, pojazd służył w 4 Pułku Czołgów Ciężkich. 3.3. IS-3 Następcą czołgu IS-2 został czołg IS-3. Budowa czołgów Józef Stalin (IS) miała doprowadzić do utrzymania przez Związek Radziecki przewagi w jakości budowy czołgów ciężkich w czasie II Wojny światowej. IS-3 został skonstruowany pod koniec wojny i był jednym z najpotężniejszych na świecie czołgów pierwszych lat powojennych. W 1943 r. specjaliści sowieccy powołali do życia komisję, której celem było zanalizowanie dotkliwych strat poniesionych przez czołgi Armii Czerwonej w bitwie pod Kurskiem gdy Sowieci w ponad miesiąc stracili aż 6064 czołgi i wozy bojowe. Rezultatem prac komisji była decyzja o zwiększeniu opancerzenia produkowanych czołgów i konstrukcja czołgu ciężkiego IS-3. IS-3 był ostatnim sowieckim czołgiem skonstruowanym w czasie II wojny światowej prawdopodobnie nie został jednak użyty w czasie działań wojennych. Dysponował on działem kaliber 122 mm i miał pochylony, spawany kadłub ze stali walcowanej. Płyty pancerne o zróżnicowanej i zwiększonej grubości ustawiono pod dużymi kątami, co zapewniało większą ochronę. Przód czołgu został znacznie zmniejszony w porównaniu z poprzednim modelem IS-2. Grubość pancerza czołowego zwiększono do 120 mm a wieży do 230 mm. Wieża miała nieomal okrągły kształt i została spłaszczona, co zmniejszało sylwetkę czołgu jednak kosztem przestrzeni dla załogi i zamka armaty. Przy zachowaniu dotychczasowego uzbrojenia (122 mm) sylwetka czołgu nie uległa zwiększeniu. Czołg miał oddzielny właz dla kierowcy oraz lepszy system kierowania ogniem. Czołg wyposażono także w podstawę do montażu przeciwlotniczego wkm, z którego mógł strzelać dowódca lub ładowniczy. Minusem była duża pracochłonność przy wytwarzaniu tego czołgu oraz zmniejszenie przestrzeni przedziału bojowego. Pod koniec października 1944 r. pierwszy prototyp czołgu nazywanego szczupakiem (Szczuka) został poddanym próbom drogowym i poligonowym. Jego produkcję podjęto pod koniec 1944 r., a pierwsze egzemplarze oddano do użytku w czasie trwania operacji berlińskiej w 1945 r. Powstał pod koniec 1944 r. czołg IS-3 miał wzmocniony pancerz i kulistą oderwaną wieżą przypominającą odwróconą miskę co było cechą charakterystyczną radzieckich czołgów czasu zimnej wojny. Produkcja IS-3 rozpoczęła się w maju 1945 r. w Radzieckiej Fabryce Eksperymentalnej nr 100 i zakończyła się po roku. Do końca II wojny światowej wyprodukowano niecałe 30 egzemplarzy, ale w połowie 1946 r. liczba czołgów w jednostkach Armii Czerwonej wynosiła 2300 egzemplarzy. Po raz pierwszy Sowieci zaprezentowali swoje czołgi w czasie defilady w Berlinie 7 września 1945 r. z okazji zwycięstwa nad Japonią. W defiladzie wziął wówczas udział pułk ciężki czołgów liczący 52 wozy IS-3. Wywarły one duże wrażenie na przedstawicielach armii aliantów zachodnich. W pierwszych latach powojennych czołg IS-3 był uważany za najlepszy typ czołgu ciężkiego na świecie. Tym samy wywarł duży wpływ na rozwój podobnych konstrukcji krajach zachodniej Europy i Stanów Zjednoczonych w latach 50-tych XX w. 1472

Polska zakupiła na przełomie lat 1946-1947 r. dwa egzemplarze czołgu IS-3 o numerach fabrycznych 703.604A81 oraz 703.605A58. Miały one służyć do szkolenia instruktorów broni pancernej, chciano też zapoznać się z jego konstrukcją. Obecnie jeden z nich (703.605A58) prezentowany jest w Muzeum Polskiej Techniki Wojskowej w Warszawie. Był to ponoć ulubiony czołg marszałka Konstantego Rokossowskiego. W latach 50. XX w. egzemplarz ten stanowił główną atrakcję, organizowanych w Warszawie, parad wojskowych. W latach 70. trafił na poligon do Orzysza, gdzie służył jako cel ćwiczebny. Jego wrak w latach 90. został ponownie sprowadzony do Warszawy i umieszczony w Forcie Czerniakowskim, gdzie przeszedł zewnętrzny remont. Drugi egzemplarz czołgu IS-3 trafił w 1951 do Technicznej Oficerskiej Szkoły Wojsk Pancernych i Zmechanizowanych w Giżycku, potem (listopad 1957) pojawił się w poznańskiej Oficerskiej Szkole Wojsk Pancernych. Dziś stoi w muzeum tej szkoły. Fot. 3. Czołg IS-3 (z prawej) na ekspozycji plenerowej w Muzeum Wojska Polskiego oddział Muzeum Techniki Wojskowej-Fort Czerniakowski w Warszawie [14] Jeden egzemplarz czołgu IS-3 zakupiła w 1950 r, Czechosłowacka Armia Ludowa. Czołgi te znalazły się na wyposażeniu armii kubańskiej oraz armii kilku państw arabskich. Największym zagranicznym odbiorcą czołgów IS-3 był Egipt, który użył ich w czasie wojny w 1967 r. Kilka zdobycznych egzemplarzy posiadała armia izraelska. Czołgi typu IS-3 znalazły się także w uzbrojeniu armii Korei Północnej. W latach 60. XX wieku, w dwóch koreańskich dywizjach pancernych, znajdowało się po jednym pułku tych czołgów. WNIOSKI Wszystkie ze scharakteryzowanych w artykule trzech czołgów ciężkich były przekazane Ludowemu Wojsku Polskiemu przez naszego wielkiego brata - Związek Radziecki. Nie były to duże liczby tych pojazdów. W założeniu dowództwa wojsk Układu Warszawskiego polskie siły zbrojne w tym siły pancerne LWP były oparte przede wszystkim na czołgach średnich T-34, T34-85, T-54, T-55, T-72. 1473

W czasach na współczesnych zachowane egzemplarze tych czołgów to rodzynki. W Muzeach jest ich jedynie kilka egzemplarzy. Możemy je obejrzeć w muzeach wojskowych w Warszawie i Poznaniu. Obecnie czołgi ciężkie doby PRL są interesującymi eksponatami by nie powiedzieć białymi krukami na rynku muzealnym i kolekcjonerskim. To niewątpliwie interesujące, warte zaprezentowania pojazdy, na trwałe związane z historią Wojska Polskiego lat powojennych i historią polskiej powojennej motoryzacji. Artykuł został opracowany w ramach pracy badawczej nr 6038/ITS pt. Modyfikacja strony Wirtualnego Muzeum Motoryzacji Instytutu Transportu Samochodowego Streszczenie W II połowie XX wieku broń pancerna na całym świecie dynamicznie się rozwijała. Jednym z jej elementów były czołgi ciężkie, których do LWP nie trafiło jednak wiele. W artykule zdefiniowano, a następnie opisano czołgi ciężkie, które znalazły się na wyposażeniu Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943-1989, a zatem czołgi KW, IS-2 i IS-3. Wszystkie czołgi ciężkie zostały przekazane Ludowemu Wojsku Polskiemu przez naszego wielkiego brata - Związek Radziecki, w niewielkiej liczbie egzemplarzy. Stanowią interesujący epizod rozwoju myśli technicznej, w tym zwłaszcza techniki wojskowej, z którego w ograniczonym stopniu czerpali tez polscy konstruktorzy. Obecnie nieliczne ocalałe egzemplarze tych pojazdów znajdują się na wystawach w polskich muzeach prezentujących militaria i dzieje polskiej powojennej motoryzacji. Heavy tanks of the Polish People's Army 1943-1989 Abstract In the second half of the twentieth century armoured weapon developed rapidly all over the world. One of its elements were heavy tanks which were not numerous in the LWP. The article defines and describes the heavy tanks that the Polish People's Army was supplied with in the years 1943-1989, and therefore tanks: KW, IS-2 and IS-3. All the heavy tanks were transferred to the People's Army of Poland by our "big brother" - the Soviet Union, in a small numbers. They represent an interesting episode of the development of technical thought, including especially the military technology, which inspired, to a limited extent, also Polish engineers. Currently, very few surviving examples of these vehicles are exhibited at the museums presenting Polish military history and that of the post-war Polish automotive industry. BIBLIOGRAFIA 1. Baryatinsky M., Czołg Jozif Stalin, Bellona 2010 2. Ludowe Wojsko Polskie 1943-1973. pr. zb., Wyd. MON, Warszawa 1974 3. Magnuski J., Wozy bojowe, Wyd. MON, Warszawa1959 4. Magnuski J., Wozy bojowe 1914-1964, Wyd. MON, Warszawa 1964 5. Magnuski J., Wozy bojowe LWP 1943-1983. Wyd. MON, Warszawa 1985 6. Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej. Ludowe Wojsko Polskie 1943-1945, pr. zb., Wyd. MON, Warszawa 1973 7. Modzelewski T., IS 2/2m, Wyd. Rossagraph, Warszawa b.d. 8. Modzelewski T., IS 3, Wyd. Rossagraph, Warszawa b.d. 9. Ogrodniczuk T., Muzeum Broni pancernej Centrum Szkolenia Wojsk Lądowych w Poznaniu, Wyd. Rossagraph, Warszawa b.d. 10. Skotnicki M., Pojazdy Wojska Polskiego Front Wschodni 1943-1945. Malowanie i oznakowanie, Wyd. AJaKS - Książki militarne, Warszawa b.d. 11. Zakrzewski B., Działa samobieżne Ludowego Wojska Polskiego, Autobusy: Technika, Eksploatacja, Systemy Transportowe, Instytut Naukowo-Wydawniczy SPATIUM sp. z o.o., Nr 3/2013, ss. 801-817 12. Zakrzewski B., Samochody pancerne Ludowego Wojska Polskiego 1943-1990. Technika Transportu Szynowego, Instytut Naukowo-Wydawniczy TTS Sp. z o.o, nr 10/2013, ss. 135-149 1474

13. Zakrzewski B., Transportery opancerzone i bojowe wozy piechoty Ludowego Wojska Polskiego 1943-1990 w: Logistyka nr 2/2014 14. Zbiory fotograficzne i graficzne B. Zakrzewskiego 1475